Τρίγωνα κάλαντα κι η ελπίδα στο βάθος του ορίζοντα

Φέτος τόσο η χρονιά που φεύγει, όσο και το 2024 όλα είναι διαφορετικά. Μέσα σε αντίξοες συνθήκες, δίνεται η μεγάλη μάχη, σε τεντωμένο σχοινί μια διελκυστίνδα με τους ανθρώπους του καθημερινού μόχθου, τις γυναίκες και τους νέους των λαϊκών στρωμάτων, από τη μια και από την άλλη τους εσαεί «έχοντες και κατέχοντες».

• Υποδεχόμαστε το 2024 με αγωνιστική αισιοδοξία, με πίστη ότι ο λαός μας, οι λαοί όλης της Ευρώπης και του κόσμου θα βγουν πιο δυναμικά, πιο μαζικά στο προσκήνιο, με μεγαλύτερη συνειδητοποίηση της ριζικής αιτίας των μεγάλων προβλημάτων τους και του πραγματικού αντιπάλου που έχουν απέναντί τους, του σάπιου εκμεταλλευτικού καπιταλιστικού συστήματος και της εξουσίας του κεφαλαίου.
• Την ειρηνική διέξοδο που ποθούν οι λαοί θα τη φέρει ο δικός τους αγώνας για αποδέσμευση από τους ιμπεριαλιστικούς σχεδιασμούς και οργανισμούς, για την ανατροπή του συστήματος που γεννά τις πολεμικές συγκρούσεις.
• Απάντηση στη βαρβαρότητα είναι η ακόμα μεγαλύτερη ενίσχυση του ρεύματος αμφισβήτησης και αντίθεσης με την κυρίαρχη πολιτική. Αυτό το ρεύμα χρειάζεται να σταθεροποιηθεί και να δυναμώσει ακόμα περισσότερο, σε όλες τις μάχες του 2024 και στις ευρωεκλογές του Ιούνη.
• Η ελπίδα για τον λαό βρίσκεται στον δρόμο της ανατροπής, για τον οποίο παλεύει καθημερινά το ΚΚΕ. Ο σοσιαλισμός, η νέα κοινωνική - οικονομική και πολιτική οργάνωση, είναι επίκαιρος και αναγκαίος όσο ποτέ.

Πριν 2-3 χρόνια, ο ελληνικός λαός, όπως και οι λαοί σ’ όλο τον κόσμο, βρέθηκαν αντιμέτωποι με τις συνέπειες της πανδημίας -βιώνοντας τη γύμνια των δημοσίων συστημάτων υγείας, την ίδια στιγμή που ο παρασιτικός ιδιωτικός τομέας εξακολουθούσε να θησαυρίζει σε βάρος τους.
Και μαζί την πολιτική όλων των κυβερνήσεων, που διαχειρίστηκαν την πανδημία με τα μάτια στραμμένα όχι στις λαϊκές ανάγκες, αλλά κυρίως στη διασφάλιση του κέρδους.
Νωρίτερα το 2016 το Τσιπρέικο _η 1^η & 2^η φορά “αριστερά”, μας άλλαζε κυριολεκτικά τα φώτα με έκπτωση και εκφυλισμό των αξιών, και πολιτικές, που κατάντησαν να γίνουν οι καλύτεροι υπηρέτες του συστήματος κοκ.

«Η πρώτη κραυγή του ανθρώπου είναι κλάμα. Από κει και πέρα οι άνθρωποι ή παραμένουν άνθρωποι και κλαίνε ή γίνονται τέρατα και κάνουν τους άλλους να κλαίνε».

Δύο στενοί φίλοι, ο Ευγενής Βενετός και ο Άρης Βεργωλής, μοιράζονται τη φτώχεια και την απελπισία και φουντώνουν από αγανάκτηση για την αδικία που κυβερνάει αυτό τον κόσμο, προσπαθώντας να την εξηγήσουν ο καθένας απ' τη μεριά του. Κάποτε θα συναντήσουν τυχαία -ή μήπως όχι;- τον γερο-Ραματά. Αυτός, στον παλιό καφενέ του, θα γίνει ο πατέρας τους, συντροφεύοντάς τους καθώς θα έρχονται αντιμέτωποι με τις επιλογές τους. Ώσπου μια μέρα θα πέσει στα χέρια τους το βιβλίο της Φούγιας, "Για λίγο ουρανό", που χωρίς να το περιμένουν θ' αλλάξει τελικά τη ζωή τους. Πρόσωπα που θα τα φέρει κοντά η τύχη, ίσως και το πεπρωμένο, τα οποία ανακαλύπτουν πως τελικά «οι κερασιές θ' ανθίσουν και φέτος»...

«Νύσταξα να σε καρτερώ, έρωτα, και να λειώνω
μπρος στο βιβλίο της ζωής σκυμμένος μια ζωή!
Μα αν ήτανε να ερχόσουνα για ένα, έστω, πρωί,
χίλια θε να 'δινα πρωινά να ζούσα εκείνο μόνο!»

Ήταν 1940 κι ένα γράμμα ήρθε να με βρει. . . αποστολέα δεν είχε. . . Ήταν γραμμένο με απόγνωση - ένα χέρι που υψώνεται απ' το νερό ζητώντας βοήθεια. . . Με παρακαλούσε να σώσω όλα τα σαν και κείνην πλάσματα που χάσανε την ελπίδα τους, να ρίξω λίγο φως στο δρόμο που πήραν ολομόναχα. . . Την αντάμωσα το άλλο πρωί. Ήταν ένα πουλί με λερωμένα φτερά, που με περίμενε να σπάσω τα κάγκελα του κλουβιού του. Την έλεγαν Φούγια...

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά

Κάλαντα [kálanda] που οι ρίζες τους χάνονται στο βάθος του χρόνου … Καλάνδαι στα λατινικά Kalandae, πρώτη μέρα του μήνα -η πρώτη μέρα του ρωμαϊκού έτους, 1^η Μαρτίου, που ήταν γιορτή (σχετ. και [kalandári] καλαντάρι ημεροδείκτης, ημερολόγιο λατινικά calendarium «κατάλογος των χρεών» (επειδή οι τόκοι πληρώνονταν την πρώτη του μηνός). Για εμάς θα είναι πάντα εκείνα τα λαϊκά τραγούδια που ψάλλουν (συνήθως παιδιά), γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι, κυρίως τις παραμονές Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς και Φώτων -παλιότερα και το Πάσχα (όπως πχ. κάποτε στην Κέρκυρα στα «κάλαντα του Λαζάρου» – αποβραδίς σε όλες τις γειτονιές τοπικές χορωδίες, αλλά και πλήθος κόσμου, τα παιδιά -τα Λαζαράκια, όπως αποκαλούνται οι καλαντιστές της ημέρας, κυρίως κορίτσια σχολικής ηλικίας _λαζαρίνες, λαζαρίτσες, λαζαρούδισσες) γυρίζουν τα σπίτια και τραγουδούν με ευχετικούς και επαινετικούς στίχους)
Τα κάλαντα, έχουν συνήθως εύθυμο-γιορταστικό χαρακτήρα με εξαίρεση της Μεγάλης Παρασκευής, που έχουν θρηνητικό χαρακτήρα και αναφέρονται στη Σταύρωση (γυρνούν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν το μοιρολόι «Σήμερα μαύρος ουρανός», γνωστό και ως «Μοιρολόι της Παναγίας»).

Προτού πάμε στα δικά μας…

Λατινική Αμερική

Σε αντίθεση με τα χριστουγεννιάτικα κομμάτια, τα τραγούδια (παραμονής) της Πρωτοχρονιάς έχουν λιγότερη πνευματικότητα και περισσότερο γιορταστικό ρυθμό (το νέο έτος είναι συνήθως λιγότερο οικεία γιορτή).

Στις περισσότερες χώρες αναφέρονται στην επιθυμία για ευημερία, ειρήνης και αγάπη.
Ειδικά στην Κολομβία και τη Βενεζουέλα, κλασικό της εποχής -το γνωστότερο σίγουρα είναι το «Faltancincopa’ lasdoce» πέντε (λεπτά) έως τις δώδεκα, που μπαίνει στα σπίτια ολόκληρης της Νότιας Αμερικής και της Καραϊβικής –με πρωταγωνιστή σκηνή με δώδεκα κτυπήματα πριν τα μεσάνυχτα.

Οι καμπάνες της εκκλησιάς χτυπούν
φεύγει ο παλιός ο χρόνος…
η χαρά του νέου πλησιάζει
οι αγκαλιές μπερδεύονται συνεχώς ...

Επαναλαμβάνει η χορωδία.

Año nuevo, vida nueva (νέα χρονιά νέα ζωή) 

Ταξιδέψτε πίσω στο χρόνο και απολαύστε την πιασάρικη μελωδία αυτού του τραγουδιού τη στιγμή του brindis (με «σαμπάνια» ένα φιλί στον-στην αγαπημένη):

Unañomás (μια ακόμη χρονιά)

Αυτό το τραγούδι, που δε λείπει ποτέ από την Ισπανία είναι πολύ δημοφιλές σε όλη τη Λατινική Αμερική.
Ξαναζήστε τη διασκεδαστική ατμόσφαιρα που μπορείτε να νιώσετε στο κέντρο της Puerta del Sol στη Μαδρίτη.

Επιπλέον, στέκεται στα έθιμα, όπως το «comerlasdoceuvas» δώδεκα σταφύλια -ένα με τον κάθε χτύπο τα μεσάνυχτα, πριν τη νέα χρονιά με την (πικρόχολη) αισιοδοξία, της ψευδαίσθησης ότι όλα μπορούν θα πάνε καλύτερα –κυρίως τα προσωπικά οικονομικά και φυσικά η, ταλαιπωρημένη, ευτυχία.

Και στο ρολόι χθες, όπως από χρονιά σε χρονιά | πέντε ακόμη λεπτά για την αντίστροφη μέτρηση | ισορροπούν σε τεντωμένο σχοινί το καλό και το κακό / πέντε λεπτά πριν από την αντίστροφη μέτρηση…

AñoViejo (πάει) ο παλιός ο χρόνος

Αυτό το τραγούδι είναι πολύ δημοφιλές στην Κολομβία, από όπου προέρχεται ο συνθέτης του Crescencio Salcedo. Το μοτίβο είναι η αισιόδοξη ισορροπία ενός παλιού έτους με την προσδοκία για την οποία έρχεται.
Ακούγοντάς μαθαίνεις ότι δεν χρειάζονται πολλά για να είσαι ευτυχισμένος….

Δεν ξεχνώ το παλιό έτος που μου άφησε πολύ καλά πράγματα
Ω, δεν ξεχνώ
μ΄ άφησε μια κατσίκα, έναν μαύρο γάιδαρο
μια λευκή φοράδα και μια καλή πεθερά

Στην πρώην ΕΣΣΔ

Αν δεν υπήρχε χειμώνας 
Σε πόλεις και χωριά
Δεν θα γνωρίζαμε ποτέ
Αυτές οι χαρούμενες μέρες…
Και ο κοκκινολαίμης δεν κούρνιαζε στην ερυθρελάτη
Κουράστηκα από το καλοκαίρι
Μια χιονοθύελλα δεν θα μας έρθει;
Τουλάχιστον για μια μέρα…
Να μάθουμε τον κακό χαμό της Πρωτοχρονιάς, του Άι Βασίλη που βιάζεται…
Κι ο πάγος στον ποταμό δεν θα παγώσει
Εάν μόνο, εάν μόνο, αν ... δεν υπήρχε χειμώνας

Кабы не было зимы – από το περίφημο Σοβιετικό cartoon Простоквашино Prostokvashino

5 λεπτά (τραγούδι από την ταινία «Карнавальная ночь» -νύχτα καρναβαλιού)

Θα σου τραγουδήσω ένα τραγούδι για πέντε μόνο λεπτά
Πέντε λεπτά ... Πέντε λεπτά ...
Το ρολόι σε λίγο θα χτυπήσει 12
ειρήνη στον κόσμο ! | πάρτε το είδηση
ακόμα και σε αυτά τα πέντε λεπτά
πολλά μπορούν να γίνουν
ας πούμε «Καλή χρονιά!»
φίλε, βιάσου !
σε πέντε λεπτά οι άνθρωποι αποφασίζουν μερικές φορές …
μην παντρευτείς για κανένα λόγο και ποτέ, 
Όλα αλλάζουν μια για πάντα
θέλω να σου ευχηθώ ευτυχία
να είναι ένα μικρό αγόρι …καπετάνιος για πέντε λεπτά
δεν είναι πολύ
είναι όμως στο σωστό δρόμο …
Νέος χρόνος! Το ρολόι χτυπά δώδεκα!
Καλή χρονιά!
ο χρόνος κυλάει μπροστά!

Κάλαντα κοντά στο Μινσκ

Μια σκηνή από τις γιορτές στο Luhansk...πριν γίνει ερείπια από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, που κλείνει σε λίγες μέρες 2 χρόνια

 

Μια ώρα με κάλαντα (τα περισσότερα με τη χορωδία του Κόκκινου Στρατού)

Στο νησί της επανάστασης

Οι παραδόσεις στην Κούβα είναι διαφορετικές και ποικίλλουν ανάλογα με την περιοχή, ωστόσο, ο γιορτασμός είναι γενικός και μέρες πριν, όταν ξεκινάνε τα προεόρτια για τον προγραμματισμό της παραδοσιακής γιορτής που διαρκεί πάνω από 20 ώρες και για να μαζέψουν –ρεφενέ χρήματα για να αγοράσουν ό, τι χρειάζεται.

Το πρώτο πράγμα, φυσικά, είναι το φαγητό. Το πιο παραδοσιακό είναι mix, yuca – mojo σαλάτα λαχανικών και χοιρινό ψητό (το «yuca–mojo» παρασκευάζεται μια μακρά κονδυλώδη αμυλώδη ρίζα βασικό συστατικό σε πολλές κουζίνες της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής |από μανιόκα -γνωστή και ως yucca|, που τρώγεται πουρέ, προστίθεται σε βραστά και χρησιμοποιείται για την παρασκευή ψωμιού και τσιπς. Ωμή, η σάρκα της είναι λευκή, όταν μαγειρευτεί, γίνεται κίτρινη-διαφανής και λίγο γλυκιά και μαστιχωτή)

Η μουσική δεν σταματά, αλλά η «λίστα αναπαραγωγής» διαφέρει στη διάρκεια της μέρας -ξεκινά με απαλή, ρομαντική μουσική, για ζέσταμα των κορμιών, ενώ η χορευτική μουσική είναι η συνήθης το απόγευμα και το βράδυ, προς τις 12, καθώς σχεδόν όλοι καθυστερούν λίγο για παραπάνω ποτά, οι πάντες έχουν μεταβληθεί σε τραγουδιστές.
Όλη τη μέρα …εμπειρίες της χρονιάς που πέρασε …ρε! «το θυμάσαι; τι ωραία που ήταν εκείνη τη μέρα!» Γέλια, χαρές αλλά και περισυλλογή… που συνοδεύονται από φωτογραφίες και βίντεο.
Εν τω μεταξύ, το χριστουγεννιάτικο δέντρο εκείνη τη νύχτα λάμπει περισσότερο από ποτέ –περιμένει να καεί στις 12, ως σύμβολο ότι όλα τα κακά έχουν μείνει πίσω.

Στις 12 τα συνήθη αγκαλιές, φιλιά και μετά ξεχύνονται στους δρόμους όπου ο λαός γίνεται ένα –όλοι για όλους | κανένας μόνος, δεν υπάρχουν πια γνωστοί και άγνωστοι παρά μόνο «¡Año 60+ de la revolución!»

Στην Κούβα, όπως είναι γνωστό -και κυρίως στους άσπονδους «φίλους» της, ο χρόνος σταμάτησε και (ξανα)ξεκίνησε, την τελευταία μέρα του 1958, όταν οι «barbudos», με επικεφαλής τον Φιντέλ, τον Comandante en jefe Fidel Castro Ruz, μαζί με εκατοντάδες χιλιάδες λαού απελευθέρωναν την Αβάνα και κέρδιζαν με τα όπλα την εξουσία, ενώ ο δικτάτορας, Φουλχένσιο Μπατίστα, εγκατέλειπε το νησί της επανάστασης, μαζί με την κουστωδία του μεταφέροντας και κάτι «ψιλά», κάτι παραπάνω από 300 εκατομμύρια δολάρια (μπορεί και πολλά περισσότερα)…
Και από τότε ξεκίνησε η δοξασμένη και δύσκολη πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού … Año Primero (1^ο) de la revolución  – Año 2^ο de la revolución … «1^η  χρονιά από την επανάσταση», «2^η  χρονιά από την επανάσταση» … και κάπως έτσι μέσα από ατραπούς και πισωγυρίσματα και νίκες και ερωτηματικά σε κρίσιμα σταυροδρόμια έφτασαν αισίως στο «Año 62 de la revolución».

Κάποιοι, ακόμη σήμερα στην Κούβα, τηρώντας παραδόσεις και παγανιστικές δεισιδαιμονίες …ρίχνουν νερό ή ρύζι στους δρόμους για να εξαφανίσουν τα κακά πνεύματα, άλλοι γυρνάν γύρω-γύρω τα με ένα χαρτοφύλακα στο χέρι, γιατί, υποτίθεται, θα τους φέρει ευκαιρίες ταξιδιού, κάποια καίνε παλιά ρούχα…
Ωστόσο -λένε, το πιο όμορφο πράγμα είναι ότι μπορείς να ζήσεις με την οικογένεια –και να την στηρίξεις.

Να τα πούμε;

«Κάλαντα» (Κόλιντα, Κόλεντας, Κόλιαντας) … «ό,τι έχετε ευχαρίστηση» (τόπος του λέγειν) ψέλνονται παραμονή της Πρωτοχρονιάς, δίδοντας και συμβουλές ή παρατηρήσεις προς τους «άρχοντες» με σκωπτικό χαρακτήρα (όπως οι σχετικές «μαντινάδες» της Κρήτης, τα «κοτσάκια» της Νάξου κά)
Πολλές φορές όταν δεν υπήρχε φιλοδώρημα ή ήταν ευτελές ή άκουγαν το συνηθισμένο –ειδικά προς το μεσημέρι «μας τα ΄πανε – μας τα ΄πανε) τότε τα παιδιά –και ειδικά οι «κάποιας ηλικίας» συνέχιζαν με πολύ δυνατή φωνή έξω από το σπίτι να το ακούσουν οι γειτόνοι και το χωριό όλο δίστιχα, επαναλαμβανόμενα, του είδους
«Αφέντη μου στη κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες,
άλλες γεννούν, άλλες κλωσούν κι άλλες αυγά μαζώνουν!»

Αυτά παραπέμπουν στα κάλαντα της αρχαιότητας, στα χελιδονίσματα της αρχαίας Ελλάδας (κάλαντα της εαρινής πρωτοχρονιάς)
Στα κόλιντα (τα παραδοσιακά κάλαντα) της Βισαλτίας στη Μακεδονία, τα παιδιά βροντούσαν τις εξώπορτες με τις τοπούζες (ραβδιά με σφαιρικές μεταλλικές μπάλες) φωνάζοντας,
Κόλιντα, μπάμπου, κόλιντα! (το άγγελμα)
Τρεις χιλιάδις πρόβατα κι άλλα τόσα γίδια, (οι ευχές)
Δο μ’, κυρά μ’, καρύδια, (οι απαιτήσεις),
μη σι σπάσ’ τα κιραμίδια (οι απειλές).

Ανοιχτές απειλές στα κάλαντα του Σιτοχωρίου -σχεδόν ίδιες με αυτές του τελευταίου στίχου στο αρχαίο χελιδόνισμα,
Μη σι σπάσου τ’ θύρα σου κι την παραθύρα σου…

Ταχειά ταχειά ν’ αρχιχρονιά κι αρχή του Γεναρίου | αύριο ξημερώνεται τ’ Αγίου Βασιλείου.
Πρώτα που βγήκεν ο Χριστός στη γη να περπατήσει | εβγήκε και χαιρέτησε όλους τους ζευγολάτες.
Τον πρώτο που χαιρέτησε ήταν o Άι Βασίλης
Καλώς τα κάνεις Βασιλειό, καλόν ζευγάριν έχεις;

Οι Κρητικοί –με μαντινάδες κυρίως, ανάκατα για πόνο, χωρισμό, απουσία και χαρά

• Ήθελα να ‘μουνε δεντρό κι ας ήμουν και κομμένο | να μ’ έχεις μες το σπίτι σου μέρες των Χριστουγέννω | Ήντα να κάμει μοναχός κι ο χρόνος απού μπαίνει | που ‘ναι στην ψεύτρα τη ζωή χιλιάδες πονεμένοι | Καινούριε χρόνε που ‘ρχεσαι το μόνο μην ξεχάσεις | η στους αθρώπους τσι χαρές δίκαια να μοιράσεις | Ήθελα να ‘χα δύναμη μέρες τω Χριστουγέννω | να κάμω όλη τη ζωή ένα δεντρό ανθισμένο…
• Λόγω γιορτώ εστόλισα το έθιμο να κάνω | κι ας έχει ο πόνος τη φωλιά στο δέντρο μου απάνω | Χαρές που μού ‘φερες κρεμώ στο δέντρο μου για μπάλες | κι είν’ οι γιορτές κάθε χρονιά ξεχωριστές απ ‘ τσ’ άλλες | Είσαι το δώρο τω γιορτώ χαρά τω Χριστουγέννω | ποδαρικό Πρωτοχρονιάς κι η αγκαλιά που μπαίνω…
• (Λευτέρης Καλομοίρης)
  Να κάμω θέλω μιαν ευχή ω, Θεέ μου και να πιάσει | όπου υπάρχει σκοτεινιά Πρωτοχρονιά να λιάσει | Κάθε βραδιά Πρωτοχρονιάς μελαγχολώ συνήθως | γιατί με βρίσκει αμοναχό ανάμεσα στο πλήθος | Δεν έχει θέση η χαρά σ ένα μεγάλο πόνο | γι’ αυτό κι αλλάζω αμοναχός κάθε φορά το χρόνο |
  Τι Πάσχα, τι Χριστούγεννα, η διαφορά ποια έναι | σα τσ’ άλλες μέρες του Θεού έρχονται και μισένε
  Εμένα δε με συγκινεί το πως αλλάζει ο χρόνος | εφόσον μέσα στην καρδιά ‘πομένει ο ίδιος πόνος
• Χριστούγεννα Πρωτοχρονιά κι όλου του χρόνου οι σκόλες | μπλιο δε με ενθουσιάζουνε γιατί θα λείπει απ’ όλες | Σα το κοπέλι κάλαντα στσι γειτονιές θα λέω | μήπως και σμίξω του σεβντά που έφυγε και δε φταίω | Τη πίτα χρόνε μοίρασε σε τρεις οφέτος τόπους | στα ορφανά, στσι δυστυχείς και σ τσ’ άρρωστους ανθρώπους |
  Μακριά από σένα και γιορτές και σκόλες και αργίες | τάξε πως έκαμα εγώ του κόσμου τσ’αμαρτίες |
  Έλα να το στολίσομε κι οφέτος το δεντρό μας | κι ύστερα κάψτο από κορφής όπως και τ’ όνειρό μας
  Έλα δεντρό να σάξουμε, να βάλουμε απάνω | στολίδια, ελπίδες και χαρές απού ‘χα και τα χάνω
• Ήτανε μέρες γιορτινές όντε σε πρωτοείδα | έφυγες και κουράστηκα να ζω με την ελπίδα |Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά κι ο κόσμος θα γιορτάζει | μα το παντέρμο ριζικό εμένα δεν αλλάζει
  Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά μα ‘συ θα λείπεις πάλι | θωρρώ η απουσία σου στον Άδη να με βάλει | Γιορτές μα δε γιορτάζουνε ανθρώποι που ‘χουν πόνο | κι εγώ νημένω τη χαρά του γυρισμού σου μόνο
  Τι να τσι κάνω τσι γιορτές αφού ‘σαι εσύ μακριά μου | γύρω μου ο κόσμος χαίρεται μα εμέ περαστικά μου…
• Μη μου μιλείτε για γιορτές, χαρές, ευχές κι ελπίδες | στο μισεμό σου εγίνηκαν όλες οι μέρες ίδιες |
  Θωρρώ κοπέλια να πεινούν, γέρους φτωχούς στο κρύο | και μοιάζουνε μου οι γιορτές κακόγουστο αστείο
  Να ‘ταν οφέτος η αρχή, του τέλους κάθε χρόνου | δε θα ‘χα νιώσει αλλαγή καλύτερη του χρόνου…
  Μισεύγει ο χρόνος ο παλιός κι ο νέος απού μπαίνει | πράμα για μένα αγάπη μου χώρια σου δε σημαίνει
  Ήρθε κι απόψε ο πόνος σου και μου χτυπά τη πόρτα | και λέει.. μαζί θα κάνουμε, Πρωτοχρονιά και Φώτα…
• Δώδεκα μήνες έβγαλα στη φυλακή του πόνου | γι’αυτό ποθώ την αλλαγή ενός καινούριου χρόνου | Πάντα γελώ και χαίρομαι κάθε που αλλάζει ο χρόνος | σημάδια πως δε μου ‘φηκε να μη καυχιέται ο πόνος
  Άγιε Βασίλη πήγαινε σε τόπους που πονούνε | σ’αθρώπους που ‘χουνε καιρό χρόνια πολλά να πούνε
  Μια πεθυμιά -και είσαι εσύ μα πώς να βγει στα χείλη | να του το πω που δε μιλώ χρόνια του Αϊ Βασίλη…
• Όσο στον κόσμο υπάρχουν αθρώποι πονεμένοι | άσχημοι θα ‘ναι στα δεντρά οι κλώνοι οι στολισμένοι
  Ίσαμε να ‘ναι τα παιδιά του κόσμου πεινασμένα | μη λέτε για Χριστούγεννα και δέντρα στολισμένα
  Κοίταξε γύρω σου να δεις, κοπέλια πεινασμένα | κι ύστερα, τόλμησε να πεις για χρόνια ευτυχισμένα…

Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα Ικαρίας

Αρχείο Ελληνικής μουσικής -Φούρνοι Ικαρίας. Καταγραφή του Σίμωνα Καρρά (τσαμπούνα παίζει ο Θεολόγος Γρύλλης)

Πρωτοχρονιάτικα Κάλαντα Πόντου

Αρχή Κάλαντα κι αρχή του χρόνου | κι αρχή του χρόνου, πάντα Κάλαντα | πάντα του χρόνου | πάντα, του χρόνου.
Αρχή μήλον εν’ κι αρχήν κυδώνεν | κι αρχήν κυδώνεν.
Κι αρχή βάλσαμον το μυριγμένον | το μυριγμένον.
Εμυρίστεν ατό ο κόσμος Άλεν’ | ο κόσμος Άλεν, για μυρίστ’ ατό κι εσύ αφένταμ, | καλέμ αφέντα.
Ερθαν καλά παιδία είσην πόρταν | και ξαν σην πόρτα σ ‘.
Άψον το κερί σ’ κι έλα σην πόρτα σ’ | κι έλα σην πόρτα σ’ | Χαμηλόπα, χα ξερά τζιρόπα | ξερά τζιρόπα | Χα ξερά μαύρα κοικκίμελόπα, κοκκιμελόπα.
Χρόνια Πολλά, και του χρόνου.

Πρωτοχρονιάτικα Δυτικής Μακεδονίας

Άγιος Βασίλης έρχεται, Γενάρης ξημερώνει | σα φέτος και του χρόνου.
Εδώ σε τούτη την αυλή, στο μαρμαροστρωμένο | εδώ ‘χουν χίλια πρόβατα και δυο χιλιάδες γίδια.
Σαν τα μυρμήγκια περπατούν, σαν τα μελίσσια πάνε | με τη φλογέρα τα λαλούν, με την αντρειά τα διώχνουν
Χρόνια πολλά, καλή χρονιά στο σπίτι σας.

Τα «ευρωπαϊκά»

Συναυλία στη Βιέννη –από τη φιλαρμονική της

«Κλασσικά»
Με Frank Sinatra, Dean Martin, Elvis Presley, Nat King Cole, Bing Crosbey

…Αρβανίτικα

Καλή και αγωνιστική χρονιά,
με υγεία και δύναμη
Υποδεχόμαστε το 2024 με ψηλά το κεφάλι,
με αισιοδοξία, με πίστη στη δύναμή μας
Σε όσους δεν παραιτούμαστε…
Στους μαχητές της ζωής όπου γης…
Σε σε όλους εσάς!!

«Μακριά ροδίζει η ανατολή» –

Αυτοί οι στίχοι από τα Πρωτοχρονιάτικα Κάλαντα που έγραψαν οι ίδιες οι φυλακισμένες στις Φυλακές Αβέρωφ, μας θυμίζουν ότι χιλιάδες άνθρωποι, για τα σχεδόν 50 χρόνια που βρισκόταν το ΚΚΕ στην παρανομία, πέρασαν αυτές τις μέρες σε εξορίες και φυλακές , μακριά από τις οικογένειές τους, βιώνοντας τα βασανιστήρια του αστικού κράτους, παρά το γεγονός ότι για τους δεσμώτες τους αυτές οι μέρες ήταν «άγιες».
Γιατί; Γιατί θέλαν  «σωθεί το δάκρυ | μες στην πλάση απ” άκρη σ” άκρη»

Μακριά ροδίζει η ανατολή
κάθε κλωνί κι ένα πουλί
πανηγυρίζει η φύση
το νιο χρόνο που θα αρχίσει.

Με της καμπάνας τη βουή
χαράζει μέρα γιορτινή
η αρχή του νέου χρόνου
και το τέλος κάθε πόνου.

Ερείπια και μνήματα
στέλνουν χαράς μηνύματα
πως θα σωθεί το δάκρυ
μες στην πλάση απ’ άκρη σ’ άκρη.

Γιορτάζουμε στη φυλακή
με έναν πόνο μιαν ευχή
χαρά παντού να ανθίσει
της ειρήνης ο ύμνος να αντηχήσει.

Ευχόμαστε στην καθεμιά
με την καινούρια την χρονιά
στο σπίτι να γυρίσει
και χαράς ζωή να αρχίσει.

Με την καινούρια την χρονιά
παντού ειρήνη και χαρά
τραγούδι να αντηχήσει
σε ανατολή και δύση.

Τρίγωνα κάλαντα μες στη γειτονιά …

Η πάντα «στο ύψος της» (sic !!) Wiki  στο αντίστοιχο ελληνικό λήμμα μας «πληροφορεί» πως είναι αγγλικής προέλευσης –όπως τότε που για τα πάντα λέγαμε στο στρατό “αμερικανικής κατασκευής και προελεύσεως” … Jingle Bells πρωτότυπη ονομασία One Horse Open Sleigh, που καταγράφηκε από τον James Lord Pierpont και δημοσιεύτηκε υπό τον τίτλο «One Horse Open Sleigh» κλπ.
Επειδή τα παραπάνω δε μας αφορούν εμείς θα μιλήσουμε σήμερα –χρονιάρες μέρες, όπως ο λαός μας τις εννοεί για τα «Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου… »

Κάθε χρονιά –φέτος λιγότερο, πριν καν μπούμε στο Δεκέμβρη μικρά και μεγάλα καταστήματα και κυρίως πλανόδιοι είχαν εφοδιαστεί με made in China χριστουγεννιάτικα είδη. Λαμπιόνια, δεντράκια και λαμπάκια, ελαφάκια, Αϊ – Βασίληδες και αστεράκια, όλα τεχνολογίας led ακόμα και πλαστικό χιόνι, «περιμένοντας» πελάτη.

01.00:00 Αφέντη μου στο σπίτι σου (Καστοριάς).
02.01:45 Καλήν εσπέραν άρχοντες (Σμύρνης).
03.04:17 Καλήν εσπέραν άρχοντες (Θράκης).
04.05:45 Κατέβα κάτω και άνοιξε (Αίνου και Ίμβρου).
05.08:25 Χριστουγεννιάτικες μαντινάδες (Κρίτσας Λασιθίου).
06.11:07 Χριστός γεννιέται σαν νιο φεγγάρι ( Θράκης).
07.13:12 Τώρα Χριστός γεννάται (Θράκης).
08.15:27 Χριστούγεννα Χριστούγεννα (Μετσόβου).
09.16:48 Χριστός γεννιέται (Θράκης).
10.19:46 Άγιος Βασίλης έρχεται (Κεφαλλονιάς).
11.22:09 Αρχή και αρχή του Γεναριού (Ασπρόπυργου).
12.24:52 Πάλιν ακούσατε Άρχοντες (Χάλκης Δωδεκανήσων).
13.26:39 Αρχιμηνιά κερά και αρχιχρονιά (Κρήνης Μικράς Ασίας).
14.28:55 Αρχιμηνιά πρωτοχρονιά (Ηπείρου).
15.32:04 Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά (Απόλλωνα Ρόδου).
16.35:03 Άγιος Βασίλης έρχεται (Σαράντα εκκλησιών Αν.Θράκης)
17.37:30 Εϊντάτε να υπάμε στον Αη-Βασίλη (Καππαδοκίας).
18.41:11 Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά (Τρίπολης).
19.43:40 Πρωτοχρονιά καλή χρονιά (Ζακύνθου).
20.46:00 Άγιους Βασίλης έρχιτι ( Δωρίδος).
21.47:26 Να σας καλησπερίσουμε (Σάμου).
22.50:04 Παρακαλώ σας δώτε μου (Αζοφικής [Ρωσίας]).
23.53:20 Σήμερα τα φώτα και οι φωτισμοί (Φούρνων Ικαρίας).
24.54:38 Σ’τούτα σπίτια που’ρθαμι (Αγιάσου Λέσβου).
25.57:02 Σήμερα τα φώτα και οι φωτισμοί (Καρδίτσας).
26.59:36 Σήκω κυρα μ’ να στολιστείς (Νάξου).
27.1:01:25 Σήμερα είναι των Φωτών (Κρεμαστής Ρόδου).
28.1:04:17 Από της ερήμου ο Πρόδρομος (Καππαδοκίας).
29.1:06:30 Σήμερα τα φώτα (Θράκης).
30.1:09:02 Σήμερα τα φώτα (Ηπείρου).

Για τη λαϊκή οικογένεια – εκτός από τα καθημερινά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, βιώνεται η πλύση εγκεφάλου για κατανάλωση με ξενόφερτες νοοτροπίες, που προσπαθεί να σβήνει – κάθε χρόνο όλο και περισσότερο – τα έθιμα και τους θρύλους που είναι δεμένα με τη ζωή των απλών ανθρώπων, που από τα βάθη των αιώνων ζυμώνονται με τις έγνοιες τους.
Αλλά και την ελπίδα για καλύτερες μέρες, που θέλουν να τις συνοδεύουν με ξεκούραση και γλέντι.
Για να βρούμε, λοιπόν, λίγο από το νόημα των ημερών, θα θυμίσουμε μερικά από τα έθιμα και τις παραδόσεις του λαού μας, με την πεποίθηση πως αυτός είναι που θα φέρει τις καλύτερες μέρες σαν τα έθιμα που δημιούργησε.

                          Ο θρίαμβος της φωτιάς

Το «Χριστόξυλο» και το «Πάντρεμα της Φωτιάς» είναι δύο, όχι και τόσο γνωστά, χριστουγεννιάτικα έθιμα που τα συναντάμε κυρίως στη Μακεδονία.

Το «Χριστόξυλο» είναι το πρώτο κούτσουρο που θα καεί στο τζάκι το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, αφού το πρωί της ίδιας μέρας καθαριστεί το τζάκι επιμελώς. Σε πολλές περιοχές καθαρίζεται ακόμα και η καμινάδα του τζακιού. Συνήθως στις περισσότερες περιοχές που συναντάμε το έθιμο, χρησιμοποιούν για «Χριστόξυλο» οποιοδήποτε μεγάλο ξύλο ή κούτσουρο έχουν στη διάθεσή τους, σε ορισμένες όμως προτιμούν το ξύλο αυτό να προέρχεται από δέντρο με αγκάθια όπως η άγρια αχλαδιά. Το βράδυ της παραμονής, αφού έχει συγκεντρωθεί όλη η οικογένεια γύρω από το τζάκι, ανάβεται το «Χριστόξυλο» και έως τα Θεοφάνια η φωτιά στο τζάκι δεν πρέπει να σβήσει. Με αυτόν τον τρόπο πιστεύεται ότι μένουν έξω από το σπίτι οι καλικάντζαροι που εκείνες τις μέρες βρίσκονται πάνω στη γη. Οι καλικάντζαροι (μακρινοί απόηχοι των ειδωλολατρικών μεταμφιεσμένων γιορταστών και των τραγοπόδαρων χορευτών του Διονύσου) κατά τη νεοελληνική παράδοση πριονίζουν όλο το χρόνο το δέντρο που κρατάει τη Γη, κρυμμένοι στα βάθη της και μόλις ακούσουν κάλαντα και προετοιμασίες, παρατάνε το έργο τους και ανεβαίνουν στον απάνω κόσμο για να ξεφαντώσουν.

Για τη φωτιά που προσφέρει το «Χριστόξυλο» την παραμονή των Χριστουγέννων η λαϊκή παράδοση λέει ότι ζεσταίνει τον νεογέννητο Χριστό στη Φάτνη. Η στάχτη δε που δημιουργείται στο τζάκι εκείνες τις ημέρες (από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα) πιστεύεται ότι διώχνει το κακό και γι’ αυτό σκορπίζεται γύρω από το σπίτι, στους στάβλους αλλά και στα χωράφια. Το «Χριστόξυλο» συναντιέται και με το όνομα «Δωδεκαμερίτης» ή «Σκαρκάντζαλο».

Το «Πάντρεμα της φωτιάς» είναι μια παραλλαγή του «Χριστόξυλου». Η διαφορά τους έγκειται στο πλήθος των ξύλων που χρησιμοποιούνται για τη φωτιά. Ενώ στο «Χριστόξυλο» έχουμε ένα μεγάλο κούτσουρο, στο «Πάντρεμα της φωτιάς» έχουμε δύο ή τρία. Το πρώτο συμβολίζει τον νοικοκύρη και είναι από δέντρο που έχει αρσενικό όνομα π.χ. πλάτανος. Το δεύτερο συμβολίζει την νοικοκυρά και είναι από δέντρο που έχει θηλυκό όνομα π.χ. κερασιά. Οπου χρησιμοποιείται και τρίτο ξύλο συμβολίζει τον κουμπάρο και είναι από δέντρο ανεξαρτήτου ονομασίας, διαφορετικού όμως είδους από τα δύο πρώτα. Αφού καθαριστεί το τζάκι επιμελώς το πρωί της παραμονής, το βράδυ τοποθετούνται σταυρωμένα τα ξύλα και ανάβει η φωτιά. Κατά τα λοιπά, η διαδικασία είναι ίδια με το «Χριστόξυλο».
Σε κάποια μέρη πάνω στη φωτιά χύνεται κρασί και λάδι ενώ σε κάποια άλλα ρίχνουν φυτά που όταν πάρουν φωτιά κάνουν θόρυβο.

                       Το αμίλητο νερό

Στα χωριά της κεντρικής Ελλάδας, τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων γίνεται το λεγόμενο «τάισμα» της βρύσης. Οι κοπέλες του χωριού τα μεσάνυχτα ή προς τα χαράματα πηγαίνουν στις βρύσες του χωριού και τις αλείφουν με βούτυρο και μέλι, με την ευχή όπως τρέχει το νερό να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι τον καινούργιο χρόνο και όπως γλυκό είναι το μέλι, έτσι γλυκιά να σταθεί και η ζωή τους παίρνοντας έτσι το «αμίλητο» νερό.

Για την καλή σοδειά έφερναν στη βρύση βούτυρο, τυρί, ψημένο σιτάρι, κλαδί ελιάς ή όσπρια και φρόντιζαν να πάνε από τις πρώτες, γιατί όπως έλεγαν, όποια θα πήγαινε πρώτη στη βρύση αυτή θα στεκόταν και η πιο τυχερή ολόκληρο το χρόνο. Οι γυναίκες, επιστρέφοντας στο σπίτι, έφερναν το καινούργιο νερό, αφού είχαν αδειάσει τις βαρέλες από το παλιό. H διαδικασία της μετάβασης και της επιστροφής στη βρύση, γινόταν σιωπηλά, γι’ αυτό ονομάστηκε αμίλητο νερό. Οι γυναίκες φρόντιζαν να μη μιλήσει η μια στην άλλη, αν και πολλές φορές αυτή η υποχρεωτική βουβαμάρα ήταν αφορμή να μην μπορούν να κρατήσουν τα γέλια τους. Με το αμίλητο αυτό νερό ραντίζουν τα σπίτια. Ρίζες στην αρχαιότητα.

Ρίζες στην αρχαιότητα

«Τα κάλαντα», από το έργο της Μαρίας Πωπ

Οι «μωμόγεροι» είναι ένα ιδιαίτερο έθιμο με αρχαίες ρίζες, περιορίζεται χρονικά στο 12ήμερο από τα Χριστούγεννα ως τα Θεοφάνια και το συναντάμε κυρίως στις περιοχές της Μακεδονίας, της Θράκης και της Θεσσαλίας.
Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, οι μωμόγεροι ήταν το αποτέλεσμα των ανάλογων γιορτών, που γίνονταν στα βυζαντινά χρόνια.
Η ονομασία τους άλλωστε (μώμος = λοιδορία, κοροϊδία) βεβαιώνει και τη σύνδεσή τους με την αρχαία εποχή και το αντίστοιχο εθιμικό θέατρο των αρχαίων.

Οι μεταμφιεσμένοι, που λέγονται «μωμόγεροι», φοράνε τομάρια ζώων (λύκων, τράγων κ.λπ.) ή ντύνονται με στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά. Γυρίζουν στο χωριό τους ή στα γειτονικά χωριά, τραγουδούν και μαζεύουν δώρα. Όταν συναντηθούν δυο παρέες κάνουν ψευτοπόλεμο μεταξύ τους, ώσπου η μία ομάδα να νικήσει και η άλλη να δηλώσει υποταγή.

Η λαχτάρα της ευτυχίας…

Ένα από τα ωραιότερα έθιμα των ημερών είναι τα κάλαντα. Οι παιδικές φωνές που γεμίζουν τον αέρα με αστείες επωδούς, με ευχές και μελωδίες, και τους νοικοκυραίους με παινέματα, μεταφέρουν μια πανανθρώπινη και πανάρχαια λαχτάρα. Την ευτυχία. Μια ευτυχία που φτιάχνεται από απλά υλικά, από καθημερινές ανάγκες, όπως ένα καλό μεροκάματο, ένας καλός γάμος, ένα παιδί, η καλή σοδειά… `Η από καημούς, όπως ο γυρισμός του ξενιτεμένου, η υγεία στην αρρώστια, η τύχη στη δυστυχία…

Ο τελετουργικός χορός των Μομώγερων

Οι “Μαμώεροι” ή “Μομώγεροι” είναι ένα έθιμο βγαλμένο μέσα από την ποντιακή παράδοση και διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια του δωδεκαημέρου, δηλαδή από τη δεύτερη ημέρα των Χριστουγέννων έως τα Φώτα, στα Κομνηνά του Δήμου Βερμίου. Το έθιμο των “Μαμώερων” ή “Μομώγερων” προέρχεται από την περίοδο της τουρκοκρατίας όταν μεταμφιεσμένοι αντάρτες κατέβαιναν στα χωριά με σκοπό τη συλλογή και διάχυση πληροφοριών. Η κορύφωση ήταν ο τελετουργικός χορός των Μομώγερων, η αλληγορία του οποίου ανύψωνε το ηθικό των συμπατριωτών τους αλλά και τους προετοίμαζε για τον ξεσηκωμό χωρίς να το αντιλαμβάνονται οι Τούρκοι, που επίσης συμμετείχαν στα δρώμενα χωρίς να καταλαβαίνουν τι γινόταν.

Μακραίωνα ήθη κι έθιμα του λαού μας

«Κόλιαντα», «σούρβα», «ρουγκατσάρια», «τζιόπκες». Λέξεις, θαρρείς, από άλλη γλώσσα. Μα σε όποια άλλη γλώσσα και να ψάξεις δεν πρόκειται να τις βρεις, αφού είναι βαθιά ελληνικές.

Μα και στα λεξικά δύσκολα θα τις συναντήσεις. Γιατί τούτες οι λέξεις και πλήθος όμοιές τους ανήκουν πια σε μια άλλη Ελλάδα που η εποχή της πέρασε ανεπιστρεπτί. Μια Ελλάδα που τα χωριά της έσφυζαν από ζωή και οι άνθρωποί της περίμεναν το Δεκέμβρη και το Γενάρη για να ξαποστάσουν και ν’ ακούσουν τις λέξεις αυτές να πλανιούνται στα σοκάκια από τα παιδικά χείλη αναγγέλλοντας τα Χριστούγεννα. Το Δωδεκάμερο του γλεντιού, που αρχαίες τελετές και χριστιανικά έθιμα μπλέκονταν με ένα «μαγικό» τρόπο και χαλάρωναν τους ανθρώπους του μόχθου από τον παμπάλαιο αγώνα με τη γη. Μπροστά από τα τζάκια που απόδιωχναν την παγωνιά, οι οικογένειες χώρια και όλο το χωριό μαζί γιόρταζαν γλεντώντας. Κάτι που θα ήταν καλό να ξαναθυμηθούμε κι εμείς.

Το αντιπάλεμα των θρησκειών

Αυτή η «μαγική» συνεύρεση του χριστιανισμού με την αρχαία θρησκεία – απομεινάρια της οποίας ήταν όλα τα λαϊκά έθιμα του Δωδεκαήμερου – δεν ήταν πάντα τόσο ειδυλλιακή. Στην πραγματικότητα, οι φορείς της νέας θρησκείας, που ήταν πλέον καθεστώς, κυνήγησαν δίχως έλεος – έστω και αν το «έλεος» προβαλλόταν σαν ο πυρήνας του χριστιανισμού – τις λαϊκές δοξασίες, τα ήθη και τα έθιμα ενός ολόκληρου λαού, όχι βέβαια με σκοπό την καταπολέμηση της υπαρκτής και απόλυτης αμορφωσιάς, αλλά την εξαφάνισή τους και την τοποθέτηση στη θέση τους των νέων δοξασιών. Από την έκτη Οικουμενική Σύνοδο και για αιώνες μετά, αυτή η μονόπλευρη επίθεση συνεχιζόταν δίχως αποτέλεσμα. Και αυτό γιατί, όπως γράφει ο Κώστας Καραπατάκης «οι παλιές συνήθειες του λαού, που ήταν βιώματα τόσων αιώνων και μέρος της αρχαίας θρησκευτικής του λατρείας, ήταν η ζωή του, το οξυγόνο του, που δεν ήταν δυνατόν να ξεριζωθούν και να σβήσουν, γιατί ήταν ζυμωμένες με το αίμα του και βαθιά ριζωμένες στην ψυχή του». Χαρακτηριστικό είναι και το ότι η 25η Δεκέμβρη συμπέφτει – αν δεν ταυτίζεται – με τη γέννηση του παλιού θεού Μίθρα, του αρχηγού όλων των ειδωλολατρικών θεών.

Το Δωδεκαήμερο περιλάμβανε τις τρεις μεγάλες γιορτές, τις γιορτές του πρωτομάρτυρα Στέφανου, της Παναγιάς και του Σταυρού, καθώς και του Αϊ-Γιάννη. Τα Χριστούγεννα κατέχουν πρωταρχική θέση σε αυτή την αλυσίδα. Στη μέση του χειμώνα, με το χοιρινό και το κρασί, με την αίσθηση της αισιοδοξίας που έφερε η ίδια η γιορτή, δημιουργούσαν την κατάλληλη χαρούμενη διάθεση.

                           Τα κάλαντα

«Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου! | Για βγάτε, δέτε, μάθετε πως ο Χριστός γεννιέται! | Γεννιέται και βαφτίζεται στο μέλι και στο γάλα. | Το μέλι τρων οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες και το κηρί της μέλισσας το τρώει η Παναγίτσα», τραγουδούσαν τα παιδιά στα χωριά των Γρεβενών και της Σιάτιστας την παραμονή.

«Τα κάλαντα» του Ν. Λύτρα: προκαλεί συγκίνηση και θαυμασμό ο πίνακας που ζωγράφισε το 1872  αποτυπώνοντας μια ομάδα παιδιών διαφόρων εθνικοτήτων να λένε τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα. Αρκούσε αυτό το έργο για να αποδοθεί στον κορυφαίο Έλληνα καλλιτέχνη ο τίτλος «ο ζωγράφος των Χριστουγέννων». Το έργο αυτό θεωρείται ως η κορυφαία στιγμή στην ηθογραφική ζωγραφική της Ελλάδας και είναι προφανές ότι ξεπερνά την απλή απεικόνιση ενός εθίμου…

Πρόκειται για τα κάλαντα ή « κόλιαντα», «κόλεντα», «κόλιντρα», «κόλντα».
Αποτέλεσμα του ανακατέματος του χριστιανισμού και της ειδωλολατρίας, που οι ρίζες τους ξεκινάνε από την αρχαιότητα, τα κάλαντα δεν αναγγέλλουν μόνο τη γιορτή, αλλά προσαρμόζονται και στις ιδιαιτερότητες του κάθε ακροατή με σκοπό… το κέρδος!
Έτσι, εγκωμιάζονται η λεβεντιά και η ομορφιά, τραγουδιούνται οι πόθοι των νέων.

«Στο σπίτι τούτο που ‘ρθαμε, του πλουσιονοικοκύρη | ν’ ανοίξουνε οι πόρτες του να μπει ο πλούτος μέσα | να μπει ο πλούτος κι η χαρά κι η ποθητή ειρήνη | για να γεμίσουν τα σταμνιά μέλι, κρασί και λάδι/ κι η σκάφη του ζυμώματος με φουσκωτό ζυμάρι. | Ο γιος του νοικοκύρη μας να παντρευτεί μια ωραία/ κι η κόρη με τα χέρια της να υφάνει πανωραία».

00. Intro 0:00:07 
01. ΚΑΛΑΝΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ 0:01:29 
02. ΧΙΟΝΙΑ ΣΤΟ ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ 0:03:40 
03. ΡΟΥΝΤΟΛΦ ΤΟ ΕΛΑΦΑΚΙ 0:06:08 
04. ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ (ΣΤΗ ΓΩΝΙΑ ΜΑΣ ΚΟΚΚΙΝΟ) 0:07:58 
05. Ο ΑΪ ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΛΙ ΘΑ ‘ΡΘΕΙ 0:10:05 
06. ΤΙΓΚΙ ΤΙΓΚΙ ΤΑ ΚΟΥΔΟΥΝΙΑ 0:11:38 
07. ΚΑΛΑΝΤΑ ΣΕ ΛΑΪΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΖΑΚΥΝΘΟΥ 0:13:31 
08. ΜΙΚΡΟΣ ΤΥΜΠΑΝΙΣΤΗΣ 0:16:19 
09. ΚΡΗΤΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ 0:17:51 
10. ΗΡΘΑΝ ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 0:19:18 
11. ΜΩΡΑΪΤΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ 0:21:20 
12. ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ 0:22:14 
13. ΤΡΙΓΩΝΑ ΚΑΛΑΝΤΑ 0:24:06 
14. ΚΑΛΑΝΤΑ ΤΗΝΟΥ 0:26:19 
15. ΕΛΑΤΕ ΠΑΙΔΑΚΙΑ 0:28:47
16. ΧΡΙΣΤΟΣ ΓΕΝΝΑΤΑΙ (ΤΙΡΙΑΜ ΤΙΡΙΑΜ) 0:31:21 
17. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ 0:33:13 
18. ΚΑΛΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ 0:34:55 
19. ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ 0:36:48 
20. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ 0:38:27
21. ΣΤΙΣ ΑΥΛΕΣ ΜΑΣ ΠΕΦΤΕΙ ΧΙΟΝΙ 0:41:09 
22. ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΤΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ 0:42:53 
23. ΟΙ ΠΟΙΜΕΝΕΣ ΓΟΝΑΤΙΖΟΥΝ 0:45:47 
24. ΑΓΙΑ ΝΥΧΤΑ 0:50:14 
25. ΤΡΙΓΩΝΑ ΚΑΛΑΝΤΑ 0:51:32 
26. Η ΓΕΝΝΗΣΙΣ ΣΟΥ 0:52:55 
27. ΠΑΕΙ Ο ΠΑΛΙΟΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ 0:54:54 
28. ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ

Μάλιστα, στην περιοχή των Γρεβενών, μόνο ένα τραγούδι έχει θρησκευτικό περιεχόμενο και τα άλλα είναι ανάλογου ύφους με το παραπάνω.

Για παράδειγμα, κάλαντα αφιερωμένα στο γεωργό ήταν διαδεδομένα στη Μακεδονία, στην Ηπειρο, στη Ρούμελη και τη Θεσσαλία: «Εσένα πρέπ’ αφέντη μου, το άξιο το ζευγάρι | το άξιο το περήφανο και το στεφανωμένο. | Ας είν’ καλά τ’ αλέτρι σου, θεός να το πλουταίνει | για να θερίζεις σταυρωτά, να δένεις αντρειωμένα | να θημωνιάζεις πυργωτά, να ζεις για να σε πάρω | να κοσκινίζεις μάλαμα, να πέφτει το χρυσάφι | τα πυκνοκοσκινίσματα να διν’ς στα παλικάρια».

Οι “ματσούκες”

Η προετοιμασία για τα κάλαντα ξεκινούσε τουλάχιστον ένα μήνα πριν. Τα παιδιά φώναζαν στους μαχαλάδες κάθε βράδυ «κόλιαντα» και μάθαιναν τα λόγια από τους μεγάλους. Συγχρόνως, ετοίμαζαν τις ματσούκες ή τζιόπκες, που απατώνται και με πλήθος άλλες ονομασίες. Επρεπε να είναι φτιαγμένες από χλωρά ξύλα και χοντρά στο τελείωμα. Τυπικά συμβόλιζαν τα ραβδιά των βοσκών της βίβλου, ουσιαστικά όμως ήταν «όπλα» για προστασία από τα άλλα παιδιά που θα περνούσαν το σύνορο του χωριού. Με τα ξύλα αυτά θα χτυπούσαν τις πόρτες για τα κάλαντα, θα ανακατεύανε τη χόβολη για να πούνε τις ευχές που θα έφερναν «παράδες μίρμιρο», όπως η στάχτη της φωτιάς. Ουσιαστικά, αυτά τα ξύλα ήταν τοτεμικά, αφού τους δίνονταν «ιδιότητες», όπως αυτή της μετάδοσης δύναμης στα άψυχα και τα έμψυχα που χτυπούσαν. Ετσι, χτυπούσαν με τη ματσούκα την πόρτα φωνάζοντας «κόλιαντα μπάμπω κόλιαντα/ κι εμένα μπάμπω κλούρα» (κουλούρα) και οι νοικοκυρές τους μοίραζαν κάστανα, καρύδια και αμύγδαλα.

Οι νοικοκυρές ήταν επιφορτισμένες και με το ψήσιμο του χριστόψωμου, της κολούρας και του αρνόψωμου που ονομαζόταν έτσι επειδή προοριζόταν για τον τσοπάνη. Τα χριστόψωμα τα ζύμωναν με μαγιά από κοπανισμένα ρεβίθια και τριμμένο ξηρό βασιλικό, μαζί με «καθάριο» ψιλοκοσκινισμένο σταρίσιο αλεύρι. Τα μόνα σπίτια που δε ζύμωναν ήταν αυτά που πενθούσαν. Πριν τα βάλουν στο φούρνο σχεδίαζαν πάνω στη ζύμη με δαχτυλήθρες από βαλανιδιά και ρακοπότηρα, σταυρούς και άλλες παραστάσεις από το αγροτικό – ποιμενικό περιβάλλον. Στα αρνόψωμα κολλούσαν και μερικά άψητα ρεβίθια που παράσταιναν τα αρνιά και τα κατσίκια.

Το σφάξιμο του γουρουνιού

Ακόμη ένα έθιμο των χριστουγέννων με ειδωλολατρικές ρίζες είναι και το σφάξιμο του γουρουνιού την παραμονή. Οι άντρες που τα έσφαζαν γύριζαν σε παρέες το χωριό και έπαιρναν τα σπίτια με τη σειρά. Πριν κόψουν το λαιμό, το σταυρώνανε με το μαχαίρι και έλεγαν στους νοικοκυραίους: «άιντε καλοφάγωτο και να το ξοδέψτε με υγεία». Την ώρα που έτρεχε το αίμα, η νοικοκυρά θυμιάτιζε σταυρωτά το λαιμό και το σώμα του ζώου και έβαζε κοντά στο κεφάλι αναμμένα κάρβουνα και «θυμίαμα» για να μην το μαγαρίσουν οι καλλικατζάροι. Στην Καρδίτσα του κόβανε το αριστερό πόδι και το έβαζαν στο στόμα του για να φάει τα ποδάρια του και όχι το νοικοκύρη, ενώ στη Λήμνο, αν το γουρούνι ήταν μαύρο, έπαιρναν με το δάχτυλό τους αίμα και έκαναν με αυτό σταυρό στο μέτωπο για να μην πονάει το κεφάλι τους.

Το βράδυ της παραμονής των χριστουγέννων έβαζαν στο τζάκι και ένα μεγάλο χλωρό κούτσουρο που έπρεπε να μείνει άσβεστο μέχρι τα Φώτα. Επίσης, οι γυναίκες, επειδή ταύτιζαν τη λεχωνιά τους με τη λεχωνιά της Παναγιάς, φρόντιζαν την τελευταία φτιάχνοντας τα «σπάργανα της παναγιάς», δηλαδή τηγανίτες «για να μην της κοπεί το γάλα». Στην Ανατολική Θράκη δε μάζευαν το τραπέζι μετά το φαγητό «για να ‘ρθει η Παναγίτσα να φάει».

Ανήμερα των Χριστουγέννων ήταν καθαρή οικογενειακή «υπόθεση» και δε γίνονταν επισκέψεις. Μόνο στην ανατολική Θράκη και την Κρήτη οι άντρες και τα μεγάλα αρραβωνιασμένα παιδιά γύριζαν στα χωριά και τραγουδούσανε. Και οι νοικοκυρές τους φίλευαν λάδι, κουλούρα και αυγά.

Είναι φανερό λοιπόν ότι τα ήθη και τα έθιμα του λαού μας για τα χριστούγεννα που συνοπτικά παρουσιάσαμε σήμερα, αλλά και για την πρωτοχρονιά και τα φώτα, δεν ήταν αποτελέσματα του εκκλησιαστικού τυπικού, που έτσι κι αλλιώς ακολουθούσε ο λαός, αλλά πήγαζαν από κάτι πιο βαθύ και ουσιαστικό, που είχε να κάνει τελικά με την ανάγκη της κοινότητας να αντιμετωπίζει το άγνωστο, να εκφράζει τους φόβους και την αισιοδοξία της μέσα από κοινές πολιτιστικές αναφορές, αντιμετωπίζοντας έτσι και την πρόκληση του κύριου στόχου: την επιβίωση και τη συνέχειά της.

• Με στοιχεία από το Ριζοσπάστη και από το βιβλίο του Κώστα Καραπατάκη «Παλιά χριστουγεννιάτικα ήθη και έθιμα», εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμας (1981).

Τα χριστουγεννιάτικα έθιμα στην Ελλάδα δεν έχουν τελειωμό: σε πολλές περιοχές, εκτός από Χριστόψωμο κυρίαρχο στοιχεία το ρόδι

Πελοπόννησος

Το σπάσιμο του ροδιού: H οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία για τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και ο νοικοκύρης κουβαλά μαζί του ένα ρόδι για να το «λειτουργήσει».

Κατά την επιστροφή στο σπίτι, ο νοικοκύρης πρέπει να χτυπήσει το κουδούνι της εξώπορτας -δεν κάνει να ανοίξει ο ίδιος με το κλειδί του- και έτσι να είναι ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι για να κάνει το καλό ποδαρικό, με το ρόδι στο χέρι. Μπαίνοντας μέσα, με το δεξί, σπάει το ρόδι πίσω από την εξώπορτα, το ρίχνει δηλαδή κάτω με δύναμη για να σπάσει και να πεταχτούν οι ρώγες του παντού και ταυτόχρονα λέει: «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά».

Τα παιδιά μαζεμένα γύρω-γύρω κοιτάζουν οι ρώγες αν είναι τραγανές και κατακόκκινες. Όσο γερές κι όμορφες είναι οι ρώγες, τόσο χαρούμενες κι ευλογημένες θα είναι οι μέρες που φέρνει μαζί του ο νέος χρόνος.

Το κυνήγι: Στα χωριά της Μάνης κατά τη διάρκεια της σαρακοστής των Χριστουγέννων τα παιδιά βγαίνανε για κυνήγι τα βράδια, εφοδιασμένα με φακούς με καινούργια “πλάκα” και γυρίζανε στα χαλάσματα και σε σπήλαια με στόχο τους γουργουγιάννηδες, τα μικρά πουλάκια που κούρνιαζαν εκεί. Τα θαμπώνανε με το φακό και τα πιάνανε. Στη συνέχεια τα πήγαιναν στο σπίτι όπου οι νοικοκυρές τα καθάριζαν και τα πάστωναν, τα βάζανε σε πήλινα ή γυάλινα βάζα και τα έτρωγαν τα Χριστούγεννα.

Χριστόψωμο: Το ζύμωμα του χριστόψωμου απαιτεί τα πλέον ακριβά υλικά, όπως ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρίφαλα. Κατά τη διάρκεια του ζυμώματος λένε και την ευχή: «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει». Πλάθουν το ζυμάρι και παίρνουν τη μισή ζύμη και φτιάχνουν μια κουλούρα.

Με την υπόλοιπη φτιάχνουν σταυρό με λουρίδες απ’ τη ζύμη. Στο κέντρο βάζουν ένα άσπαστο καρύδι ή ένα αυγό, συμβολίζοντας τη γονιμότητα. Για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι, το Χριστόψωμο είναι ευλογημένο ψωμί, αφού αυτό θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και της οικογένειάς του. Το κόβουν ανήμερα τα Χριστούγεννα, δίνοντας πολλές ευχές.

Αγωνιστικά κάλαντα από την ΚΝΕ

Στο πνεύμα των γιορτών, τέτοιες μέρες πέρσι μέλη της ΚΝΕ οργώνουν γειτονιές, πλατείες, σπίτια μελών και φίλων του ΚΚΕ, τραγουδώντας τα αγωνιστικά κάλαντα της ΚΝΕ, ανταλλάσσοντας ευχές και συγκεντρώνοντας οικονομική ενίσχυση στο πλαίσιο της Οικονομικής Εξόρμησης του ΚΚΕ –που και φέτος πάει καλά, οδεύοντας προς την εκπλήρωση των πλάνων (οικονομικών και πολιτικών).

Στο ρυθμό λοιπόν που έχουν τα γνωστά κάλαντα των Χριστουγέννων, οι ΚΝίτες και οι ΚΝίτισσες παραφράζουν τους στίχους και τραγουδούν…

Άγιος Βασίλης έρχεται
Κι ο βασιλιάς δεν έρχεται

Ενδιαφέρουσα μαρτυρία για τα αγωνιστικά κάλαντα της ΕΠΟΝ στην Αθήνα, μέσα στη φλόγα των μαχών του Δεκέμβρη του 1944:

Πλησίασαν Χριστούγεννα και Πρωτοχρονιά 1945, «και ένας έριξε την ιδέα να βγούμε να πούμε τα κάλαντα, να μαζέψουμε γλυκά και βιβλία για να τα πάμε στα νοσοκομεία Δαφνίου και Ελευσίνας που νοσηλεύονταν τραυματίες του ΕΛΑΣ και άμαχοι από τους καθημερινούς αεροπορικούς βομβαρδισμούς. Δε θυμάμαι ποιος έφτιαξε τους στίχους και τους προσάρμοσε στο σκοπό, είχαν όμως επίκαιρο πνεύμα, ταιριαστό στην κατάσταση των ημερών και άρεσαν πολύ».

Οι στίχοι από αυτά τα αγωνιστικά κάλαντα που έψαλε η ΕΠΟΝ, έχουν ως εξής:

Αγιος Βασίλης έρχεται
Κι ο βασιλιάς δεν έρχεται
Να μείνει στην Αγγλία
Και ας φτιάξει εκεί δικτατορία

Ο Παπανδρέου ο χαλβάς
Λένε πως ντύθηκε τσολιάς
Και ζήτησε απ’ το Ράλλη
Τα τσαρούχια του να βάλει

Ερχεται ο Σκόμπυ ο τρυφερός
Του Ντούτσε διάδοχος σωστός
Απ’ τη Μεγάλη Βρετανία
Μα κωλώνει στα Χαυτεία

Κει πέρα βρίσκει τον ΕΛΑΣ
Του λέει «Σκόμπυ δεν περνάς»
Κι αυτός μαζεύει την ουρά του
Οπως μάζευε ο Ντούτσε τα φτερά του.

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά
Λαοκρατία Λευτεριά
Στη χώρα μας θ’ ανθίσει
Και το φασισμό θα σβήσει

Δείτε και _ένα παλιό από το Ριζοσπάστη
Να τα πούμε; Σ’ αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε…

Στιγμές-στιγμές, θαρρώ πως οι στρατιώτες,
που πέσανε στη ματωμένη γη,
δεν κείτονται θαρρώ κάτω απ' το χώμα
αλλά έχουν γίνει άσπροι γερανοί

Πετούν και μας καλούν με τις κραυγές τους
απ' τους καιρούς αυτούς τους μακρινούς
κι ίσως γι' αυτό πολλές φορές σιωπώντας
κοιτάμε τους θλιμμένους ουρανούς

Πετάει, ψηλά το κουρασμένο σμάρι,
στης δύσης τη θαμπή φεγγοβολή
και βλέπω ένα κενό στη φάλαγγά του
και είναι ίσως, η δική μου η θέση, αυτή

Θα 'ρθει  μια 'μέρα που μ' αυτό το σμάρι,
στο μέγα θάμπος θα πετώ κι εγώ
σαν γερανός, καλώντας απ' τα ουράνια,
όλους εσάς, που έχω αφήσει εδώ

Οι Γερανοί (Журавли - Cranes) Μουσική: Ян Френкель / Στίχοι: Расул Гамзатов _
Απόδοση στα ελληνικά Γιάννης Ρίτσος