Πωλ Ελυάρ: "Η ζωή είναι μάταιη - αν πάνω απ' όλα δεν υπηρετεί τη ζωή"

Ο Πωλ Ελυάρ της ποίησης, της αγάπης, του αγώνα. Ο ποιητής που μάχεται στο κατεχόμενο Παρίσι, στην Γκερνίκα που σπαράζεται από τον φασισμό, στην Ελλάδα που αντιστέκεται στην Καισαριανή, τον Υμηττό και τον Γράμμο. Ο καλλιτέχνης του ντανταϊσμού και του σουρεαλισμού.
Ο Πωλ Ελυάρ της στρατευμένης ποίησης στους λαούς, στους αγώνες τους, στα όνειρά τους και την ανθρωπιά, του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης και των συνεδρίων για την υπεράσπιση του πολιτισμού στα δίσεκτα χρόνια. Ο ποιητής που με το έργο του «ρίχνει το δεμάτι των σκοταδιών στη φωτιά» και μας υπενθυμίζει διαρκώς το όραμα της ευτυχίας του κόσμου, για να μη λαθεύουμε, να μη δειλιάζουμε, να μην οπισθοχωρούμε, να μην δεχτούμε ποτέ τον «ίσκιο», οτιδήποτε ταπεινώνει την ανθρώπινη ύπαρξη.
Ο δημιουργός της "Πρωτεύουσας του Πόνου", της "Ελευθερίας" και της "Μάχης της Αθήνας". Ο Πωλ Ελυάρ του Τζαρά, του Μπρετόν, του Λεζέ, του Αραγκόν, του Πικάσο, του Ελύτη, του Ρίτσου. Ο ποιητής του τώρα και του αύριο. Ο Πωλ Ελυάρ της βαθιάς πίστης στον κομμουνισμό. Δικός μας ποιητής και του κόσμου όλου.

Μια φωτιά η ποίηση

Ο Πωλ Ευγένιος Γκρεντέλ γεννήθηκε το 1897. Σε ηλικία 17 ετών αρρωσταίνει βαριά από φυματίωση και πηγαίνει για δύο χρόνια σε σανατόριο στην Ελβετία. Εκεί γνωρίζει την πρώτη του αγάπη, την Γκαλά. Το 1914, τον καλούν στο μέτωπο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Τότε δημοσιεύει και τα πρώτα του ποιήματα. Ο ποιητής Πωλ Ελυάρ "γεννιέται"...

Έκανα μια φωτιά, όντας εγκαταλειμμένος απ' το γαλάζιο,
Μια φωτιά για να 'μαι ο φίλος της
Μια φωτιά για να με εισαγάγει μες στη νύχτα του χειμώνα
Μια φωτιά για να ζω καλύτερα.

Το 1918 κατά τη διάρκεια του πολέμου γεννιέται η κόρη του Σεσίλ και γράφει τα "Ποιήματα για την Ειρήνη".

Όλες οι ευτυχισμένες γυναίκες
Ξαναβρήκαν τον άντρα τους.
Κατεβαίνει από τον ήλιο
τόση τους φέρνει ζεστασιά...

Η χρονιά που καθορίζει την ποίησή του

Γυρνώντας από τον πόλεμο συναντιέται με τους Αντρέ Μπρετόν, Λουί Αραγκόν και Τριστάν Τζαρά, με τους οποίους συμμετείχε αρχικά στο κίνημα του ντανταϊσμού και αργότερα του σουρεαλισμού, στο οποίο θα πρωτοστατήσει, αφού υπήρξε ανάμεσα στους ιδρυτές της επιθεώρησης "Litterature" καθώς και της "La Revolution Surrealiste". Αποχώρησε από τις τάξεις της υπερρεαλιστικής ομάδας του Παρισιού το 1938, διατηρώντας όμως στοιχεία που εξυπηρετούσαν την ποίησή του.

Το 1926 γράφει την "Πρωτεύουσα του Πόνου" και το 1927 εντάσσεται στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας. Το καλοκαίρι του 1936 επισκέπτεται την Ισπανία. Με την έναρξη του Ισπανικού Εμφυλίου "τα όρια της κραυγής" του Πωλ Ελυάρ μεγαλώνουν. Ο Γιάννης Ρίτσος στα "Μελετήματα" για την ποίηση του Ελυάρ γράφει ότι εκείνη η χρονιά σφραγίζει για πάντα την ποίησή του. "Από εκεί και έπειτα ξεκαθαρίζει τη θέση του . Καταλαβαίνει ότι μέσα στη φρίκη και τη σκοτεινιά πρέπει να ανοίξει ένα παράθυρο στο μέλλον. Πρέπει «να διαβάζεις μια ευτυχία δίχως όρια - μες στην απλότητα των γραμμών του παρόντος», γράφει.

Ταγμένος στους Δημοκρατικούς το 1937, όταν βομβαρδίζεται η Γκερνίκα και ο Πικάσο φτιάχνει τον εμβληματικό πίνακα, ο Ελυάρ θα γράψει στη "Νίκη" της Γκερνίκα, εικονογραφημένη από τους Μιρό, Πικάσο, Τανγκύ, Μασσόν, η οποία διακινείται για την ενίσχυση των Ισπανών Δημοκρατών.

...
Άνθρωποι που για σας ο θησαυρός αυτός υμνήθηκε
Άνθρωποι που για σας ο θησαυρός αυτός αδικοχάθηκε
Άνθρωποι πραγματικοί που η απόγνωση για σας
Θρέφει τη φάουσα φωτιά της ελπίδας
Μαζί ας ανοίξουμε το πιο στερνό του μέλλοντος μπουμπούκι...

Ελευθερία γράφω το όνομά σου

Στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ο Ελυάρ είναι ένας από τους πολλούς ανθρώπους της Τέχνης που δεν έβλεπαν τη ζωή από το παράθυρο. Ήταν οι ίδιοι μέρος της. Τον «συναντάμε» στα παράνομα τυπογραφεία, στις μεγάλες διαδηλώσεις, στη φωτιά της μάχης...

Το Παρίσι κρυώνει το Παρίσι πεινάει
Το Παρίσι δεν τρώει πια κάστανα καταμεσίς του δρόμου
Το Παρίσι έχει φορέσει παλιά ρούχα γριάς
Το Παρίσι δίχως αέρα κοιμάται ολόρθο στο μετρό
Πιότερα βάσανα επιβάλλουν στη φτωχολογιά
Κ' η σοφία κ' η τρέλα
Του άμοιρου Παρισιού
Είναι ο καθάριος αέρας κ' η φωτιά...

Το 1942 γίνεται μέλος της ΚΕ του ΚΚ Γαλλίας και μαζί με τον Αραγκόν δημιουργούν την Εθνική Επιτροπή των Γάλλων Συγγραφέων. Καταζητείται από τις κατοχικές γερμανικές αρχές και περνάει στην παρανομία. Εκδίδεται η συλλογή ποιημάτων του «Ποίηση και Αλήθεια», η οποία θα διακινηθεί στην κατεχόμενη Γαλλία και θα διαβαστεί η «Ελευθερία».

Και με τη δύναμη μιας λέξης
Αρχίζω ξανά τη ζωή μου
Είμαι γεννημένος για να σε γνωρίσω
Να σε ονοματίσω Λευτεριά.

Εκείνα τα χρόνια γράφει και τη «Μάχη της Αθήνας», για τον αγώνα του λαού τον Δεκέμβρη του '44. «Λαέ βασιλιά, λαέ απελπισμένε,/ δεν έχεις πια να χάσεις/ παρά τη λευτεριά σου...». Το ποίημα γίνεται γνωστό τον Μάη του 1946, όταν επισκέπτεται την Ελλάδα με πρόσκληση του ΕΑΜ.

Στο στρατόπεδο της άρνησης της αδικίας

Η ποίηση για τον Ελυάρ πρέπει να έχει στόχο την πρακτική αλήθεια, ώστε να βοηθήσει τους ανθρώπους «να μάθουνε τον κόσμο και να τον αλλάξουνε», όπως γράφει στο Μανιφέστο του για την ποίηση.

Υπάρχουν λέξεις που σε κάνουν να ζεις
αθώες λέξεις
η λέξη ζεστασιά κι η λέξη εμπιστοσύνη
αγάπη δικαιοσύνη κι η λέξη λευτεριά...
η λέξη αδελφός κι η λέξη σύντροφος

Η εξελικτική πορεία της ποίησης του Ελυάρ αναλύεται από τον Γ. Ρίτσο, ο οποίος γράφει χαρακτηριστικά:
Ο ποιητής πορεύεται μες απ' όλες τις δυσκολίες ώσπου να φτάσει σ' "τη νύχτα όπου ο άνθρωπος φτιάχνει τη μέρα" κι ακόμη πιο κει. Μα ο δρόμος δεν είναι εύκολος. Σκοντάφτουμε, κοντοστεκόμαστε, ρίχνουμε πίσω μια ματιά, τρικλίζουμε κάτω μεθυσμένοι από έρωτα, αργοπορούμε, αφηνόμαστε για λίγο μες στη χαύνωση ενός καλοκαιριού, θέλουμε να ξεχάσουμε το πιο κει, τον δρόμο που δε σταματάει κι όταν εμείς σταματάμε, τη φωνή των λαών που δεν σωπαίνει κι όταν εμείς κλείνουμε τ' αυτιά...

Πάντα η κοινωνική του συνείδηση αγρυπνεί...

Η φωτιά του όλο και φουντώνει καίγοντας κάθε τόσο ένα κομμάτι κι απ' την ίδια του τη μοναξιά, που την είχε για καταφύγιο κι όχι για ορμητήριο. Μπορεί να 'τανε κάποτε μόνος, ίσως αναγκαστικά μόνος, αλλά ποτέ δεν υπερασπίστηκε τη μοναξιά. Δε στάθηκε ποτέ εχθρικά μόνος, μα "αδελφικά μόνος, αδελφικά ελεύθερος". Τα μηνύματα του καιρού του τον φτάνουν όπου κι αν βρίσκεται πολύ νωρίς και δεν μπορεί να τους πει όχι. Είναι πάντα παρών. Απ' όλο του το έργο απουσιάζει η λατρεία του παρελθόντος. Δεν καταφεύγει σ' αυτό, όπως εκείνοι που, δυσαρεστημένοι απ' την εποχή τους, αδύναμοι να την πολεμήσουν, δειλοί να την κοιτάξουν κατάματα και να πασκίσουν να τη μεταπλάσουν, πισωδρομούν στο παρελθόν για να κρυφτούν και να ντυθούν τη νοσταλγία ενός όποιου χαμένου παραδείσου...

Ο ποιητής δεν μπορεί να μείνει με σταυρωμένα χέρια. Πρέπει να πάρει τη σωστή του θέση μέσα στον κόσμο. Να διαλέξει τον δρόμο του σ' αυτό το σταυροδρόμι της ιστορίας. Είταν έτοιμος. Διάλεξε. Τι θα διάλεγε ένας ποιητής, ένας ακέραιος άνθρωπος; Η ποίηση, έχει πει ο Μπωντλαίρ, είναι "η άρνηση της αδικίας". Κι ο Ελυάρ είναι ποιητής. Βρίσκεται στο στρατόπεδο της άρνησης της αδικίας».

Όταν ο Ελυάρ
συναντήθηκε με τους μαχητές του ΔΣΕ

Ιούνης 1949. "Σκοπός του ταξιδιού μας δεν είναι να διαπιστώσουμε μονάχα τι κάνατε, παρά να βοηθήσουμε τη νίκη σας διαδηλώνοντας στον κόσμο αυτά που θα δούμε. Η λευτεριά είναι αδιαίρετη. Αυτά που συμβαίνουν στην Ελλάδα αφορούν όλους τους ανθρώπους. Ελπίζω πως θα κάνουμε ολοένα και περισσότερα για σας που είστε ήρωες του πιο δίκαιου ιδανικού...", ανέφερε στο χαιρετισμό του κατά την τελετή υποδοχής.

Η σχέση του με την Ελλάδα "κρατά" από το 1944, που συνεπαρμένος από τον αγώνα του λαού της Αθήνας, του αφιερώνει το ποίημα "Η Μάχη της Αθήνας", "...Λαέ βασιλιά, λαέ απελπισμένε,/ δεν έχεις πια να χάσεις/ παρά τη λευτεριά σου... ". Το ποίημα γίνεται γνωστό το 1946, όταν ο Ελυάρ, προσκαλεσμένος του ΕΑΜ, συμμετέχει σε εκδηλώσεις στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη.

"Ελλάδα, ρόδο του λόγου μου"

Η γαλλική αντιπροσωπεία έφτασε στην Ελλάδα, μέσω Αλβανίας. Επισκέφθηκε το Βίτσι, τα χωριά της Ελεύθερης Ελλάδας, τα νοσοκομεία, συνάντησε από κοντά τις μαυροφορομένες γυναίκες, που όπως σημείωνε ο Ελυάρ, «πάντα θ' ακούσεις την ίδια τραγική απάντηση. "Χωροφύλακες σκότωσαν τους δικούς μου, έδειραν, βίασαν γυναίκες, έκαψαν το χωριό, ο γιος μου σκοτώθηκε...".

Στη συνέχεια, συνοδευόμενη από τον Πέτρο Κόκκαλη, έφτασε στο Γράμμο, όπου παρέμεινε περίπου μια βδομάδα. Ο Ελυάρ δε στεκόταν λεπτό. Βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του μετώπου, όπου με τηλεβόα απευθύνθηκε στους στρατιώτες του κυβερνητικού στρατού. Περιηγήθηκε και παρευρέθηκε σε μικρές και μεγάλες μονάδες του ΔΣΕ, στην έδρα του Γενικού Αρχηγείου, σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις για τους μαχητές και τους κατοίκους των χωριών. Από τις πιο συγκλονιστικές στιγμές η παρασημοφόρησή του από την ΙΧη Μεραρχία. Να πώς το περιγράφει η εφημερίδα "Προς τη Νίκη" (13/6/1949), με τίτλο, "Η γαλλική αντιπροσωπεία με τους αητούς του Γράμμου": (...) Τίποτα δε σαλεύει. Ο στρατηγός προχωράει στον Ελυάρ. Χαιρετά και καρφιτσώνει το παράσημο "Λιτόχωρο" και αργά, καθαρά χτυπητά σα να θέλει να φτάσουν τα λόγια ως τα κατάβαθα της ψυχής, να πετάξουν ως τις άκρες της Γης, λέει: "Η λεύτερη Ελλάδα μέσω της ΙΧης Μεραρχίας σας προσφέρει το παράσημο "Λιτόχωρο" παρμένο απ' το νωπό τάφο του ήρωα νεκρού μας ταγματάρχη Ανδρεάδη (ήταν από τους πρωτεργάτες της μάχης του Λιτοχώρου) (...)

Ύστερα μας μιλάει ο Ελυάρ: "Σύντροφοι, σας ευχαριστώ για το μετάλλιο. Νιώθω πως δεν αξίζω. Μα το δέχομαι γιατί θα το φορώ στ' όνομα όλων των Γάλλων που παλεύουν και πάλεψαν όπως εσείς. Σας δίνω όρκο πως το μήνυμα του νεκρού συντρόφου σας Ανδρεάδη θα γίνει γνωστό σ' όλο τον κόσμο (...). Η νίκη που κερδίζεται μ' αίμα και δάκρυα θα δώσει πιο όμορφη ζωή σε όλους τους λαούς. Γιατί αυτή τη στιγμή υπάρχουν δύο στρατόπεδα, όπως και στη χώρα σας. Κείνο που πολεμάει για τη ζωή και κείνο που πολεμάει για θησαυρούς ". Εικόνες συνταρακτικές, που αποτύπωνε με την ψυχή του και την πένα του, σε μια σειρά ποιημάτων, με γενικό τίτλο "Ελλάδα, ρόδο του λόγου μου".

Έξι από αυτά τα ποιήματα, αμέσως μετά την επιστροφή του Ελυάρ από το Γράμμο, κυκλοφόρησαν το 1949 στο Παρίσι, σε ένα λεύκωμα, με τίτλο "Grece, ma rose de raison", εικονογραφημένο με έξι χαρακτικά της Ζιζής Μακρή, το οποίο τύπωσε στο χέρι, σε 50 αντίτυπα, ο σύντροφός της και γλύπτης Μέμος Μακρής και τα οποία διακινήθηκαν χέρι - χέρι, για την ενημέρωση των προοδευτικών Γάλλων διανοουμένων για τον αγώνα του ΔΣΕ.

Ο Πωλ Ελυάρ στην Καισαριανή

(…)
Προχθές το απόγευμα ο Πωλ Ελυάρ επισκέφτηκε την Καισαριανή. Στα γραφεία της Κομμουνιστικής Οργάνωσης της Καισαριανής ομάδες από κατοίκους του συνοικισμού χειροκρότησαν θερμά τον εκλεκτό Γάλλο ποιητή. Μια επονίτισσα του πρόσφερε λουλούδια, οι χαροκαμένες από τους καταχτητές γυναίκες με δάκρυα στα μάτια τον καλωσόρισαν και ο συνταγματάρχης του ΕΛΑΣ Μαρκολόπουλος τον προσφώνησε. Οι σ. της Καισαριανής δώρησαν στον Ελυάρ λεύκωμα για τους αγώνες του λαού της Καισαριανής και άλλες εκδόσεις της Αντίστασης.  Ο Πωλ Ελυάρ απαντώντας στις εκδηλώσεις του λαού της Καισαριανής διαβίβασε το χαιρετισμό της συνοικίας του στο Παρίσι, που πάλαιψε εξ ίσου τον καταχτητή και εκ μέρους ολόκληρου του γαλλικού λαού. Ο γαλλικός λαός, συνέχισε, εκτίμησε και θαύμασε τον ελληνικό λαό, που μόνος του αντιστάθηκε στους εισβολείς. Τώρα εύχομαι να απελευθερωθείτε από τη σημερινή καταπίεση και είμαι βέβαιος που θα δημιουργήσετε μιαν Ελλάδα δημοκρατική, ελεύθερη και ευτυχισμένη. Στο τέλος ζητωκραύγασε υπέρ της Ελλάδας.

Ύστερα ο σ. Ελυάρ επισκέφθηκε το θυσιαστήριο της Καισαριανής και κατασυγκινημένος χαιρέτισε το πρόχειρο κενοτάφιο και τον τόπο του μαρτυρίου εκατοντάδων αγωνιστών. Από κει πήγε και επισκέφθηκε το κάστρο του Υμηττού. Άκουσε με θαυμασμό, που δεν τον έκρυβε, τη διήγηση του ηρωισμού των τριών επονιτών και ζήτησε να του μεταφράσουν τα λόγια που είνε γραμμένα στους έρημους τοίχους του κάστρου. Ζήτησε, επίσης, μια φωτογραφία του κάστρου για ανάμνηση. Στην ίδια σελίδα δημοσιεύτηκε και το ποίημα "Αθήνα" του Πωλ Ελυάρ, σε απόδοση του Απ. Σπήλιου

Στην επιστροφή του ο μεγάλος ποιητής της Γαλλίας, που τίμησε την Ελλάδα με την επίσκεψή του, εξέφραζε το θαυμασμό του για τους αγώνες του λαού των συνοικισμών της Αθήνας και την πεποίθησή του πως τέτοιοι αγώνες δεν μπορεί ποτέ να είναι μάταιοι. Πρέπει να σημειωθεί πως ένα αυτοκίνητο με αστυνομικούς παρακολουθούσε τον ποιητή σ' όλη τη διάρκεια της επίσκεψής του στο συνοικισμό.

Ο Γάλλος κομμουνιστής ποιητής επισκέφθηκε δυο φορές την Ελλάδα: Η πρώτη του επίσκεψη έγινε τον Μάη του 1946, ενώ περισσότερο γνωστή είναι η δεύτερη επίσκεψή του, τον Μάη - Ιούνη του 1949. Το παραπάνω ρεπορτάζ αφορά την πρώτη επίσκεψη του ποιητή στην Ελλάδα. Τότε, ο Ελυάρ έδωσε σειρά διαλέξεων που οργανώθηκαν απ' το Γαλλικό Ινστιτούτο, την Ελληνογαλλική Ένωση Νέων, την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, ενώ συμμετείχε και σε δεξίωση στα γραφεία της Εθνικής Αλληλεγγύης όπου τον υποδέχτηκαν δεκάδες λογοτέχνες. Σε μια απ' τις παρεμβάσεις του σημείωσε: "Η ποίηση είναι κι αυτή ένα όπλο - σαν τέτοιο τη χρησιμοποιήσαμε στα απελπισμένα χρόνια της κατοχής ". Μάλιστα στο φύλλο της 22/5/1946 υπάρχει ιδιόχειρη αφιέρωση του Ελυάρ στον «Ριζοσπάστη».

Ο Ελυάρ, με καταβεβλημένη πλέον την υγεία του, ήρθε ξανά στην Ελλάδα (ως μέλος γαλλικής αντιπροσωπείας) στα χρόνια του ηρωικού αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Ανέβηκε στις λεύτερες βουνοκορφές του Γράμμου και του Βίτσι, όπου - μεταξύ άλλων - απευθύνθηκε με τον τηλεβόα στους στρατιώτες του κυβερνητικού στρατού, ενώ απ' τις πλέον συγκλονιστικές στιγμές ήταν η παρασημοφόρησή του από την ΙΧ Μεραρχία του ΔΣΕ. Σε χαιρετισμό του προς τους μαχητές του ΔΣΕ, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "Προς τη Νίκη", σημείωνε:

"Το Βίτσι και ο Γράμμος, οι δυο αυτές κορφές του λεύτερου κόσμου, δεν είναι καθόλου πιο κάτω από κει που τις είχε βάλει η φαντασία μου. Αντίθετα, γιατί είδα εκεί τους μαχητές που τις στολίζουν με τον απίστευτο ηρωισμό τους, τους μαχητές πούναι η φωτιά των βουνών και ολόκληρης της Ελλάδας, τιμή για τον πολιτισμένο κόσμο που δε θέλει να πεθάνει κάτω απ' την ασφυκτική πίεση μιας μειοψηφίας εκμεταλλευτών, εμπρηστών του πολέμου. Ο ήλιος και η γης είναι ολότελα δικοί τους. (...) Φεύγω και φυλάω στην καρδιά μου σαν διαμάντι την αξέχαστη θύμηση της σωματικής και ψυχικής σας υγείας, τον ενθουσιασμό σας, την αδελφοσύνη σας, την πίστη σας για τη νίκη. Το μέλλον είναι δικό σας".

Στις 18 Νοέμβρη 1952 ο Πωλ Ελυάρ έφυγε απ' τη ζωή και μετά απ' τον θάνατό του τιμήθηκε με το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης (1953).

Βλ. περισσότερα:

"Ριζοσπάστης", 27.5.2001 και 24.7.2016

"Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1939-1949", τόμ. Β1, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2018, σελ. 477.

Η Ελλάδα του Πωλ Ελυάρ
Λεύκωμα με ποιήματα του κορυφαίου Γάλλου ποιητή
για τον ΔΣΕ

Τα χέρια των ηρώων και των θυμάτων/ έχουνε σφίξει τα δικά μου χέρια./ Η φωνή τους έχει πλάσει τη φωνή μου./ Μέσα σ' έναν αδελφικό καθρέφτη/ και τα χέρια μου σφίγγουν τα χέρια/ των ανθρώπων που αύριο θα γεννηθούνε. Και πού τους μοιάζουν τόσο/ που πιστεύω τον εαυτό μου αιώνιο». Αυτό έγραφε ένας από τους κορυφαίους Γάλλους ποιητές του 20ού αιώνα, ο κομμουνιστής Πωλ Ελυάρ, σε ένα ποίημά του, το οποίο σε μετάφραση Γιάννη Ρίτσου περιλαμβάνεται στο βιβλίο "Μελετήματα" _ "Κέδρος".

Τα χέρια των ηρώων - μαρτύρων για λευτεριά, ανεξαρτησία, ειρήνη, σοσιαλιστική προκοπή των λαών «έσφιξαν», παντοτινά τα χέρια του Πωλ Ελυάρ. Με τη φωνή τους πλάστηκε η ποιητική φωνή του. Απόδειξη τα ποιήματά του και για την Εθνική Αντίσταση του λαού μας και για τον αγώνα του ενάντια στην ιμπεριαλιστική αγγλοαμερικανική επέμβαση.

"Λαέ βασιλιά, λαέ απελπισμένε,/ δεν έχεις πια να χάσεις/ παρά τη λευτεριά σου (...)", έλεγε στο τραγούδι του «Η Μάχη της Αθήνας», για τον αγώνα του λαού το Δεκέμβρη του '44. Ποίημα που έμαθε ο λαός μας, όταν το Μάη του 1946, με πρόσκληση του ΕΑΜ, ο Ελυάρ ήρθε στην Ελλάδα και συμμετείχε σε ΕΑΜικές εκδηλώσεις στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη.

Ήταν γνωστό ότι ο Ελυάρ, αν και άρρωστος (η παλιά φυματίωσή του είχε υποτροπιάσει), επισκέφθηκε στα τέλη του Μάη του 1949 το Γράμμο, από όπου έφυγε στις 4 Ιούνη. Στους μαχητές του ΔΣΕ ήταν γνωστό ότι κατά τη βδομαδιάτικη παραμονή στο Γράμμο ύμνησε τον αγώνα του ΔΣΕ, με μια σειρά ποιημάτων, με γενικό τίτλο «Ελλάδα, ρόδο του λόγου μου» (όπως τον απέδωσε ο Τίτος Πατρίκιος, στο λήμμα του για τον Ελυάρ στο "Βιογραφικό Λεξικό" της "Εκδοτικής Αθηνών").

Τα ποιήματα αυτά, όμως, παρέμειναν άγνωστα στο λαό μας. Όπως άγνωστο παρέμενε και το γεγονός ότι έξι από αυτά τα ποιήματα, αμέσως μετά την επιστροφή του Ελυάρ από το Γράμμο, κυκλοφόρησαν το 1949 στο Παρίσι, σε ένα λεύκωμα, με τίτλο "Grece, ma rose de raison", εικονογραφημένο με έξι χαρακτικά της Ζιζής Μακρή, το οποίο τύπωσε στο χέρι, σε 50 μόνον αντίτυπα, ο σύντροφός της, ο αξέχαστος γλύπτης Μέμος Μακρής και τα οποία διακινήθηκαν χέρι - χέρι, για την ενημέρωση των προοδευτικών Γάλλων διανοουμένων σχετικά με τον άνισο, ηρωικό αγώνα του ΔΣΕ. Το λεύκωμα με τα έξι ποιήματα του Ελυάρ και τα χαρακτικά της Ζιζής Μακρή, διέσωσε από τη λήθη η πρόσφατη ανατύπωσή του στα ελληνικά, με τίτλο «Ελλάδα, ρόδο του λογικού μου», σε μετάφραση της καθηγήτριας της Ιστορίας στο Παρίσι, Ελένης Μπιμπίκου -Αντωνιάδου. Η ελληνική έκδοση του λευκώματος, σε 1.000 αριθμημένα αντίτυπα («Ελληνικά Γράμματα»), σε καλλιτεχνική επιμέλεια του Διονύση Βαλάση, περιλαμβάνει τα ποιήματα και στα γαλλικά, ενώ τα γράμματα στην ελληνική γλώσσα σχεδίασε η Μάνια Βασιλάκη, ακολουθώντας τον αισθητικό τρόπο χάραξης των γαλλικών γραμμάτων.

            Ύμνος στη λευτεριά και τη ζωή

Καθώς ο "Ρ" στις αναφέρθηκε στο "χρονικό " της γαλλικής έκδοσης, της διάσωσης αντιτύπων της από τη Ζ. Μακρή και την Ε. Μπιμπίκου - Αντωνιάδου, δίνουμε δείγματα του ύμνου του Ελυάρ για το δεύτερο, διπλά ηρωικό, αγώνα των μαχητών και μαχητριών του ΔΣΕ για τη λευτεριά, ανεξαρτησία, ειρήνη, σοσιαλιστική προκοπή του λαού και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.

Ο Ελυάρ, ήταν επικεφαλής μιας γαλλικής αντιπροσωπείας, στην οποία - σύμφωνα με μαρτυρία του Βασίλη Μπαρτζώτα (Πολιτικού Επιτρόπου του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ στο Γράμμο) στον β' τόμο του βιβλίου του "Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας", _ "Σύγχρονη Εποχή" ο οποίος περιέχει και φωτογραφίες από την επίσκεψη της αντιπροσωπείας στο Γράμμο, συμμετείχαν: Ο Υβ Φαργκ (τέως υπουργός, μέλος της Μόνιμης Επιτροπής του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης), ο Ζαν - Μωρίς Ερμάν (ηγετικό στέλεχος του Αριστερού Σοσιαλιστικού Κόμματος Γαλλίας), ο Ανρί Μπασί (δάσκαλος, μεταφραστής πολλών ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, με τη βοήθεια της Μέλπως αξιώτη και Γραμματέας της Επιτροπής Βοήθειας του Γαλλικού Λαού για τον αγώνα του Ελληνικού Λαού). Η γαλλική αντιπροσωπεία ήρθε στην Ελλάδα, μέσω Αλβανίας. Μετά από επίσκεψή της στο Βίτσι, η γαλλική αντιπροσωπεία, συνοδευόμενη από τον Πέτρο Κόκκαλη, έφθασε στο Γράμμο, όπου παρέμεινε περίπου μια βδομάδα. Υπάρχουν μαρτυρίες μαχητών του ΔΣΕ (δημοσιευμένες και στο «Ρ» επώνυμα) για την ακάματη καθημερινή περιήγηση του Ελυάρ παντού. Στην πρώτη γραμμή του μετώπου, όπου με τηλεβόα έστειλε το μήνυμά του στους στρατιώτες της άλλης πλευράς. Σε μικρές και μεγάλες μονάδες του ΔΣΕ. Στη Σχολή Αξιωματικών του ΔΣΕ, σε κορυφογραμμές και πεδιάδες, σε αγροτικούς συνεταιρισμούς, σε χωριά, σχολεία και γλέντια των μαχητών με κατοίκους. Εικόνες συνταρακτικές, που αποτύπωνε η ψυχή του και η πένα του. Αντικρίζοντας το βουνό, στο ποίημα "Ο Γράμμος" έλεγε:

"Ο Γράμμος είν' λίγο τραχύς
οι άνθρωποι τον γλυκαίνουν
Τους βάρβαρους σκοτώνουμε
μικραίνουμε τη νύχτα
Κι απ' το μπαρούτι πιο κουτοί
μας αγνοούν οι εχθροί μας
Δεν ξέρουν τίποτα απ' τον άνθρωπο
ούτε απ' την έξοχη τη δύναμή του
Η καρδιά μας στιλβένει την πέτρα".

Ο ποιητής μαγεμένος από την πανώρια φύση και τον αγώνα του ανθρώπου στο "Παρθένο βουνό" έγραφε:

"Τα χορτάρια και τα λουλούδια
δε με εγκαταλείπουν
Η μυρουδιά τους ακολουθάει τον άνεμο
Τα κατσίκια παίζουν με τη νιότη τους
Ενας αητός ζυγιάζεται
στον ουρανό τον δίχως μυστικά
Ο ήλιος είναι ζωντανός
τα πόδια του πατάνε στη γη
Τα χρώματά του φτιάχνουν τα μάγουλα
που κοκκινίζουν απ' τον έρωτα.

Και το ανθρώπινο φως διαστέλλεται από άνεση
Ο άνθρωπος μεγεθυμένος
στην καρδιά ενός άφθαρτου κόσμου
εγγράφει τον ίσκιο του στον ουρανό
και πάνω στη γη τη φλόγα του ".

Ο ποιητής στο πρόσωπο των νέων μαχητών του ΔΣΕ είδε την "Αρχαία νεότητα":
"Μπρος στην πηγή
τη φίλησε στο στόμα
Κάτω απ' τον άδειον ουρανό της έδωσε
τα δέκα δάχτυλά του και τα μάτια του
Στο κύλισμα του χρόνου της έδωσε
την ίδια τη ζωή του και τα παιδιά του
Πιστή η ηχώ
ατέλειωτα ξανάλεε το τραγούδι
Του ανθρώπινου κορμιού καθάριος
ο καθρέφτης μιαν ανθοδέσμη έφτιασε
Τρόπος ζωής, ύπαρξης τρόπος
κι ο λόγος ο μοναδικός
ν' αμύνεται κανείς
χωρίς να αμφιβάλλει για την αιωνιότητά του».

Τον Ελυάρ συγκλόνισαν οι μάνες και οι χήρες των αγωνιστών. Αυτές τίμησε στο ποίημα "Προσεύχονται οι χήρες και οι μανάδες":
"Είχαμε δώσει τα χέρια μας
και τα μάτια μας γελούσαν δίχως λόγο
Με τα όπλα και με το αίμα
λυτρώστε μας από το φασισμό
Νανουρίζαμε ολάκερο το φως
και τα στήθη μας φούσκωναν γάλα
Αφήστε μας να πάρουμε ντουφέκι
να βάλουμε σημάδι τους φασίστες

Ήμασταν η πηγή και ο ποταμός
κι ωκεανός να γίνουμε όνειρό μας
Τον τρόπο μόνο δώστε μας
μην πάρουν χάρην οι φασίστες
Από τους νεκρούς μας είν' λιγότεροι
κανένα δεν είχαν σκοτώσει οι νεκροί μας.

Αγαπιόμαστε δίχως να το σκεφτούμε
Τίποτα δεν καταλαβαίνουμε έξω από τη ζωή
Αφήστε μας να πάρουμε ντουφέκι
κι ενάντια θα πεθάνουμε στο θάνατο ".

Ομορφότερο πρόσωπο από της μάνας, της αδελφής, της γυναίκας, της αγαπημένης που πενθεί για τον όλεθρο και το θάνατο που σπέρνει ο πόλεμος δεν υπάρχει. Και ο Ελυάρ το τραγούδησε με το ποίημα "Μάτια που υποφέρουν πολύ στ' αλήθεια να κοιτάζουν ":

" Ομορφότερο πρόσωπο δεν μπορεί να θρηνεί
πιο δυνατά για του πολέμου τις αγριάδες
Ομορφότερα μάτια μαύρα δεν μπορεί να καλύψει
πιο απαλά νεκρώσιμο πέπλο
κι ακόμα ζωντανά τα ενταφιάζει η λύπη".
                                   Ριζοσπάστης Αρ. ΕΛΛΗΝΟΥΔΗ

Paul Eluard –
Ποτέ δεν υπάρχει απόλυτο σκοτάδι
La Nuit n’est jamais complete

Paul_Eluard _Picasso

La nuit n’est jamais complète.
Il y a toujours puisque je le dis,
Puisque je l’affirme,
Au bout du chagrin,
une fenêtre ouverte,
une fenêtre éclairée.
Il y a toujours un rêve qui veille,
désir à combler,
faim à satisfaire,
un cœur généreux,
une main tendue,
une main ouverte,
des yeux attentifs,
une vie : la vie à se partager.
Από το Derniers poèmes d’amour,
Poésie d’abord, Éditions Seghers, 1946

Ποτέ δεν υπάρχει απόλυτο σκοτάδι.
Πάντα υπάρχει,
σου το λέω με σιγουριά,
κάποιο παράθυρο ανοιχτό,
στην άκρη της θλίψης,
ένα παράθυρο φωτισμένο.
Πάντα υπάρχει ένα Όνειρο που ξαγρυπνά,
επιθυμία να εκπληρώσεις,
πείνα να ικανοποιήσεις,
μια γενναία καρδιά,
ένα χέρι απλωμένο,
ένα χέρι ανοιχτό,
μάτια γεμάτα στοργή,
μια ζωή: να μοιραστείς μαζί της τη ζωή.
_________________

lle est debout sur mes paupières
Et ses cheveux sont dans les miens,
Elle a la forme de mes mains,
Elle a la couleur de mes yeux,
Elle s’engloutit dans mon ombre

Comme une pierre sur le ciel.
Elle a toujours les yeux ouverts

Et ne me laisse pas dormir.
Ses rêves en pleine lumière
Font s’évaporer les soleils,
Me font rire, pleurer et rire,
Parler sans avoir rien à dire.
_Paul Éluard, Mourir de ne pas mourir

Στέκεται στα βλέφαρά μου
Και τα μαλλιά της είναι μέσα στα δικά μου,
Έχει το σχήμα των χεριών μου,
Έχει το χρώμα των ματιών μου,
Καταναλώνεται στη σκιά μου
Σαν πέτρα στον ουρανό.
Έχει πάντα τα μάτια της ανοιχτά

Και δεν μ΄αφήνει να κοιμηθώ.
Τα όνειρά της στο φως της μέρας
Κάνουν τους ήλιους να εξατμίζονται,
Με κάνουν να γελάω, να κλαίω και να γελάω,
Μιλούν χωρίς να έχουν τίποτα να πουν.
Πολ Ελυάρ, Να πεθαίνεις _για να μην πεθαίνεις απόσπασμα)

Éluard Paul –
Να πεθαίνεις για να μην πεθαίνεις και άλλα ποιήματα
Υπεράσπιση της Γνώσης, Εν απουσία σιωπής,
Ποιήματα για την Ειρήνη, Πρώτα Ποιήματα,
Καθήκον, Καθήκον και Άγχος,
Το Γέλιο ενός Άλλου, Τα Ζώα και οι Άνθρωποί τους,
Οι Άνθρωποι και τα Ζώα τους

Τα 23 ποιήματα του βιβλίου Mourir de ne pas mourir _"Να πεθαίνεις για να μην πεθαίνεις" είναι από τα πιο "σκοτεινά" που έγραψε ο Éluard. Όπως ανακοινώνει ο τίτλος, δανεισμένος από ένα θρήνο της Τερέζας της Άβιλα, η συλλογή, που εκδόθηκε το 1924, είναι μια κραυγή αγωνίας, η έκφραση μιας κρίσης που είναι ταυτόχρονα ερωτική και ποιητική, και η οποία παρουσιάζεται ταυτόχρονα ως μαρτυρία. Πώς έφτασε σε τέτοιο άκρο ο ποιητής της ευτυχίας και της πίστης στη ζωή, ο μελλοντικός συγγραφέας των Liberté_ "Ελευθερίας" και La terre est bleue comme une orange _"η Γη είναι Μπλε σαν Πορτοκάλι"; Για να το κατανοήσουμε αυτό, ας κάνουμε ένα βήμα πίσω και ας τοποθετήσουμε τα έργα που συγκεντρώνονται εδώ στο βιογραφικό τους πλαίσιο...

Αυτή η ανθολογία συγκεντρώνει δέκα σύντομα έργα που καλύπτουν την περίοδο 1913 έως 1928. Ο Paul Éluard  Grindel) ήταν τότε μεταξύ 17 και 33 ετών. Ήταν μια περίοδος έντονης ποιητικής ανάπτυξης, που σημαδεύτηκε από τον Σουρεαλισμό και τη μορφή της Gala (Elena Ivanovna Diakonova), μιας νεαρής Ρωσίδας που γνώρισε το 1912 σε ένα σανατόριο κοντά στο Νταβός, όπου οι δύο έφηβοι νοσηλεύονταν για φυματίωση. Βυθισμένη στη λογοτεχνία και τον πολιτισμό, η Gala έγινε η μούσα του και ενθάρρυνε την άνθηση του επαγγελματισμού του. Τα Πρώτα Ποιήματά του (1913-1918) αποκαλύπτουν ότι, ενώ ο μελλοντικός Éluard δεν είχε βρει ακόμη τη φωνή του, είχε ήδη δείξει μια σαφή προτίμηση για τον ελεύθερο στίχο και την καθομιλουμένη γλώσσα που θα χαρακτήριζαν όλο το μελλοντικό του έργο.

Όταν ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος, ο Πολ επιστρατεύτηκε τον Ιανουάριο του 1915 ως στρατιωτικός νοσοκόμος και στη συνέχεια μετατέθηκε τον Ιανουάριο του 1917 σε ένα σύνταγμα πεζικού, πριν ανατεθεί σε βοηθητική υπηρεσία λίγους μήνες αργότερα για λόγους υγείας. Τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους, παντρεύτηκε την Γκαλά. Από το μέτωπο, όπου βίωνε καθημερινά την ανθρώπινη σφαγή, έφερε πίσω τρεις λαξευμένες συλλογές, γραμμένες όχι μακριά από την πρώτη γραμμή: Le Devoir (Καθήκον _1916), Le Devoir et l'Inquiétude (Καθήκον και Άγχος 1917) και Poèmes pour la Paix (Ποιήματα για την Ειρήνη 1918), τις οποίες υπέγραφε έκτοτε με το όνομά του.

Μετά τον πόλεμο, ο Ελυάρ ασπάστηκε το κίνημα του Νταντά, την σουρεαλιστική επανάσταση και σταδιακά πλησίασε τον κομμουνισμό. Όπως τόσοι άλλοι συγγραφείς και καλλιτέχνες που αναζητούσαν μια νέα γλώσσα, ενδιαφερόταν για τα όνειρα και το ασυνείδητο, χωρίς ωστόσο να υιοθετήσει την αυτόματη γραφή. Εξερεύνησε επίσης σύντομες μορφές όπως η παροιμία και το haï kaï (Pour Vivre ici _ Να ζεις εδώ, onze haï kaï, 1920). Πάνω απ' όλα, συνεργάστηκε με άλλους ποιητές (Péret, Char, Breton, Aragon) καθώς και με αρκετούς ζωγράφους - κυρίως τον André Lhote, ο οποίος εικονογράφησε το Les Animaux et leurs hommes (1920), και τον Max Ernst, με τον οποίο δημοσίευσε τέσσερις συλλογές, συμπεριλαμβανομένων των Répétitions (1922) και Au défaut du silence (1925). Από την πλευρά της, η Gala συνέβαλε με τον δικό της τρόπο στον ενθουσιασμό της εποχής, χρησιμεύοντας ως έμπνευση και πρότυπο για πολλούς ποιητές και καλλιτέχνες.

Αλλά η μεγάλη ελευθερία πάνω στην οποία ο Paul και η Gala έχτισαν τη σχέση τους δοκιμάστηκε σοβαρά το 1921, όταν ο Max Ernst σχημάτισε ένα διάσημο ménage à trois μαζί τους, το οποίο διήρκεσε τρία χρόνια και γρήγορα μετατράπηκε σε δοκιμασία για τον Éluard. Το "Mourir de ne pas mourir" _ Να πεθαίνεις για να μην πεθαίνεις είναι μια οδυνηρή απόδειξη γι' αυτό. Το 1924, μια μέρα πριν από την έκδοσή του, ο ποιητής, έτοιμος να εγκαταλείψει τα πάντα, ξεκίνησε κρυφά από τη Μασσαλία για ένα ταξίδι σε όλο τον κόσμο. Αλλά αυτή η ορμητική πτήση δεν θα τον βοηθούσε. Επιστρέφοντας στη Γαλλία λίγους μήνες αργότερα, θα έκανε ό,τι μπορούσε για να ξεχάσει αυτό το οδυνηρό επεισόδιο, το οποίο προανήγγειλε το τέλος των "χρόνων της Γκαλά".

Ήταν το 1925 που ο Ελυάρ επέστρεψε στην ποίηση με το "Au defaut du silence" _ Στην απουσία της σιωπής, η αρχική έκδοση του οποίου, περιελάμβανε όχι λιγότερα από είκοσι σχέδια του προσώπου της μούσας... Ένας εξαιρετικός φόρος τιμής, αν υπήρξε ποτέ! Είναι επίσης ένα σημάδι ότι η σαγηνευτική Γκαλά δεν είχε σταματήσει να ασκεί την επιρροή της, αφού παρά τα χρόνια και τους νέους έρωτες (άφησε τον Πολ για τον Σαλβαδόρ Νταλί το 1929· εκείνος γνώρισε την Nusch (Νυς) το 1930 και την Dominique (Ντομινίκ) το 1949, ο πιο πολυδιαβασμένος και ίσως πιο αγαπημένος ποιητής της γενιάς του θα συνέχιζε να της γράφει τρυφερές και ένθερμες επιστολές μέχρι το τέλος της ζωής του.
Πηγές: Jacques Gaucheron, Paul Éluard ou la fidélité à la vie (Le Temps des Cerises, 1995) _ Lucien Scheler, "Préface" , "Chronologie"_ Paul Éluard, Œuvres complètes (Gallimard 1968).

Πωλ Ελυάρ Paul Éluard

Γνωστός ως Didier Desroches _Jean Du Haut_Maurice Hervent
14-Δεκ-1895 | Σαιν-Ντενί __18-Νοε-1952 | Παρίσι Ιλ-ντε-Φρανς
Κομμουνιστής συγγραφέας, πολιτικός, ποιητής,
αγωνιστής της Γαλλικής αντίστασης και καλλιτέχνης
                            Ιστοσελίδα_ επίσημος ιστότοπος

Ο Πωλ Ελυάρ (πραγματικό όνομα: Eugène Émile Paul Grindel, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους ποιητές. Γεννήθηκε στο Saint Denis _Παρίσι όπου πέρασε τα πρώτα του χρόνια. Μεταξύ 1907-1911 γράφτηκε στη Σχολή Κολμπέρ όπου πραγματοποίησε σπουδές, ωστόσο σε ηλικία 17 ετών προσβλήθηκε από φυματίωση και αναγκάστηκε να τις διακόψει. Για δύο χρόνια, διέμεινε σε σανατόριο στο Νταβός της Ελβετίας όπου τελικά θεραπεύτηκε και αμέσως μετά, το 1914 κατατάχθηκε στον στρατό. Το 1917 δημοσίευε τα πρώτα του ποιήματα, αρχικά με τη συλλογή Το χρέος και η ανησυχία και αργότερα τα Ποιήματα για την ειρήνη (1918), τα οποία προκάλεσαν και το ενδιαφέρον του Ζαν Πολάν, εκδότη της επιθεώρησης Spectateur. Παράλληλα, ο Ελυάρ γνωρίστηκε με τους Αντρέ Μπρετόν, Λουί Αραγκόν και Τριστάν Τζαρά, με τους οποίους συμμετείχε αρχικά στο κίνημα του ντανταϊσμού και αργότερα του υπερρεαλισμού.
σσ. Ντανταϊσμός ή Νταντά (Dada): καλλιτεχνικό κίνημα αισθητικής αναρχίας που αναπτύχθηκε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο στις εικαστικές τέχνες καθώς και στη λογοτεχνία (κυρίως στην ποίηση), το θέατρο και την γραφιστική. Μεταξύ άλλων, το κίνημα ήταν και μια διαμαρτυρία ενάντια στη βαρβαρότητα του πολέμου, τόσο στην τέχνη όσο και στην καθημερινότητα. Χαρακτηρίζεται από εσκεμμένο παραλογισμό και απόρριψη των κυρίαρχων ιδανικών της τέχνης. Επηρέασε μεταγενέστερα κινήματα, κυρίως τον σουρεαλισμό, που ουσιαστικά ήταν η μετεξέλιξή του. Ο υπερρεαλισμός ή σουρεαλισμός, από τις γαλλικές λέξεις sur (επάνω, επί) και réalisme (ρεαλισμός, πραγματικότητα) _στα ελληνικά θα μπορούσε να αποδοθεί ως "πάνω ή πέρα από την πραγματικότητα", ήταν ένα κίνημα που αναπτύχθηκε κυρίως στο χώρο της λογοτεχνίας αλλά εξελίχθηκε σε ένα ευρύτερο καλλιτεχνικό και πολιτικό ρεύμα. Άνθισε κατά κύριο λόγο στη Γαλλία των αρχών του 20ού αιώνα, κατά την περίοδο του μεσοπολέμου. Στη φύση του επαναστατικό κίνημα, ο υπερρεαλισμός επιδίωξε πολλές ριζοσπαστικές αλλαγές στο χώρο της τέχνης αλλά και της σκέψης γενικότερα, ασκώντας επίδραση σε μεταγενέστερες γενιές καλλιτεχνών. Τα μέλη του αντέδρασαν σε αυτό που οι ίδιοι ερμήνευαν ως μία βαθιά κρίση του Δυτικού πολιτισμού, προτείνοντας μία ευρύτερη αναθεώρηση των αξιών, σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής, "παντρεύοντας" Φρόυντ και πολιτικά ιδεώδη του Μαρξισμού

Απέκτησε επίσης μία στενή φιλία με τον Μαξ Ερνστ. Το 1932 χώρισε με τη γυναίκα του Γκαλά, αλλά η σχέση τους εξακολούθησε επί χρόνια, ακόμη και μετά το γάμο του Ελυάρ το 1934 με την Nusch. Ο Πωλ Ελυάρ αποτέλεσε έναν από τους ιδρυτές της επιθεώρησης των υπερρεαλιστών Litterature καθώς και της μεταγενέστερης έκδοσης La Revolution Surrealiste. Παρέμεινε στις τάξεις της υπερρεαλιστικής ομάδας του Παρισιού μέχρι το 1938.

Έργα \ Ελληνική βιβλιογραφία

·       Πωλ Ελυάρ, εκδ. Πλέθρον (1984)

·       Ποιήματα του Πωλ Ελυάρ, εκδ. Εκάτη (1996)

·       Έντεκα Ποιήματα, εκδ. Γαβριηλίδης (2001)

·       Ποιήματα, εκδ. Ιωλκός (2003)

·       Τα Τελευταία Ποιήματα του Έρωτα, εκδ. Ηριδανός (2006)

·       Αλίκη Τσοτσορού, Οι ελληνικές μεταφράσεις των ποιημάτων του Paul Eluard, στο:Ελληνική Εταιρεία Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας, Β΄ Διεθνές Συνέδριο, Αθήνα, 8-11 Νοεμβρίου 1998, Ταυτότητα και Ετερότητα στη Λογοτεχνία, 18ος-20ός αι., 3. Μετάφραση και διαπολιτισμικές σχέσεις Πρακτικά, Επιμέλεια: Άννα Ταμπάκη, Στέση Αθήνη, Αθήνα, Εκδόσεις Δόμος 2001, σελ.147-166

·       Οδ. Ελύτης, Δεύτερη γραφή, Αθήνα: Ίκαρος (1976) _περιέχει μεταφράσεις αρκετών ποιημάτων τού Ελυάρ

 

Χειρόγραφο της Σαραγόσα _The Saragossa Manuscript ✨ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ 💥

Η περί ου λόγος αφορά την αριστοτεχνική μεταφορά στον κινηματογράφο γνωστή για τη δομή σαν "ιστορία μέσα σε ιστορία" …πως λέμε 🙃 "επανάσταση στην επανάσταση"; με περιγραφή μιας περιπέτειας νεαρού αξιωματικού (του Αλφόνσο βαν Γουόρντεν) ο οποίος κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ισπανία εμπλέκεται σε μια σειρά παράξενων συμβάντων συναντώντας πολλούς διαφορετικούς χαρακτήρες.

Η ταινία αποτελεί απόδειξη της δύναμης του σοσιαλιστικού σινεμά και ειδικά στην πειραματική _πρωτοποριακή avant-garde. Το "Χειρόγραφο της Σαραγόσα" υπήρξε ένα γαλλόφωνο μυθιστόρημα του Πολωνού κόμη Γιαν Ποτότσκι, γραμμένο στις αρχές του 19^ου αιώνα, και το οποίο αναφέρεται σε γεγονότα 10ετίες νωρίτερα (κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου Ε΄).

                Πολωνικό σινεμά
Η ιστορία του κινηματογράφου στην Rzeczpospolita Polska‎‎ έχει διάρκεια σχεδόν όσο η ιστορία της κινηματογραφίας, με παγκοσμίως αναγνωρισμένα επιτεύγματα, παρόλο που οι πολωνικές ταινίες _πιθανά λόγω γλώσσας, τείνουν να είναι λιγότερο εμπορικά διαθέσιμες από τις ταινίες πολλών άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Ξεχωρίζει η περίοδος _μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο, όταν ο σοσιαλισμός δημιούργησε έναν αναβαθμισμένο εθνικό κινηματογράφο, εκπαιδεύοντας εκατοντάδες… χιλιάδες νέους στη σκηνοθεσία και τους εξουσιοδότησε να δημιουργήσουν ταινίες. Τότε βγήκε η φουρνιά των μεγάλων με πρώτο τον Krzysztof Kieslowski_ Κσίστοφ Κιεσλόφσκι__ και τις αποχρώσεις του ... μετά το Λευκό και το Μπλε ο Κριστόφ επιλέγει το Κόκκινο για να κλείσει την τριλογία του (που έμελλε να είναι και η τελευταία του ταινία)

                                 

(...)
Αγκνιέσκα Χόλαντ, Andrzej Wajda (Άντρεϊ Βάιντα), Άντζεϊ Ζουουάφσκι, Άντζεϊ Μουνκ, Γέζι Σκολιμόφσκι, Ρόμαν Πολάνσκι κά επηρέασαν καθοριστικά την ανάπτυξη της πολωνικής κινηματογραφικής παραγωγής.
Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου, Πολωνοί σκηνοθέτες (στην Αγγλία) δημιούργησαν την αντιναζιστική έγχρωμη ταινία Calling Mr. Smith (1943) για τα ναζιστικά εγκλήματα στην κατεχόμενη και τη ναζιστική προπαγάνδα. Ήταν μια από τις πρώτες αντιναζιστικές ταινίες στην ιστορία που ήταν ταυτόχρονα και αβάν-γκαρντ και ντοκιμαντέρ

           Πρώτα χρόνια

Ο πρώτος κινηματογράφος στην Πολωνία (τότε κομμάτι της Ρωσικής Αυτοκρατορία) ιδρύθηκε το 1899, λίγα χρόνια μετά την εφεύρεση της κινηματογραφικής κάμερας (α ονομάστηκε Θέατρο Ζωντανών Εικόνων) απέκτησε μεγάλη δημοτικότητα και σύντομα υπήρχαν κινηματοθέατρα σχεδόν σε όλες τις μεγάλες πόλεις της (πρώτος Πολωνός σκηνοθέτης Kazimierz Prószyński (Καζίμιες Προυσίνσκι), ο οποίος γύρισε διάφορα μικρού μήκους ντοκιμαντέρ στη Βαρσοβία. Η κινηματογραφική κάμερα του με πλεογράφο είχε κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας πριν από την εφεύρεση των αδελφών Λυμιέρ και θεωρείται ο συγγραφέας του πρώτου επιζώντος πολωνικού ντοκιμαντέρ με τίτλο Ślizgawka w Łazienkach (Παγοδρόμιο στα Βασιλικά Λουτρά), καθώς και των πρώτων μικρών αφηγηματικών ταινιών Powrót birbanta (Η επιστροφή του γλετζέ στο σπίτι) _έγινε και remake πρόσφατα και Przygoda dorożkarza (Η περιπέτεια ενός οδηγού άμαξας), όπου και οι δύο δημιουργήθηκαν το 1902. Ένας άλλος πρωτοπόρος του κινηματογράφου ήταν ο Μπολέσουαφ Ματουσέφσκι, ο οποίος έγινε ένας από τους πρώτους κινηματογραφιστές που εργάστηκαν για την εταιρεία Λυμιέρ και ήταν ο επίσημος "κινηματογραφιστής" των Ρώσων τσάρων το 1897.

Η παλαιότερη σωζόμενη ταινία, η Antoś pierwszy raz w Warszawie _ ο Άντος για πρώτη φορά στη Βαρσοβία) γυρίστηκε το 1908 από τον Αντόνι Φέρτνερ και η ημερομηνία της πρεμιέρας της, θεωρείται η ημερομηνία ίδρυσης της πολωνικής κινηματογραφικής βιομηχανίας. Σύντομα οι Πολωνοί καλλιτέχνες άρχισαν να πειραματίζονται με άλλα είδη κινηματογράφου: το 1910 ο Βλαντισλάβ Βουαντίσουαφ Σταρέβιτς _Władysław Starewicz, έφτιαξε ένα από τα πρώτα κινούμενα σχέδια στον κόσμο - και ο πρώτος που χρησιμοποίησε την τεχνική καρέ καρέ (stop motion), το Piękna Lukanida (Όμορφη Λουκανίδα). Με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο κινηματογράφος στην Πολωνία ήταν ήδη σε πλήρη εξέλιξη, με πολλές προσαρμογές μεγάλων έργων της πολωνικής λογοτεχνίας να προβάλλονται (ιδίως οι Ιστορία της αμαρτίας, Meir Ezofowicz και Nad Niemnem).

Η Pola Negri στο
Ο Δρόμος των Χαμένων Ψυχών
_The Way of Lost Souls

Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο πολωνικός κινηματογράφος πέρασε τα σύνορα. Οι ταινίες που δημιουργήθηκαν στη Βαρσοβία ή τη Βίλνα συχνά επαναδημιουργήθηκαν με γερμανικούς τίτλους και εμφανίστηκαν στο Βερολίνο. Κάπως έτσι η νεαρή ηθοποιός Πόλα Νέγκρι (γεννημένη Μπαρμπάρα Απολόνια Χαουούπιετς) απέκτησε φήμη στη Γερμανία και τελικά έγινε μία από τις Ευρωπαίες σταρ του βωβού κινηματογράφου.

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο

Το 1945, η σοσιαλιστική κυβέρνηση ίδρυσε την οργάνωση παραγωγής και διανομής ταινιών Film Polski και έθεσε επικεφαλής τον Αλεξάντερ Φορντ _γνωστό κινηματογραφιστή του Πολωνικού Λαϊκού Στρατού. Ξεκινώντας με μερικές σιδηροδρομικές άμαξες γεμάτες κινηματογραφικό εξοπλισμό που πάρθηκαν από τους Γερμανούς, προχώρησαν στην εκπαίδευση και την οικοδόμηση μιας πολωνικής βιομηχανίας κινηματογράφου. Όχι πολλές _δεκατρείς συνολικά ταινίες κυκλοφόρησαν μεταξύ του 1947 και της διάλυσής της το 1952, με επίκεντρο την οδύνη στα χέρια των Ναζί και την αντίσταση. Το 1947 ο Φορντ μετακόμισε στο Λοτζ για να βοηθήσει στην ίδρυση της νέας Εθνικής Σχολής Κινηματογράφου, όπου δίδαξε για 20 χρόνια. Η βιομηχανία χρησιμοποίησε εισαγόμενες κάμερες και αποθέματα ταινιών. Στην αρχή ασπρόμαυρο απόθεμα ORWO από την Ανατολική Γερμανία και έπειτα έγχρωμο Eastman και αποθέματα εκτύπωσης ORWO, ενώ έφτιαξε το δικό της εξοπλισμό φωτισμού. Λόγω του υψηλού κόστους των αποθεμάτων ταινιών, οι πολωνικές ταινίες γυρίστηκαν με πολύ χαμηλές αναλογίες λήψης. Ο εξοπλισμός και το απόθεμα ταινιών δεν ήταν τα καλύτερα και οι προϋπολογισμοί μέτριοι, αλλά οι κινηματογραφιστές έλαβαν ίσως την καλύτερη εκπαίδευση στον κόσμο από την Πολωνική Ακαδημία Κινηματογράφου. Ένα άλλο πλεονέκτημα ήταν η ιδιότητα της Film Polski ως κρατικής οργάνωσης και έτσι οι κινηματογραφιστές της είχαν πρόσβαση σε όλα τα πολωνικά ιδρύματα και τη συνεργασία τους για τη δημιουργία των ταινιών τους. Σοσιαλισμός γαρ. Οι κινηματογραφικές κάμερες μπόρεσαν να εισέλθουν σχεδόν σε κάθε πτυχή της πολωνικής ζωής.

Η πρώτη ταινία που δημιουργήθηκε στην Πολωνία μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η Zakazane piosenki _Απαγορευμένα τραγούδια, 1946), σε σκηνοθεσία Λεόναρντ Μπουτσκόφσκι, την οποία είδαν 10,8 εκατομμύρια __ 47% του συνολικού πληθυσμού στην αρχική της προβολή. Ο Μπουτσκόφσκι γύριζε ταινίες τακτικά μέχρι το θάνατό του το 1967. Άλλες σημαντικές ταινίες της πρώιμης περιόδου μετά τον Β΄ Παγκόσμιο ήταν η Τελευταίο Στάδιο (1948), σε σκηνοθεσία Βάντα Γιακουμπόφκσα, η οποία γύριζε ταινίες μέχρι τις ανατροπές και την καπιταλιστική παλινόρθωση (τελευταία το 1989, πέθανε το 1998) και η Ulica Graniczna, σε σκηνοθεσία Αλεξλαντερ Φορντ_Οδός Συνόρων, 1949 _ η ιστορία πολωνικών και εβραϊκών οικογενειών που ζουν δίπλα-δίπλα σε έναν δρόμο της Βαρσοβίας και όλα αλλάζουν οριστικά με τη ναζιστική εισβολή,

Στα μέσα της δεκαετίας του 1950, η παραγωγή ταινιών οργανώθηκε σε ομάδες. Μια ομάδα ταινιών ήταν μια συλλογή δημιουργών ταινιών, με επικεφαλής έναν έμπειρο σκηνοθέτη και αποτελούμενη από συγγραφείς, σκηνοθέτες και διευθυντές παραγωγής. Θα έγραφαν σενάρια, θα δημιουργούσαν προϋπολογισμούς, θα έκαναν αίτηση χρηματοδότησης από το Υπουργείο Πολιτισμού και θα παρήγαγαν την ταινία. Θα προσέλαβαν ηθοποιούς και συνεργεία και θα χρησιμοποιούσαν στούντιο και εργαστήρια που ελέγχονταν από την Film Polski. Η αλλαγή του πολιτικού κλίματος (θάνατος Στάλιν 20ό συνεδριο ΕΣΣΔ) δημιούργησε το κίνημα της Πολωνικής Σχολής Κινηματογράφου, ένα πεδίο εκπαίδευσης για ορισμένα από τα είδωλα της παγκόσμιας κινηματογραφίας, όπως ο Ρόμαν Πολάνσκι και ο Κσίστοφ Ζανούσι (κορυφαίος σκηνοθέτης του λεγόμενου κινηματογράφου ηθικής ανησυχίας της δεκαετίας του 1970). Οι ταινίες του Άντζεϊ Βάιντα προσφέρουν διορατικές αναλύσεις του καθολικού στοιχείου της πολωνικής εμπειρίας που καθόρισαν αρκετές πολωνικές γενιές. Το 2000, ο Βάιντα τιμήθηκε με ένα τιμητικό Όσκαρ για τη συνολική προσφορά του στον κινηματογράφο, ενώ τέσσερις από τις ταινίες του ήταν υποψήφιες για το Βραβείο Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας στα Όσκαρ με έξι άλλους Πολωνούς σκηνοθέτες να λαμβάνουν από μία υποψηφιότητα ο καθένας: οι Ρόμαν Πολάνσκι, Γέζι Καβαλερόβιτς, Γέζι Χόφμαν, Γέζι Άντσακ, Αγκνιέσκα Χόλαντ και Γιαν Κομάσα. Το 2015, ο Πολωνός σκηνοθέτης Πάβεου Παβλικόφσκι (με 70 βραβεύσεις και 92 υποψηφιότητες) κέρδισε Όσκαρ για την ταινία Ida (2013). Το 2019, ήταν επίσης υποψήφιος για το βραβείο για την επόμενη ταινία του, Ψυχρός Πόλεμος, σε δύο κατηγορίες - Καλύτερη Ξενόγλωσση Ταινία και Καλύτερη Σκηνοθεσία.

Η αντεπανάσταση στην Πολωνία ξεκίνησε προ Γκόρμπυ _κατά τη δεκαετία του 1980, η Λαϊκή Δημοκρατία θέσπισε στρατιωτικό νόμο αλλά ήδη ήταν η αρχή του τέλους. Γυρίστηκαν κάποιες αντικομμουνιστικές ταινίες όπως η  Ανάκριση _Przesluchanie) του Ρίσαρντ Μπουγκάισκι το 1982, η οποία απεικονίζει την ιστορία μιας γυναίκας (την οποία παίζει η Κριστίνα Γιάντα), η οποία συλλαμβάνεται και βασανίζεται από τη μυστική αστυνομία για να ομολογήσει ένα έγκλημα που δε γνωρίζει τίποτα. Απαγορεύτηκε, αλλά το 1989, "πήρε εκδίκηση"

Στη δεκαετία του 1990, ο Κσίστοφ Κιεσλόφσκι κέρδισε παγκόσμια αναγνώριση με παραγωγές όπως η Dekalog (για την τηλεόραση), Η διπλή ζωή της Βερόνικα και τα "τρία χρώματα". Μια άλλη διάσημη ταινία στην Πολωνία είναι Το Χρέος του Κσίστοφ Κράουζε, η οποία έγινε blockbuster. Έδειξε τη βάναυση πραγματικότητα του πολωνικού καπιταλισμού και την αύξηση της φτώχειας. Ένας σημαντικός αριθμός Πολωνών σκηνοθετών (Αγκνιέσκα Χόλαντ, Γιάνους Καμίνσκι κά.) έχουν εργαστεί σε αμερικανικά στούντιο. Οι πολωνικές ταινίες κινουμένων σχεδίων - όπως αυτές των Γιαν Λενίτσα και Ζμπίγκνιεφ Ριμπτσίνσκι (Όσκαρ, 1983) - βασίστηκαν σε μια μακρά παράδοση (Bolek i Lolek  _Μπόλεκ - Λόλεκ και η φίλη τους Τόλα) συνέχισαν να εμπνέονται από τις γραφικές τέχνες της Πολωνίας. Άλλοι αξιόλογοι Πολωνοί σκηνοθέτες περιλαμβάνουν τους: Τόμας Μπαγκίνσκι, Μαουγκοζάτα Σουμόφσκα, Γιαν Γιάκουμπ Κόλσκι, Γέζι Καβαλερόβιτς, Στανίσουαφ Μπαρέγια και Γιάνους Ζαόρσκι. Μεταξύ των εξέχοντων ετήσιων φεστιβάλ κινηματογράφου που πραγματοποιούνται στην Πολωνία είναι: Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βαρσοβίας, Camerimage, Διεθνές Φεστιβάλ Ανεξάρτητου Κινηματογράφου Off Camera, Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Νέοι Ορίζοντες, καθώς και Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Γκντίνια και Βραβεία Πολωνικού Κινηματογράφου.

Κινηματογραφικό κοινό

Η κομμουνιστική διακυβέρνηση επένδυσε πόρους για τη δημιουργία ενός εκλεπτυσμένου κινηματογραφικού κοινού. Όλοι οι κινηματογράφοι ήταν κρατικής ιδιοκτησίας και αποτελούνταν από πρεμιέρες, πρώτης προβολής, τοπικούς _μέχρι και στο τελευταίο χωριό, λέσχες και κινηματογράφους για σινεφίλ (τέχνης). Τα εισιτήρια ήταν πάμφθηνα, ενώ φοιτητές, νέοι  και οι ηλικιωμένοι είχαν εκπτώσεις. Υπήρχαν δημοφιλή πολλά κινηματογραφικά περιοδικά όπως το "Film" το "Screen " κά. καθώς και κριτικά ("Kino " κλπ). Όλα αυτά βοήθησαν στη δημιουργία ενός καλά ενημερωμένου κινηματογραφικού κοινού με δεκάδες χιλιάδες σινεφίλ

Το Βιβλίο του Ποτότσκι (κυκλοφορεί και ελληνικά) είναι ένα "συρταρωτό" (σε στυλ "συσσωρευμένης αφήγησης"), που παρουσιάζεται ως ένα παλιό χειρόγραφο που βρέθηκε κοντά στη Σαραγόσα της Ισπανίας κατά τη διάρκεια του Ιβηρικού Πολέμου
Ο νεαρός Αλφόνσο φαν Βόρντεν φθάνει στην Ισπανία για να υπηρετήσει ως λοχαγός στη φρουρά των Βαλόνων. Μπλέκεται, όμως, σε μια παράξενη περιπέτεια που δεν θ' αργήσει να πάρει διαστάσεις μυσταγωγικής δοκιμασίας. Στη διάρκεια των δυο μηνών που περνάει στην οροσειρά των Αλπουχάρας, συναντά πολλά και διάφορα πρόσωπα που του αφηγούνται την ιστορία της ζωής τους. Μέσα στις ιστορίες του καθενός από αυτά παρεμβάλλονται οι αφηγήσεις άλλων προσώπων, τα οποία, με τη σειρά τους αφηγούνται ιστορίες που άκουσαν και ούτω καθεξής. Το βιβλίο είναι κλασικό παράδειγμα συρταρωτού μυθιστορήματος, ένα πραγματικό καλειδοσκόπιο όπου τα πεπρωμένα διαφόρων ηρώων διασταυρώνονται ή καθρεφτίζονται το ένα μέσα στο άλλο, μια εκπληκτική σύνθεση και επιτομή όλων των αφηγηματικών ειδών. Είναι ο καθρέφτης ενός κόσμου με πολλαπλές προοπτικές, αξίες, θρησκευτικές πεποιθήσεις και φιλοσοφικές δοξασίες. Είναι ένα διαχρονικό μυθιστόρημα που υπερβαίνει πραγματικά την εποχή του _από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου
 _σσ. "συρταρωτό" μυθιστόρημα από τα γαλλικά (Roman à tiroirs) ή συρταρωτή κωμωδία είναι αφηγηματική τεχνική όπου η διήγηση της κύριας ιστορίας διακόπτεται με την παράθεση δευτερευουσών που δεν είναι απαραίτητες για την εξέλιξη της και όπου το πεπρωμένο και οι περιπέτειες των διαφόρων ηρώων διασταυρώνονται ή καθρεφτίζονται μέσα στις φαινομενικά ασύνδετες ιστορίες. Τα δευτερεύοντα μέρη μερικές φορές αναφέρονται ως ενσωματωμένες ιστορίες, με την κύρια να είναι η "ιστορία -πλαίσιο". Σε ορισμένα μυθιστορήματα, τα δευτερεύοντα μέρη μπορεί να διακόπτονται από επί πλέον ενσωματωμένες αφηγήσεις. Τα μυθιστορήματα αυτής της τεχνικής είναι μακροσκελή, καθώς η επίλυση της κύριας αφήγησης καθυστερεί λόγω των παρεμβαλλόμενων δευτερευόντων. Η έκφραση είναι γαλλικός όρος και φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε από τα μέσα του 18^ου αιώνα αρχικά σε σχέση με θεατρικά έργα.

               __H Ταινία

  

            "Το χειρόγραφο της Σαραγόσα"
The Saragossa Manuscript _Rękopis znaleziony w Saragossie) \ 1965 \ Α/Μ \ 175λ
Σκηνοθεσία: Wojciech Has _Βόιτσεχ Χας
Με τους Ζμπίγκνιου Σιμπούλσκι Ίγκα Σμπρζίνσκα Στάνισλαβ Ίγκαρ
Διανομή: NEW STAR
Ένας αξιωματικός των Ναπολεόντειων πολέμων ανακαλύπτει ένα βιβλίο με τις περιπέτειες του παππού του και χάνεται σε ένα λαβύρινθο ιστοριών ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα _ Βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Γιαν Ποτότσκι _η ταινία απέκτησε φήμη στις ΗΠΑ αργότερα, χάρη σε σκηνοθέτες όπως ο Μάρτιν Σκορτσέζε και ο Φράνσις Φορντ Κόππολα
Αριστουργηματική διασκευή, γεμάτη πλαστικότητα, χιούμορ και περιπετειώδη διάθεση, ενός απολαυστικού μυθιστορήματος

Η γνώμη των κριτικών

·       Μήτσης / Αθηνόραμα 4,5

·       Γαλανού / Flix.gr 3,5

·       Δανίκας / Πρώτο Θέμα 4

·       Δημητρόπουλος / News247 4,5

·       Ζουμπουλάκης / Βήμα 5

·       Καϊμάκης / Athens Voice / Documento 3,5

·       Καπράνος / Ναυτεμπορική 4

·       Κατσίκας / Σινεμά 4

·       Κουτσογιαννόπουλος / Mega/LIFO 4

·       Μικελίδης / Enetpress.gr 4

·       Παναγόπουλος / Εφ. Συν. 4

Υπόδειγμα λογοτεχνικής φαντασίας και επιδεξιότητας, "ανακαλύφθηκε" από τους λογοτεχνικούς κύκλους έναν ολόκληρο αιώνα αργότερα και μεταφέρθηκε στο σινεμά από τον φορμαλιστή συμπατριώτη του συγγραφέα Βόιτσεκ Χας ("The Doll", "The Sandglass") το 1965, έχοντας πλέον αποκτήσει cult διαστάσεις.
Ξεκινώντας από τις περιπέτειες ενός αξιωματικού των Ναπολεόντειων πολέμων, η παραμυθένια διαδρομή της ταινίας απλώνεται σε ένα μωσαϊκό χαρακτήρων και ένα λαβύρινθο ιστοριών που συναρπάζουν με τη σπιρτάδα και την ευρηματικότητά τους – ένας τολμηρός συνδυασμός του "Δεκαήμερου", των παραμυθιών της Χαλιμάς και της… "Μέρας της Μαρμότας". Οι γεμάτες πλαστικότητα, χιούμορ και περιπετειώδη διάθεση εικόνες του Χας διαθέτουν μια ονειρική αύρα και βρίθουν ψυχαναλυτικών συμβόλων, συνθέτοντας ένα γοητευτικό κινηματογραφικό ποίημα το οποίο λάτρεψαν καλλιτέχνες σαν τους Λουίς Μπουνιουέλ και Μάρτιν Σκορσέζε (που ανακαίνισε την ταινία με δικά του έξοδα), και τον Τζέρι Γκαρσία των The Grateful Dead.

Τοποθετημένη κυρίως στην Ισπανία, η ταινία αφηγείται μια ιστορία-πλαίσιο που περιέχει γοτθικά, πικαρικά (picaresque = που σχετίζεται με ένα επεισοδιακό ύφος μυθοπλασίας που ασχολείται με τις περιπέτειες ενός τραχιού και ανέντιμου αλλά ελκυστικού ήρωα) και ερωτικά στοιχεία. Σε ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων, δύο αξιωματικοί από αντίπαλες πλευρές βρίσκουν ένα χειρόγραφο, το οποίο αφηγείται την ιστορία του παππού του Ισπανού αξιωματικού, Αλφόνσο φαν Βόρντεν (Ζμπίγκνιου Τσιμπούλσκι). Ο Βαν Βόρντεν ταξίδεψε στην περιοχή πολλά χρόνια πριν, βασανιζόμενος από κακά πνεύματα, και συναντώντας μορφές όπως έναν Καμπαλιστή, έναν σουλτάνο και έναν Ρομά, οι οποίοι του διηγούνται περαιτέρω ιστορίες, πολλές από τις οποίες αλληλοσυνδέονται και αλληλοσυνδέονται.

Η ταινία σημείωσε σχετική επιτυχία στην Πολωνία και σε άλλα μέρη της σοσιαλιστικής _τότε Ευρώπης κατά την κυκλοφορία της. Αργότερα, σημείωσε επίσης μεγάλη επιτυχία στις Ηνωμένες Πολιτείες, όταν κινηματογραφιστές όπως ο Μάρτιν Σκορσέζε και ο Φράνσις Φορντ Κόπολα το ανακάλυψαν ξανά και ενθάρρυναν τη διάδοσή του. Σε δημοσκόπηση του 2015 που διεξήγαγε το Πολωνικό Μουσείο Κινηματογράφου στο Λοντζ, το Χειρόγραφο της Σαραγόσα κατέλαβε τη δεύτερη θέση στη λίστα με τις σπουδαιότερες πολωνικές ταινίες όλων των εποχών.

Υπόθεση

Κατά τη διάρκεια μιας μάχης στην πόλη Σαραγόσα της Αραγονίας κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων, ένας αξιωματικός καταφεύγει στον δεύτερο όροφο ενός πανδοχείου. Βρίσκει ένα μεγάλο βιβλίο με σχέδια δύο ανδρών που κρέμονται σε μια αγχόνη και δύο γυναικών σε ένα κρεβάτι. Ένας εχθρικός αξιωματικός προσπαθεί να τον συλλάβει, αλλά καταλήγει να του μεταφράσει το βιβλίο. Ο δεύτερος αξιωματικός αναγνωρίζει τον συγγραφέα του ως τον ίδιο του τον παππού, ο οποίος ήταν λοχαγός στη Βαλλονική Φρουρά.

Μια αναδρομή στο παρελθόν αφηγείται στη συνέχεια την ιστορία του προγόνου, Αλφόνσο βαν Βόρντεν, ο οποίος εμφανίζεται με δύο υπηρέτες, αναζητώντας τη συντομότερη διαδρομή μέσα από τα βουνά Σιέρα Μορένα. Οι δύο άνδρες τον προειδοποιούν να μην ακολουθήσει την επιλεγμένη διαδρομή, επειδή οδηγεί μέσα από στοιχειωμένη περιοχή. Σε ένα φαινομενικά εγκαταλελειμμένο πανδοχείο, το Venta Quemada, προσκαλείται να δειπνήσει με δύο Μαυριτανές πριγκίπισσες, την Emina και τη Zibelda, σε ένα μυστικό εσωτερικό δωμάτιο. Αυτές ενημερώνουν τον καπετάνιο ότι είναι ξαδέρφες του και, ως η τελευταία Gomelez, πρέπει να τις παντρευτεί και τις δύο για να τους δώσει κληρονόμους. Ωστόσο, πρέπει να ασπαστεί το Ισλάμ. Τους αποκαλεί αστειευόμενος φαντάσματα, παρά το γεγονός ότι έχει πει στους υπηρέτες του με μεγάλη αλαζονεία ότι τα φαντάσματα δεν υπάρχουν. Τότε τον αποπλανούν και οι δυο μαζί δίνοντάς του ένα ποτό σε κύπελλο-κρανίο.

Ξυπνάει και βρίσκεται πίσω στην έρημη εξοχή, ξαπλωμένος δίπλα σε ένα σωρό από κρανία κάτω από μια αγχόνη. Συναντά έναν ερημίτη ιερέα που προσπαθεί να θεραπεύσει έναν δαιμονισμένο άνδρα. Ο τελευταίος διηγείται την ιστορία του, η οποία περιλαμβάνει επίσης δύο αδερφές και ένα διαφορετικό είδος απαγορευμένου έρωτα. Ο Alfonso κοιμάται στο παρεκκλήσι του ερημητηρίου, ακούγοντας παράξενες φωνές τη νύχτα.

Όταν ξυπνάει και φεύγει, συλλαμβάνεται από την Ισπανική Ιερά Εξέταση. Διασώζεται από τις δύο πριγκίπισσες, με τη βοήθεια της συμμορίας των αδελφών Ζότο (δύο εκ των οποίων είχαν εμφανιστεί νεκροί στο έδαφος κοντά στην αγχόνη). Πίσω στο εσωτερικό δωμάτιο, οι δύο πριγκίπισσες ερωτεύονται τον Αλφόνσο, αλλά διακόπτονται από τον Σεΐχη Γκομέλεζ, ο οποίος αναγκάζει τον καπετάνιο με το σπαθί να πιει από το κύπελλο-κρανίο.

Ξανά ο Αλφόνσο ξυπνάει στην αγχόνη, αλλά αυτή τη φορά ένας οπαδός της αρχαίας εβραϊκής μυστικιστικής παράδοσης της Καμπάλα είναι ξαπλωμένος δίπλα του. Καθώς κατευθύνονται προς το κάστρο των "καμπαλιστών", τους συναντά ένας σκεπτικιστής μαθηματικός, ο οποίος σχολιάζει: "Το ανθρώπινο μυαλό είναι έτοιμο να δεχτεί οτιδήποτε, αν χρησιμοποιηθεί συνειδητά" _τίτλοι τέλους του 1^ου  μέρους.

Το Μέρος 2 είναι γεμάτο κυρίως με τις ένθετες ιστορίες που αφηγείται ο αρχηγός μιας ομάδας τσιγγάνων που επισκέπτονται το κάστρο. Η "ιστορία-πλαίσιο" ή "ιστορία-μέσα-σε-ιστορία-μέσα-σε-ιστορία" μόλις αρχίζει να περιγράφει την πολυπλοκότητα, επειδή μερικές από τις εσωτερικές ιστορίες αλληλοσυνδέονται, έτσι ώστε οι μεταγενέστερες να ρίχνουν νέο φως σε προηγούμενες εμπειρίες που αφηγούνται άλλοι χαρακτήρες _ Συνιστώνται πολλαπλές προβολές της ταινίας για να κατανοηθεί η πλοκή, καθώς και να προσδιοριστεί η εμφάνιση ορισμένων χαρακτήρων πριν τους "συστήσει" ο τσιγγάνος αφηγητής για να πουν τις δικές τους ιστορίες.

Τέλος, ο Αλφόνσο καλείται να επιστρέψει στη Venta Quemada, όπου συναντά τις δύο πριγκίπισσες. Τον αποχαιρετούν και ο Σεΐχης του δίνει το μεγάλο βιβλίο για να γράψει το τέλος της δικής του ιστορίας. Ο Σεΐχης εξηγεί ότι όλη η περιπέτεια ήταν ένα "παιχνίδι" σχεδιασμένο για να δοκιμάσει τον χαρακτήρα του Αλφόνσο. Ο Αλφόνσο ξυπνάει ξανά κάτω από την αγχόνη, αλλά οι δύο υπηρέτες του είναι κοντά - είναι σαν να πρόκειται να ξεκινήσουν το ταξίδι που μόλις "ονειρευόταν". Στο μικρό πανδοχείο στη Σαραγόσα, γράφει στο μεγάλο βιβλίο μέχρι που κάποιος του λέει ότι οι δύο πριγκίπισσες τον περιμένουν. Πετάει το βιβλίο στην άκρη και αυτό προσγειώνεται στο τραπέζι όπου το βρήκε ο εχθρός του απογόνου του στην αρχή της ταινίας.

Η ταινία γυρίστηκε στο υψίπεδο Κρακοβίας-Τσεστοχόβα κοντά στην Τσεστοχόβα, στο κάστρο Όλστιν, στο Βρότσλαβ της Πολωνίας.

Κυκλοφορία

Η ταινία κυκλοφόρησε στην Πολωνία στα 182λ, αλλά η διάρκειά της σε ΗΠΑ και το Αγγλία μειώθηκε σε 147 και 125λ, αντίστοιχα. Αν και ήταν ένα από τα αγαπημένα της underground, η ταινία αντιμετώπισε μια ιδιόμορφη διανομή, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κάποια στιγμή τα αμερικανικά δικαιώματα της ταινίας ανήκαν σε έναν χασάπη στο Σικάγο που είχε μόνο λίγα αντίτυπες. Μέχρι 10 του 1990 υπήρχε μόνο μία γνωστή υποτιτλισμένη σε ολόκληρο τον κόσμο και διαπιστώθηκε ότι ήταν ημιτελής.

Ο Τζέρι Γκαρσία ενδιαφέρθηκε για την ταινία όταν την είδε το 1966 στο Cento Cedar στο Σαν Φρανσίσκο και πρόσφερε 6.000$ ($60.000 σε σημερινές τιμές), για να βοηθήσει στην εύρεση και αποκατάσταση μιας σωστά υποτιτλισμένη ταινίας. Στη συνέχεια η ταινία αγοράστηκε από τον παριζιάνικο διανομέα Koukou Chanska, αλλά σύντομα συνειδητοποίησαν ότι ήταν ημιτελής, ενώ ο Γκαρσία πέθανε την επόμενη μέρα από την άφιξη της κόπιας από τη Γαλλία. Με τον Γκαρσία εκτός εικόνας και την ύπαρξη οποιασδήποτε οριστικής κόπιας αβέβαιη, ο Μάρτιν Σκορσέζε παρενέβη, ξοδεύοντας 36.000 δολάρια για να εντοπίσει, να αποκαταστήσει και να προσθέσει υπότιτλους στην προσωπική κόπια του Βόιτσιεχ Χας. Η αποκατεστημένη ταινία, που επανακυκλοφόρησε το 2001, είναι εμπορικά διαθέσιμη σε μορφή VHS και DVD. Το 2011, η ταινία αποκαταστάθηκε ψηφιακά σε HD από την Kino Polska με μερική χρηματοδότηση που παρείχε το Πολωνικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου _διαθέσιμη σε Blu-ray. Η ταινία είναι ανάμεσα σε 21 ψηφιακά αποκατεστημένες κλασικές πολωνικές ταινίες που επιλέχθηκαν για την έκθεση Martin Scorsese Presents: Masterpieces of Polish Cinema.

Υποδοχή

Στο Rotten Tomatoes, η ταινία έχει βαθμολογία αποδοχής 93%, με σταθμισμένη μέση βαθμολογία 8/10 στο imdb 7.7/10

Ο Πολωνός κριτικός Michał Oleszczyk γράφει ότι "η ταινία παραμένει μια επιβλητική ιδιορρυθμία περισσότερο από μισό αιώνα μετά την πρεμιέρα της: με προϋπολογισμό δεκαοκτώ εκατομμύρια ζλότι εκείνη την εποχή, όταν μια κανονική μεγάλου μήκους ταινία κόστιζε το ένα τρίτο αυτού του ποσού, μπορεί να είναι το πιο παράξενο κινηματογραφικό έπος όλων των εποχών, με μια αφηγηματική δομή κινέζικου τύπου που εξακολουθεί να εκθαμβώνει με την περίπλοκη, περίπλοκη ομορφιά της"

Η Kristin Jones της Wall Street Journal γράφει … "Καθώς συνυφαίνει το λογικό με το υπερφυσικό, το Χειρόγραφο της Σαραγόσα γίνεται ένας εορτασμός της αφήγησης και των θαυμάτων του κινηματογράφου. Υποδηλώνει επίσης το αναπόφευκτο της επιστροφής στο παρελθόν. Περισσότερες από μία αφηγηματικές τρύπες οδηγούν πίσω στους πρόποδες μιας αγχόνης πριν συνεχιστούν οι ιστορίες".