«ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΟΙΗΜΑ» ...Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΖΩΗ

Πριν λίγες μέρες, αποφάσισαν να πάνε να δουν την ομώνυμη ταινία μια «καθ΄ύλην» δηλ. σύμφωνα με τα ειωθότα παιδαγωγός, παρέα με μια δεύτερη «ψυχο_λογο_εργο_ (εξ)ειδικευμένη» και τελικά (...την είδαν κι από τη μέση) δήλωσαν πως δεν κατάλαβαν τίποτα !!  κι έτσι είπα να γράψω δυο λόγια γι’ αυτό το εξαίσιο ΠΟΙΗΜΑ της ΖΩΗΣ, μια που -από παιδί, έχω «προσλαμβάνουσες παραστάσεις».

Εισαγωγικά χρειάζεται και μια ακόμη διευκρίνιση, προτού κατηγορηθώ πως μπαίνω σε ξένα χωράφια: Εγώ είμαι, τεχνικής κατεύθυνσης, όπως λέμε «του Πολυτεχνείου» αλλά (αντιγράφοντας τον συνάδελφο Μιχ. Κουβελά –που πλέον έχει εξειδικευτεί και στο κεφάλαιο «Ψυχολογία» και σας τον συνιστώ ανεπιφύλακτα, σαν «πιο ειδικό από ειδικούς»)  στη σημερινή κοινωνία, ο καταμερισμός εργασίας σε συνδυασμό με τις ασφυκτικές απαιτήσεις που επιβάλλει η υπάρχουσα μορφή οργάνωσης της εργασίας, οδηγεί κατά κανόνα στον περιορισμό μας σε στενά πλαίσια (δηλ ο μηχανικός να φτιάχνει μηχανές και σπίτια, ο γιατρός να θεραπεύει ... μέχρις εκεί και βέβαια οι Σαμαράδες να μας κυβερνάνε!!). 

Όμως ο άνθρωπος επιδιώκει να αναπτυχθεί ολόπλευρα και να μην καταλήξει γρανάζι σε έναν μηχανισμό που δεν ελέγχει και δεν κατανοεί. Τα όρια ανάμεσα στους τομείς γνώσης (φύση – κοινωνία - νόηση) δεν αναιρούν την ενότητα του κόσμου και όποιος έχει κίνητρο –και εγώ το έχω, μπορεί –όχι πάντα με απόλυτη επιτυχία, αλλά εδώ ισχύει το «μετράει η προσπάθεια» να περάσει από το ένα πεδίο στο άλλο.

Εξ άλλου πιστεύω ακράδαντα πως το παραπάνω Педагогическая поэма, poema pedagogico, Poème pédagogique, The Pedagogical Poem, El Poema Pedagógico, die Pädagogische Poem Pedagógico Poem Pedagojik Şiir … είναι βασικά ένα πολιτικοκοινωνικό βιβλίο, επομένως μπορώ να πω «τα δικά μου» χωρίς να προκαλέσω την μήνην των ειδικών και «ειδικών».

Το πρωτοδιάβασα πριν 55 και πάνω χρόνια. Ήταν από τα αγαπημένα του πατέρα, που είχε και μια παλιά γαλλική (προπολεμική;) έκδοση. Εκείνη την περίοδο, η επίδραση του υπαρκτού σοσιαλισμού, δεν μπορούσε να αφήσει κανέναν ανεπηρέαστο –ήμουνα και στην υποδοχή του Γιούρι Α. Γκαγκάριν που ήταν (Αυγή, 17_2_ 1962) «Ο καινούργιος άνθρωπος, ο ταξιδιώτης, ο ποιητής του Διαστήματος... αυτός που με τη δύναμη της γνώσης του, με τη δύναμη της επιστήμης και το χαμόγελό του, επιβάλλεται σήμερα, που κρατάει το κλειδί κι ανοίγει τις πιο απρόσιτες καρδιές, όπως άνοιξε τις πύλες του Σύμπαντος,  που νιώθουμε σα να ζήσαμε τα τολμηρότερα όνειρα, την ευτυχία του μέλλοντος».

Παρ΄όλ’ αυτά, αν και το βιβλίο με είχε γοητεύσει γιατί μέσα στο μουντό καθημερινό περιβάλλον του Σταθμού «Γκόρκι»  έκρυβε την ηλιαχτίδα και κάτι σαν μαγεία ... αρχικά ήταν αδύνατο να συλλάβω το μεγαλείο του, όπως και το ότι θα έμενε διαχρονικά κλασσικό, μια διαρκής παρακαταθήκη,  ένα πολύτιμο κοινωνικοπολιτικό έργο για την ανθρωπότητα με επίκαιρα διδάγματα για παιδαγωγούς και ψυχολόγους, κάποια από αυτά μη ορατά σε πρώτη ματιά.

Εγώ, πιτσιρικάς χωρίς σοβαρό πολιτικό υπόβαθρο –απλά από αριστερή οικογένεια και με τον πατέρα, μετά τις εξορίες στέλεχος της ΕΔΑ, το είχα δει τότε, απλά σαν μια περιπέτεια, κάτι μεταξύ Ροβινσώνα Κρούσου, Τομ Σόγιερ, Αθλίων, και Όλιβερ Τουίστ, Βέρν, «κλασσικών εικονογραφημένων» και μικρού Ήρωα (!!) μέχρις ότου σιγά-σιγά έγινε η στροφή λίγο με «Επιθεώρηση Τέχνης», Λουντέμη, Οστρόφσκι -«πως δενότανε τ΄ατσάλι», Νίνα Κοστέρινα, «δημοσιά του Βολοκολάμσκ», λίγο με «Συνοικία το Όνειρο», «Μια ιστορία του Ιρκούτσκ» / Αρμπούζωφ -θέατρο  Άλφα το 1963, κυρίως όμως με το σοβιετικό κινηματογράφο ... «όταν πετούν οι γερανοί» του Καλατόζοφ, «41^ος» του Τσουχράι, «Τσαπάγιεφ» των Βασίλιεφ, τα κλασσικά "Οκτώβρης", "Θωρηκτό Ποτέμκιν", "Αλεξάντερ Νιέφσκι", "Ιβάν ο Τρομερός" κλπ του Αϊζενστάιν, η «Γη» του Ντόβζενκο, (φυσικά) "η μάχη του Στάλινγκραντ" και πολλά ακόμη, μέχρι που η Απριλιανή χούντα, η (πολλοστή) εξορία του πατέρα, το φευγιό μου «για σπουδές» στην Ευρώπη, η ζωή η ίδια ...με οδήγησαν στον φυσικό πολιτικο/κομματικό μου χώρο, οπότε με άλλο μάτι, εξοπλισμένος επιστημονικά με τη μαρξιστική θεωρία μπορώ να μιλήσω σήμερα γι αυτό το ποίημα που –όχι τυχαία έχει σαν τίτλο, μαζί με το «ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ», «Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΖΩΗ» του Μακάρενκο, χωρίς να κρύβω ότι, όποτε το ξεφυλλίζω με διαπερνάει και κάποια θλίψη αφού... εννιά δεκαετίες μετά, όλη αυτή η παρέα που τόσες φορές μου κράτησαν συντροφιά με τις 800 και παραπάνω σελίδες τους δεν υπάρχει πια.
Ο Ζαντόροφ, ο Καραμπάνωφ, ο Βολόχωφ, ο Μπούρουν, ο Μιτγιάγκιν, ο Γκουντ , ο Ταρανέτς, ο Ιβάν Ιβάνοβιτς και οι υπόλοιποι μικροί ήρωες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, που με την καθοδήγηση του Αντόν Σεμιόνοβιτς, δίπλα-δίπλα στους χιλιάδες  Πάβελ Κορτσάγιν «έδεναν το ατσάλι» έχουν πια πεθάνει, μαζί με το τιτάνιο ιστορικό οικοδόμημα που "γέννησε" αυτούς τους υπέροχους ανθρώπους, τη Σοβιετική Ένωση. Στην πραγματικότητα όμως ο θάνατος των παραπάνω είναι κατά βάση... μόνο βιολογικός. Γιατί ακόμα σήμερα, όχι μόνο στην καπιταλιστική Ελλάδα της κρίσης, αλλά και σ΄όλο τον κόσμο συνεχίζουν να εμπνέουν αυριανούς επαναστάτες για το τσάκισμα της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, την απελευθέρωση της ανθρωπότητας και την κομμουνιστική προοπτική και αυριανούς παιδαγωγούς, του νέους Антон Семёнович Макаренко για την χειραφέτηση της νέας γενιάς.

Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Η διαλεκτική ψυχολογία και η θεωρία της δραστηριότητας, με την οποία συναρθρώνεται, καθώς και η διαλεκτική παιδαγωγική είναι ελάχιστα γνωστές στη χώρα μας. Πολύ όψιμα το όνομα του Lev Vygotsky, πρωτεργάτη στην ανάπτυξη αυτού του τομέα έκανε -διαστρεβλωμένα την εμφάνισή του στη χώρα μας (και εδώ ένα φάντασμα πλανιέται ...αυτό του Στάλιν), αλλά και της σχολής του, Luria, Leontiev, Zankov, Elkonin κλπ, όταν διάσημοι Ευρωπαίοι και Αμερικανοί επιστήμονες υιοθετούν τις προσεγγίσεις της διαλεκτικής ψυχολογίας και παρουσιάζουν ενδιαφέροντα ερευνητικά αποτελέσματα, που η απήχησή τους, στον χώρο της ψυχολογίας και της παιδαγωγικής επιστήμης συνεχώς διευρύνεται.

Για να κατανοήσουμε αυτή τη διαδικασία ανάπτυξης της συνείδησης και της προσωπικότητας πρέπει να μελετήσουμε –επί τροχάδην έστω, την ιστορική της πορεία, τόσο στο κοινωνικό επίπεδο όσο και στο ατομικό δηλ. τη διαμόρφωση αυτού που αποκαλούμε εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, στη διαδικασία αφομοίωσης-κατάκτησης της κοινωνικής εμπειρίας των παιδιών, μέσα από τη δραστηριότητά τους και την επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους.

Η επιστημονική γνώση συνδέεται πάντοτε με ορισμένη κοσμοαντίληψη. Γι αυτό απαιτείται η κατανόηση της φιλοσοφικής βάσης και της μεθοδολογίας της διαλεκτικής ψυχολογίας, καθώς και των κοινωνικών συνθηκών που επέτρεψαν τη γέννηση και ανάπτυξή της. Η διαλεκτική-μαρξιστική οπτική μας λέει πως η μετάβαση από ένα στάδιο ανάπτυξης στο επόμενο / ανώτερο κατανοείται μόνο σαν ποιοτική αλλαγή στις σχέσεις του παιδιού με τον κόσμο και τους ενήλικες και η μετάβαση δεν πραγματοποιείται με μια ομαλή γραμμική εξέλιξη, αλλά με ανατροπή των προηγούμενων σχέσεων. Αυτό που άμεσα καθορίζει την ψυχική ανάπτυξη του παιδιού είναι η ανάπτυξη της δραστηριότητάς του, που με τη σειρά της εξαρτάται από τις συνθήκες ζωής. Κατά τη διάρκεια ενός σταδίου οι ικανότητες του παιδιού αναπτύσσονται και κάποια στιγμή έρχονται σε αντίθεση με τις μέχρι τότε διαμορφωμένες σχέσεις του παιδιού με τους άλλους ανθρώπους. Αν οι ενήλικες εξακολουθήσουν να φέρονται στο παιδί σαν σε νήπιο, ή στον έφηβο σαν σε παιδί, τότε εκδηλώνεται μια κρίση στις σχέσεις του με εκείνους που αμφισβητούν την προσωπικότητά του.

Για τη διαλεκτική ψυχολογία η ανθρώπινη ψυχή είναι μια μορφή ενεργητικής αντανάκλασης του κόσμου στον εγκέφαλό μας, που προσδιορίζεται κοινωνικά από τους όρους της ζωής μας. Η κοινωνία κατανοείται ως σύνολο ανθρώπινων σχέσεων, κυρίως παραγωγικών, και όχι σαν άθροισμα ατόμων. Οι διαφορές δεν σταματούν εδώ. Αφορούν τις φιλοσοφικές βάσεις και τους στόχους της ψυχολογικής έρευνας. Το κύριο αντικείμενό της είναι η συνείδηση, δηλαδή ο τρόπος που ο άνθρωπος γνωρίζει, κατανοεί την αντικειμενική πραγματικότητα.

Σταθμός «Μαξίμ Γκόρκι» μια παιδική «αποικία»

Το Παιδαγωγικό ποίημα αναδεικνύει τη γιγάντια προσπάθεια που κατέβαλαν οι μπολσεβίκοι προκειμένου να δημιουργήσουν και να διαπαιδαγωγήσουν το σοβιετικό άνθρωπο, τον άνθρωπο που κλήθηκε να θεμελιώσει και να αναπτύξει το πρώτο κοινωνικό σύστημα στην ανθρώπινη ιστορία στο οποίο καταργήθηκε η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. 

Εκτιμώντας την αξία του έργου αυτού, ο Λουί Αραγκόν έγραφε: «Το βιβλίο αυτό δεν έχει προηγούμενο. Είναι ένας νέος τύπος βιβλίου. Τίποτα δεν μπορεί να σκιάσει την ακτινοβολία του ή να φράξει το μέλλον του... κι εγώ όσο πιο πολύ σκεφτόμουν και προβληματιζόμουν τόσο έβρισκα πιο πολλές ομοιότητες ανάμεσα στα προτσές διαπαιδαγώγησης και στα συνηθισμένα προτσές της υλικής παραγωγής... Η προσωπικότητα του ανθρώπου εξακολουθούσε μέσα στη σκέψη μου να μένει τέτοια με όλη της την πολυπλοκότητα, τον πλούτο και την ομορφιά της, όμως μου φαινόταν πως, ακριβώς γι’ αυτό, απέναντί της πρέπει να χρησιμοποιήσεις πιο ακριβολογημένους μετρητές, με μεγαλύτερη ευθύνη κι εμπιστοσύνη... Ένας βαθύς και μελετημένος συσχετισμός ανάμεσα στην παραγωγή και στη διαπαιδαγώγηση όχι μονάχα δεν πρόσβαλλε τη γνώμη μου για την αξία του ανθρώπου, αλλά αντίθετα, με πότιζε με έναν αφάνταστο σεβασμό προς τον άνθρωπο»

Антон Семёнович Макаренко

O Αντόν Σεμιόνοβιτς γεννήθηκε το 1888 στο Μπέλοπολ - Χάρκοβο. Αποφοίτησε από το Διδασκαλείο και με εντολή του σοβιετικού κράτους, από το 1920, εφάρμοσε τις πρωτοποριακές παιδαγωγικές του μεθόδους στο Σταθμό Μ. Γκόρκι, που προοριζόταν για την ηθική, πολιτική και κοινωνική διαπαιδαγώγηση των ανήλικων παραβατών του νόμου. Και αργότερα, το 1928, ο ίδιος πάλι οργάνωσε και διηύθυνε την Εργατική Κομμούνα ανηλίκων Φ. Τζερζίνσκι. Ο Μακάρενκο δεν υπήρξε μόνο ένας προικισμένος επιστήμονας-παιδαγωγός. Ήταν ταυτόχρονα και ένα πηγαίο, γνήσιο λογοτεχνικό ταλέντο. Έτσι, τα έργα του, όπου εκθέτει τις πρωτοποριακές παιδαγωγικές του αντιλήψεις, συνδυάζουν και μια σπάνια φλέβα λογοτεχνικού ύφους.

Στο «Παιδαγωγικό Ποίημα» επιδιώκει να παρουσιάσει το τεράστιο ιστορικό «άλμα» της ανθρωπότητας μέσα από τη ζωή συνηθισμένων ανθρώπων, παιδιών κι εκπαιδευτικών, που στα πρώτα κιόλας χρόνια μετά τον εμφύλιο πόλεμο δημιούργησαν μια παιδική «αποικία» (όπως είναι η κατά λέξη μετάφραση στα ελληνικά) ή έναν παιδικό σταθμό (όπως μεταφράστηκε πιο λογοτεχνικά στα ελληνικά από τον αείμνηστο σύντροφο Ζήνωνα Ζορζοβίλη). Ένα σταθμό από παιδιά ορφανά, που ο πόλεμος και οι κακουχίες της ζωής τα είχαν εκθέσει στη ζωή του δρόμου, οδηγώντας τα στην αλητεία, στην κλεψιά και στην επαιτεία.

Σε αυτήν την παιδική «αποικία» έμπαινε ένα και μοναδικό καθήκον: Από αυτά τα παιδιά να δημιουργηθεί ο νέος άνθρωπος! Ο άνθρωπος που θα πίστευε και θα μεγάλωνε με βάση τα κομμουνιστικά ιδανικά. Από ποιους δρόμους; Με τι μέσα; Αυτά δεν ήταν δεδομένα. Υπήρχαν μονάχα οι γενικές κατευθύνσεις, ο στόχος. Όλα τα υπόλοιπα έπρεπε να εφευρεθούν! Αυτή η προσπάθεια περιγράφεται με μυθιστορηματικό και βιωματικό, γλαφυρό και συχνά χιουμοριστικό τρόπο μέσα από το έργο του Αντόν Μακάρενκο «Παιδαγωγικό Ποίημα».

7,5 εκατομμύρια! εγκαταλειμμένα παιδιά

H νέα εργατική εξουσία στη Σοβιετική Ρωσία έπρεπε να αντιμετωπίσει ένα εκρηκτικό πρόβλημα που κληρονόμησε από το καπιταλιστικό σύστημα. Ένα πρόβλημα που δημιούργησε ο ιμπεριαλιστικός Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η στρατιωτική επέμβαση 14 καπιταλιστικών κρατών (μεταξύ αυτών και της αστικής Ελλάδας) ενάντια στη μπολσεβίκικη επανάσταση. Αυτό το πρόβλημα ήταν ουσιαστικά για το νέο κοινωνικό σύστημα μια «ωρολογιακή βόμβα». Επρόκειτο για τα εγκαταλειμμένα παιδιά που -με βάση τα στοιχεία που υπάρχουν- τα πρώτα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας έφταναν τα 7,5 εκατομμύρια. Παιδιά του δρόμου που μέσα στη βιοπάλη συχνά κατέληγαν σε συμμορίες που έκλεβαν, επαιτούσαν, που τουλάχιστον το 10% έκανε και χρήση ναρκωτικών ουσιών.

Παρά το μέγεθος του προβλήματος, τις τεράστιες καταστροφές που είχαν προκληθεί από τους πολέμους, η χώρα των Σοβιέτ το πάλεψε! Μέσα σε μερικά χρόνια το σοβιετικό κράτος κατάφερε με οργανωμένο τρόπο να περιθάλψει και να μορφώσει όλα αυτά τα παιδιά σε ειδικές μορφωτικές - εργασιακές κολεκτίβες. Σπούδασε εκατοντάδες χιλιάδες ειδικούς, μηχανικούς, γιατρούς και παιδαγωγούς, ξεσήκωσε ολόκληρη την κοινωνία «στο πόδι» κατά κάθε ναρκωτικού, χτυπώντας το πρόβλημα στη ρίζα του.

Αλήθεια, πώς αντιμετωπίζει ο καπιταλισμός σήμερα το πρόβλημα των ορφανών κι εγκαταλελειμμένων παιδιών; Στις καπιταλιστικές μεγαλουπόλεις όλου του κόσμου, από την Ευρώπη έως την Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική, πάνω από 100 εκατομμύρια παιδιά ζουν στους δρόμους και προσπαθούν να επιβιώσουν με κάθε τρόπο, εύκολα θύματα σε κάθε μορφή εκμετάλλευσης. Να γιατί, όσο και αν προσπαθήσουν,

Δε θα μπορέσουν να κάνουν το άσπρο - μαύρο! ...

έχουμε ακόμη τη δυνατότητα να γνωρίζουμε και να συγκρίνουμε!

Σήμερα στον καπιταλισμό του 21ου αιώνα, εκατοντάδες εκατομμύρια  παιδιά υποφέρουν από πείνα, φτώχια και αγραμματοσύνη, ενώ πολλά πεθαίνουν πριν καν μεγαλώσουν ...

Κάθε χρόνο σε όλο τον κόσμο...

·        100 εκατομμύρια παιδιά δεν πηγαίνουν σχολείο “67 εκατομμύρια παιδιά σχολικής ηλικίας και 72 εκατομμύρια έφηβοι, «δεν μπορούν να ασκήσουν το δικαίωμά τους στην παιδεία»” λέει η UNESCO και σε χώρες σαν το Κονγκό αυτό αφορά πάνω από το ένα τρίτο των παιδιών.

·        9 εκατομμύρια παιδιά είναι θύματα δουλείας και πορνείας

·        25 χιλιάδες παιδιά το χρόνο πεθαίνουν σε εργατικά ατυχήματα

·        Στην αναπτυσσόμενη Ινδία το παιδί είναι κεφάλαιο. Σε ηλικία μόλις πέντε πωλούνται σε εμπόρους και αναγκάζονται να εργάζονται σαν σύγχρονοι σκλάβοι, σε συνθήκες κακοποίησης και ξυλοδαρμών. Η κυβέρνηση λέει ότι υπάρχουν μόνο (!!) 20 εκατομ. εργαζόμενα παιδιά αλλά η αλήθεια είναι ότι ο αριθμός είναι πάνω από 60 εκατομ. ενώ 18 εκατομ. ηλικιών 5 και 14 ασχολούνται στην παραγωγή χαλιών, όπου αναγκάζονται να δουλεύουν μέχρι και 18 ώρες την ημέρα στους αργαλειούς. Πολλά παιδιά πωλούνται αργότερα σε άλλες  μορφές εργασίας, όπως με τα κορίτσια από τις αγροτικές περιοχές του Νεπάλ, που προσλαμβάνονται για να εργαστούν σε εργοστάσια κατασκευής χαλιών, αλλά στη συνέχεια διακινούνται στη βιομηχανία του σεξ πέρα ​​από τα σύνορα της Ινδίας. Τα περισσότερα από αυτά τα παιδιά εργάζονται για  300 έως  500 ρουπιές (4-7 Ευρώ)  το μήνα.  Μερικές φορές χωρίς καθόλου αμοιβή καθώς τους δίνεται τροφή για να επιβιώσουν. 

·        Το σκηνικό στη Λατινική Αμερική είναι εφιαλτικό: 48 εκατομμύρια δουλεύουν σε συνθήκες σκλαβοπάζαρου. Τουλάχιστον ένα εκατομμύριο παιδιά, ηλικίας 10 έως 14 ετών, αναγκάζονται (ή υποχρεώνονται) να εργάζονται στη Βραζιλία. Στη Βραζιλία, στην Κολομβία και το Εκουαδόρ ένα ποσοστό 20% ηλικίας 10 με 14 χρόνων, εργάζεται σε σπίτια και περισσότερα από 2 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας 5!!-15 χρόνων σε αγροτικές δουλειές στη Γουατεμάλα, στην Ονδούρα, στην Νικαράγουα και στον Παναμά. Στην Αργεντινή η εταιρεία Nuestra Huella που εξάγει κοτόπουλα στην Γερμανία, στην Ιταλία, στη Γαλλία, στην Ισπανία και στην Κίνα, απασχολεί χιλιάδες παιδιά στα εργοστάσια και φάρμες. Οι εργασίες που συνήθως κάνουν τα παιδιά είναι: να δουλεύουν σε σπίτια, στην αλιεία, σε εργοστάσια, σε ορυχεία, σε βιομηχανίες, στους δρόμους ή στην πορνεία. Τα περισσότερα εργάζονται σε μικρές βιομηχανίες που δεν έχουν άδεια και μέτρα ασφαλείας ούτε λόγος. Η Βραζιλία, η Γουατεμάλα, το Μεξικό, το Περού και η Βολιβία είναι οι χώρες με τα μεγαλύτερα ποσοστά παιδικής εργασίας στη Λατινική Αμερική. 60 χιλιάδες αγόρια και κορίτσια εργάζονται ως ρακοσυλλέκτες, μαζεύοντας-για λογαριασμό νταβατζήδων χαρτόνια από τους δρόμους. Πάνω από ένα εκατομμύριο παιδιά και έφηβοι δουλεύουν στα ορυχεία (οι 500 χιλιάδες στο Περού) 

·        Μέρος των παραστρατιωτικών οργανώσεων αποτελούν 4 με 6 χιλιάδες παιδιά στην Κολομβία, όσο για την Αφρική τα νούμερα εκτινάσσονται –κάποιοι μιλούν για 100 χιλιάδες

·        Η Αγγλία και ο Καναδάς, δέχονται στα στρατεύματά τους εθελοντές ακόμη και 16 ετών. Είναι γνωστό άλλωστε ότι η πρώτη χρησιμοποίησε στο παρελθόν παιδιά 16 και 17 ετών στις ένοπλες συγκρούσεις στη Βόρεια Ιρλανδία. Στη Μεγάλη Βρετανία, σύμφωνα με τους πιο μετριοπαθείς υπολογισμούς περίπου το 25% των 11χρονων και περίπου το 66% των 14χρονων παιδιών εργάζονται, «παρακολουθώντας παράλληλα και τα σχολικά τους μαθήματα». Εκεί η εργασία επιτρέπεται από την ηλικία των 13 ετών, ενώ στο Νότιο Λονδίνο -σε εργατικές λαϊκές συνοικίες το εργάζεται 40% των παιδιών. Στην ατμομηχανή της ΕΕ τη Γερμανία 600.000 παιδιά αναγκαστικά δουλεύουν και στο (top!) καντόνι της Γενεύης με την άδεια των αρχών επιτρέπεται η εργασία παιδιών από την ηλικία των 13 ετών. Στην Ισπανία η παιδική εργασία αφορά 200.000 άτομα στις Η.Π.Α. στην αγροτική οικονομία, μόνο στην πολιτεία της Καλιφόρνια, απασχολούνται μισό εκατομμύριο παιδιά από την Κεντρική Αμερική. Στις φυτείες, στα σύνορα με το Μεξικό, παιδιά μόλις 4 χρόνων, πληρώνονται 2 δολάρια για 12ωρη «εργασία». Στην Ιταλία –μόνο στο νότο, πάνω από 60.000 παιδιά έχουν εγκαταλείψει το σχολείο και δουλεύουν παράνομα, το 38% είναι κάτω από 13 ετών...

·             Η βρεφική θνησιμότητα αν και «βελτιωμένη» είναι κατά ΜΟ στο 5^ο/_οο­ –ανά 1000 γεννήσεις (η παιδική στο 6) αλλά στις ίδιες τις Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκεται στο 7, ενώ στη «φτωχή» Κούβα στο 6 –έχει βλέπετε η Κούβα του Φιντέλ τους περισσότερους γιατρούς στον κόσμο... και την «πολυτέλεια» να δίνει σημασία στην πρόληψη. Η Αφρική στους 92, με την Ανγκόλα πρώτη 167 ...16,7%!

Εκπαιδευτική - παιδαγωγική διαπάλη στην (πρώην) ΕΣΣΔ

Ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας της κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης, μέσα από τη διαμόρφωση της παιδικής κολεκτίβας και του εργασιακού (πολυτεχνικού) σχολείου αποτελεί τον πυρήνα στο «Παιδαγωγικό Ποίημα»: από την πλήρη αλητεία και τον ατομικισμό των παιδιών στη διάπλαση της αγωνιστικότητας, της συλλογικότητας και αλληλεγγύης, της σύνδεσης με την κοχλάζουσα μετα-επαναστατική σοβιετική πραγματικότητα, της διαμόρφωσης της νέας ζωής, με τις αρχές της σοσιαλιστικής κοινότητας μέσα στην επανάσταση που συγκλόνισε ολόκληρο τον κόσμο. Για τον ίδιο τον μεγάλο σοβιετικό παιδαγωγό ήταν ένα γεγονός που τον συγκλόνισε, που τον οδήγησε σε νέες αναζητήσεις, τόσο στη ζωή του όσο και στο παιδαγωγικό έργο του. μέσα και από τη θεωρητική παιδαγωγική διαπάλη στις δεκαετίες 1920 -30

Ήδη από τα πρώτα κιόλας χρόνια ο Μακάρενκο έρχεται σε σύγκρουση με τους εκπροσώπους της λεγόμενης «ελεύθερης διαπαιδαγώγησης» και αντιπαραθέτει τη σκέψη για τον ιδιαίτερο ρόλο που μπορεί να παίξει η κολεκτίβα και η συνειδητή εργασιακή δραστηριότητα. Η επιρροή του Γκόρκι ήταν καταλυτική: θυμίζω πως ο Μαξίμ, από 9 ετών είχε αναγκαστεί να φύγει από το σπίτι και ν' αναζητήσει μόνος την τύχη του, έκανε βιοποριστικά τα πάντα –από βοηθός τσαγκάρη και αγιογράφου, λαντζέρης σε καράβι, αχθοφόρος, νυχτοφύλακας σε ψαράδικο, φούρναρης, καθαριστής καμινάδων, εργάτης στα χωράφια, γυρνώντας ρακένδυτος, πεζός και πεινασμένος για πάνω από 5 χρόνια σε διάφορες περιοχές της Ρωσίας, γνωρίζοντας τους ανθρώπους και τη δυστυχία τους και επειδή αντιτάχτηκε στο τσαρικό καθεστώς πέρασε πολύ καιρό στις φυλακές και στην εξορία άρα βίωσε στο πετσί του την τύχη των εκατομμυρίων εγκαταλελειμμένων παιδιών, στα οποία αφιέρωσε τη ζωή του ως παιδαγωγός ο Μακάρενκο.

Έτσι, η εργασία και η μάθηση ήταν αχώριστοι «συνοδοί» της ζωής των παιδιών του Σταθμού «Γκόρκι» - παιδική κολεκτίβα. Στο σημείο αυτό μια απαραίτητη διευκρίνιση σχετικά με τον όρο: αν και η «κολεκτίβα» ουσιαστικά έχει να κάνει βασικά με την ΕΣΣΔ, με το οργανωμένο ομαδικό, σε αντίθεση με το αναρχοαυτόνομο σήμερα ταυτίζεται (όχι τυχαία) με την προϋπόθεση –σε απαγορευτικό βαθμό, ανυπαρξίας εσωτερικής ιεραρχίας. Στο Σταθμό «Γκόρκι» είχαμε 28 ομάδες, από 7 έως 15 παιδιά η καθεμία, με επικεφαλής ένα παιδί «διοικητή», με τους διοικητές να αποτελούν το συμβούλιο και εκτός από αυτές, τις μόνιμες ομάδες τις «μικτές», που είχαν προσωρινό χαρακτήρα, αποτελούνταν από παιδιά διαφορετικών ομάδων και είχαν ως στόχο τους να φέρουν σε πέρας κάποιο ιδιαίτερο καθήκον

Αυτή η οργάνωση μπορεί να σοκάρει κάποιους, ειδικά σήμερα που η απώλεια της ιστορικής μνήμης και η άγνοια κυριαρχούν και έντεχνα καλλιεργούνται από την άρχουσα τάξη. Μάλιστα ακόμη και τότε ορισμένοι κατηγορούσαν τον Μακάρενκο πως είχε μια ροπή προς τη «στρατιωτικοποίηση» της εκπαίδευσης, του παιδαγωγικού συστήματος, επειδή χρησιμοποίησε «διοικητές», «διαταγές», επίσης σημαίες, ορχήστρες κλπ.  Όσοι τα λένε ξεχνούν (ή κάνουν πως ξεχνούν) για πότε μιλάμε: πρόκειται για μια 10ετία με τη χώρα σε αιματηρές συγκρούσεις (Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ξένη ιμπεριαλιστική επέμβαση εμφύλιος που ακολούθησε) και επομένως τα παιδιά αντικειμενικά θα αναπαρήγαγαν με ένα φυσικό τρόπο αυτό που βίωναν, με απρόβλεπτα αποτελέσματα, ενώ το ζητούμενο ήταν άλλο να καλλιεργηθούν προσωπικά γνωρίσματα των αυριανών πολιτών, με βασικά  τη συμμετοχή στο συλλογικό, τη λογοδοσία και την υπευθυνότητα, πολύ περισσότερο όταν το εγχείρημα αφορούσε παιδιά «αλητάκια – μικροεγκληματίες» που είχαν μεγαλώσει και γαλουχηθεί στην παραβατικότητα, επομένως η πειθαρχία, που επιβλήθηκε όχι τόσο από τον παιδαγωγό όσο από τη δύναμη όλης της κολεκτίβας, ήταν στοιχείο διαπαιδαγώγησης. Όσοι λοιπόν καλόπιστα βλέπουν στο Σταθμό «Αποικία Γκόρκι» κάτι σαν (Full) Metal Jacket και ονειρεύονται Montessori ας το ξανασκεφτούν, παίρνοντας υπόψη και το κυρίαρχο στοιχείο της μάθησης –διαπαιδαγώγησης  μέσα από την, χωρίς όρια, καλλιέργεια του πολιτισμού (διάβασμα, θέατρο, κινηματογράφο, ζωγραφική, μουσική, αθλητισμό εκδρομές κλπ), που ήδη από 1917 ήταν ένα στοίχημα που κέρδισε ο Σοβιετικός λαός, καταχωνιασμένο σήμερα, μαζί με τις άλλες σοσιαλιστικές κατακτήσεις του στο χρονοντούλαπο της ιστορίας.

Ο «παιδαγωγικός Όλυμπος»

Εκείνη την εποχή -το 1928, στα «κεντρικά» του υπουργείου Παιδείας της ΕΣΣΔ, είχαν μάλλον το πάνω χέρι οι λεγόμενες «προοδευτικές» παιδαγωγικές θεωρίες επηρεασμένες από τον Ρουσσώ, τον Dewey και άλλους, οι οπαδοί της λεγόμενης «αντιαυταρχικής αγωγής», που ζητούσαν από «λιγότερο δυνατή», έως καθόλου «επέμβαση» στη ζωή των παιδιών, υπήρχαν ακόμη και οπαδοί του προκαθορισμού –βιολογικού, κοινωνικού κλπ. της πορείας του παιδιού και φυσικά από την αρχή -ήδη από το 1925, αυτοί οι -όπως τους ονομάζει ο ίδιος ο Μακάρενκο «εκπρόσωποι του παιδαγωγικού Ολύμπου» !! προσπαθούν να του σκάψουν το λάκκο, χαρακτηρίζοντας την άμιλλα ανάμεσα στις διάφορες ομάδες της κολεκτίβας ακόμη και ως «κατάλοιπο του καπιταλιστικού ανταγωνισμού» !!. και την επιδίωξή του για ενίσχυση του κύρους του εκπαιδευτικού ως «βία πάνω στην ελευθερία των παιδιών».

Ο Μακάρενκο στο «Παιδαγωγικό Ποίημα» περιγράφει με τον εξής σαρκαστικό τρόπο, τις ιδεαλιστικές και αντιδιαλεκτικές απόψεις που κυριαρχούσαν:

«Στους “ουρανούς”, το παιδάκι λογαριαζόταν σαν ένα πλάσμα φουσκωμένο με αέριο ειδικής σύνθεσης, που δεν είχαν προλάβει ακόμα να του δώσουν και ονομασία. Εδώ που τα λέμε, πρόκειται για την ίδια εκείνη ψυχή της παλιάς μόδας, που πάνω της πειραματίζονταν τον παλιό καιρό οι απόστολοι. Προϋπόθεταν πως το αέριο αυτό είχε την ικανότητα να αυτοαναπτύσσεται, μόνο που δεν έπρεπε να εμποδίζεις αυτήν την ανάπτυξη […]. Το κύριο δόγμα της διδασκαλίας αυτής υποστηρίζει ότι, στις συνθήκες ενός τέτοιου σεβασμού προς το παιδί και τη φύση του αερίου που είπαμε παραπάνω, θα ξεπηδήσει οπωσδήποτε η κομμουνιστική προσωπικότητα. Στην πραγματικότητα, όμως, στις συνθήκες της καθαρής φύσης, αναπτυσσόταν μονάχα αυτό που φυσιολογικά μπορούσε να αναπτυχθεί, δηλαδή ένα συνηθισμένο αγριόχορτο. Μα αυτό κανέναν δεν στενοχωρούσε. Γι’ αυτούς που ζούσαν στον ουρανό αξία είχαν οι αρχές και οι ιδέες. Όταν τους έλεγα πως, στην πράξη, στη ζωή δεν αντιστοιχούσε το αγριόχορτο αυτό με την κομμουνιστική προσωπικότητα, όπως την θέλαμε και τη σχεδιάζαμε, απαντούσαν πως τα λόγια μου δείχνουν άνθρωπο στενά πρακτικιστή…».

Και όταν ο Μακάρενκο «από τα ριζά του Ολύμπου», όπως γράφει, τολμούσε να εκθέσει τις δικές του θέσεις, τότε «οι θεοί άρχιζαν να μου πετάνε τούβλα…» ...και τελικά αυτοί οι «θεοί» τον έφαγαν (προσωρινά όμως...) Γιατί σε αυτή τη διαπάλη, που στο βάθος ήταν ιδεολογική ο Μακάρενκο δεν υποχώρησε κι έτσι η αναπόφευκτη σύγκρουση με τον «παιδαγωγικό Όλυμπο» τον οδήγησε στην παραίτηση από εκεί, όμως όχι και από τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών του δρόμου, υπόθεση στην οποία είχε αφοσιωθεί.

Αλλά το Σοβιετικό σύστημα, από την ίσια του τη φύση διέθετε τεράστιες πηγαίες εφεδρείες: το ΥΠΕΣ του ζητάει να αναλάβει μια «κομμούνα» τέτοιων παιδιών, πολύ μεγαλύτερη, που στηριζόταν σε βιομηχανική πια επιχείρηση (που έφερε το όνομα του μπολσεβίκου ηγέτη Φ. Τζερζίνσκι). 600 παιδιά, πενταπλάσια του «Γκόρκι». Ωστόσο ο Μακάρενκο και σ’ αυτήν την περίπτωση στηρίχτηκε στις ίδιες παιδαγωγικές αρχές: συλλογικότητα μέσω της κολεκτίβας, εργασία, μάθηση, μαζί με όλο το πλήθος των πολύμορφων δραστηριοτήτων, που περιλαμβάνονταν στο 10χρονο πολυτεχνικό σχολείο, τη μεγαλύτερη κατάκτηση εκείνης της εποχής. Η δουλειά στη συγκεκριμένη κομμούνα περιγράφεται σε ένα επόμενο έργο του με τον τίτλο «Σημαίες στους Πύργους», που δεν έχει εκδοθεί στα ελληνικά.

Στο πρώτο έργο του, στο «Παιδαγωγικό Ποίημα», ο αναγνώστης βρίσκει τα βασικά γεγονότα που χάραξαν την πορεία του Μακάρενκο. Βεβαίως τα δρώμενα, τα πρόσωπα, οι ήρωες του μυθιστορήματος «πατάνε» πάνω σε πραγματικά γεγονότα, αλλά δεν ταυτίζονται απόλυτα με αυτά. Υπάρχει η αναγκαία γενίκευση της δεκάχρονης εμπειρίας, καθώς και η λογοτεχνική απόδοσή της.

Γράφει ο ίδιος ο Μακάρενκο σε άρθρο του με τίτλο «Σκοπός της διαπαιδαγώγησης»: «Η διαπαιδαγώγηση μιας ξεχωριστής προσωπικότητας θα πρέπει να μας κάνει να σκεφτούμε τη διαπαιδαγώγηση όλης της κολεκτίβας. Και το ανάποδο, κάθε επαφή μας με την κολεκτίβα οπωσδήποτε θα αφορά και τη διαπαιδαγώγηση κάθε προσωπικότητας, που ανήκει στην κολεκτίβα».

 ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΕΝΚΟ

Αντιγράφω από ένα κείμενο του Ελισαίου Βαγενά (έχει σπουδάσει στο Λομονόσοφ)   Τι είναι αυτό που προκαθορίζει όλη τη μεγαλειώδη προσπάθεια που περιγράφεται στο «Παιδαγωγικό Ποίημα»; Δεν είναι λίγοι αυτοί που αποφεύγουν να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα, δίνοντας «απονευρωμένη» την παιδαγωγική εμπειρία του Μακάρενκο.

Το κύριο είναι η τεράστια κοινωνικο-πολιτική αλλαγή, η σοσιαλιστική επανάσταση και οικοδόμηση, που επέτρεψε σε μια καθυστερημένη, αναλφάβητη στην πλειοψηφία του πληθυσμού της χώρα, μέσα σε μόλις μισό αιώνα, να γίνει μια από τις πρωτοπόρες χώρες στον τομέα της επιστήμης και του πολιτισμού!

Οι παιδαγωγικές απόψεις του Μακάρενκο δεν ήταν κάποιες «συνταγές» ξένες προς το σύνολο των ριζοσπαστικών διεργασιών που γίνονταν στην κοινωνία εκείνη την εποχή. Όπως σωστά έγραψε ο δικός μας μεγάλος παιδαγωγός, ο Δημήτρης Γληνός, «η εκπαίδευση (και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση) είναι πράξη πολιτική και ενεργείται με πολιτικές δυνάμεις κι αποφάσεις. Άρα, εκπαιδευτική αλλαγή προϋποθέτει κοινωνικο-πολιτική αλλαγή».

Και αυτό επιβεβαιώνεται και στην περίπτωση του Μακάρενκο. Οι θέσεις και ιδέες που διατύπωσε δε θα μπορούσαν να «δουλέψουν», αλλά ούτε καν να εμφανιστούν, αν δεν αντανακλούσαν το όλο οικονομικό, κοινωνικο-πολιτικό σύστημα που καθορίζει και το εκπαιδευτικό πλαίσιο, δηλαδή το σύστημα της ανθρωπιάς, της Λαϊκής Παιδείας που χαρακτήριζε το σοσιαλιστικό σύστημα στην ΕΣΣΔ. Δεν πρόκειται δηλαδή για κάποιες ιδέες που απλώς έπεσαν στο «εύφορο έδαφος» της επανάστασης και του σοσιαλισμού και στη συνέχεια αναπτύχθηκαν, αλλά για ιδέες που σε μεγάλο βαθμό ήταν «καρπός» αυτών των ριζοσπαστικών κι επαναστατικών κοινωνικών αλλαγών, της σύνδεσης των αναγκών της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων με τη μαρξιστικο-λενινιστική κοσμοθεωρία, με την προοπτική της οικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας χωρίς την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Μια από τις θεμελιώδεις αρχές που εφάρμοσε στην πράξη ο Μακάρενκο, αυτή της συμμετοχής των παιδιών στην παραγωγική δραστηριότητα μιας κομμουνιστικής κολεκτίβας, διατυπώθηκε αρχικά από τους Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Σ’ αυτή στηριζόταν η αντίληψη πως μέσα από την εργασιακή δραστηριότητα το παιδί μπορεί καλύτερα να συνειδητοποιήσει τις φυσικές και κοινωνικές νομοτέλειες και να αναπτύξει πολύπλευρα την προσωπικότητά του. Μια τέτοια δυνατότητα, με την ανάλογη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, θα θέσει αντικειμενικά την προοπτική της κατάργησης του καταπιεστικού καταμερισμού της εργασίας. Στο πνεύμα αυτής της αντίληψης η σοβιετική εξουσία επιχείρησε τη δημιουργία του Ενιαίου Εργασιακού (Πολυτεχνικού) Σχολείου.

Ενα δεύτερο στοιχείο, στο οποίο στηρίχτηκε το «παιδαγωγικό πείραμα» του Μακάρενκο, ήταν η δύναμη της διαπαιδαγώγησης που έχει η κοινωνία, η κολεκτίβα, στην οποία είναι ενταγμένο το κάθε άτομο. Η ιδέα πως το άτομο δεν πρέπει να το βλέπουμε αποσπασμένα από την κοινωνία, αλλά ενταγμένο σ’ αυτήν, είναι μια βασική φιλοσοφική θέση της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας, που αποτέλεσε τη βάση για τις σοβιετικές παιδαγωγικές και ψυχολογικές αντιλήψεις που αναπτύχθηκαν στην ΕΣΣΔ. Έτσι, η ανάπτυξη του παιδιού δεν αντιμετωπίζεται ως μια διαδικασία καταπίεσης και εξαναγκασμού από τους γονείς ή και γενικότερα από την υπόλοιπη κοινωνία, όπως θεωρούν οι φροϋδιστές και οι οπαδοί της λεγόμενης «αντιαυταρχικής αγωγής», αλλά ως μια πορεία «κατάκτησης» και δημιουργικής αφομοίωσης της συσσωρευμένης πείρας της ανθρωπότητας.

Αυτή η αντίληψη της σοβιετικής παιδαγωγικής και ψυχολογίας είχε τεράστια «πρακτική» σημασία για την «οικοδόμηση» του συστήματος παιδείας. Καταρχήν, αποδεχόμενοι τη θέση ότι η ανάπτυξη του ανθρώπου είναι διαφορετική από την ανάπτυξη των ζώων, αφού σε αυτή βάζει τη σφραγίδα της η ίδια η κοινωνία των ανθρώπων, γίνεται φανερή η ανάγκη συνειδητής οργάνωσης της διαδικασίας που λέγεται αγωγή σε συνθήκες που συνειδητά οργανώνεται η παραγωγή (κεντρικός σχεδιασμός). Ο σοβιετικός ψυχολόγος Λεφ Βιγκότσκι αναφέρει ότι θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τη συγκεκριμένη διαδικασία και ως «τεχνική ανάπτυξη του παιδιού», από την άποψη ότι εδώ πλέον παρεμβάλλεται σε αυτήν την «ανάπτυξη», με τον τρόπο της, ολόκληρη η κοινωνία. Αφού λοιπόν αποκτά τεράστια σημασία αυτή η διαδικασία, που όχι μόνο δεν είναι σε αντίθεση με την κοινωνική «φύση» του ανθρώπου, αλλά στηρίζεται ακριβώς στην ίδια τη φύση του, είναι φανερό ότι θα πρέπει να ξεκινά όσο το δυνατό νωρίτερα.

Έτσι, χωρίς να θέλουμε να υποτιμήσουμε κι άλλους λόγους, όπως ήταν η μεγαλύτερη απελευθέρωση της γυναίκας, είναι φανερό πως εδώ υπάρχει κι ένας επιπλέον επιστημονικός λόγος που το σύστημα της προσχολικής αγωγής είχε τεράστια και πρωτοπόρα ανάπτυξη στη Σοβιετική Ένωση. Με βάση τα τελευταία στοιχεία που διαθέτουμε, το 1984 στην ΕΣΣΔ υπήρχαν 134.000 ιδρύματα προσχολικής αγωγής με 15,5 εκατομμύρια παιδιά, στα οποία εργάζονταν πάνω από ένα εκατομμύριο νηπιαγωγοί και διευθυντές παιδικών σταθμών. 

Κι όχι μόνο αυτό! Η παραπάνω θεμελιακή τοποθέτηση οδηγεί σε συμπεράσματα για τη βαθιά πίστη που είχαν οι Σοβιετικοί παιδαγωγοί και ο Μακάρενκο, πως όλοι μπορούν, ακόμη και αυτοί οι ανήλικοι εγκληματίες και τα παιδιά του δρόμου, να διαπαιδαγωγηθούν, να μορφωθούν! Ν’ αλλάξουν! Να γίνουν οι δημιουργοί της νέας κοινωνίας!

Η παραπάνω θέση, για τον κοινωνικό χαρακτήρα της ανάπτυξης του παιδιού, έχει σημασία και για τη διδακτική και την αξιολόγηση του μαθητή. Ο άνθρωπος, σε διάκριση από τα ζώα, ούτε απλά αναπτύσσεται ούτε συμπεριφέρεται στη βάση της κληρονομικότητας, αλλά στη βάση της ενεργούς αφομοίωσης, της κατάκτησης της πείρας που έχει συσσωρευτεί από την ανθρωπότητα. Η κατάκτηση της γνώσης είναι μια εξελικτική διαδικασία, στην οποία ιδιαίτερο ρόλο παίζει τόσο η κολεκτίβα (η σχολική και εξωσχολική ομάδα), όσο κι ο ενήλικας (ο δάσκαλος, ο γονιός και άλλοι). Όπως σημειώνει ο άλλος κορυφαίος σοβιετικός ψυχολόγος Αλεξέι Λεόντιεφ, «μια τέτοια δραστηριότητα δεν μπορεί να διαμορφωθεί στο παιδί από μόνη της, αλλά διαμορφώνεται στην πρακτική και γλωσσική επικοινωνία με τους ανθρώπους που το περιβάλλουν, στην κοινή δραστηριότητα με αυτούς».

(μια παρένθεση)

Μηνύματα για το σήμερα

Σήμερα στη χώρα μας η αντιδραστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σ' εκείνες τις αστικές αντιλήψεις οι οποίες θέλουν την ανάπτυξη του παιδιού ως μια διαδικασία είτε «προσαρμογής» του στον κόσμο των ενηλίκων είτε στήριξης και καλλιέργειας των έμφυτων «ικανοτήτων», «δυνατοτήτων» που έχει το κάθε παιδί. Αυτές θεωρείται πως έχουν τόση απόκλιση από παιδί σε παιδί, ώστε κάποια παιδιά «παίρνουν τα γράμματα» και πρέπει από νωρίς να βοηθηθούν, ενώ κάποια άλλα παιδιά δεν «παίρνουν τα γράμματα», οπότε το καλύτερο είναι από νωρίς να τα οδηγήσουμε σε μια στενή κατάρτιση για να εξασφαλίσουν δουλειά, τον «επιούσιο». Και χρησιμοποιούνται αυτές οι αντιδραστικές αντιλήψεις για να δικαιολογηθούν νέοι ταξικοί φραγμοί στην εκπαίδευση, με διαφοροποίηση σχολείων και προγραμμάτων σπουδών, που οδηγούν σε πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου ή σε πρόωρη ειδίκευση γνώσης.

Αντίθετα η σοβιετική παιδαγωγική και ψυχολογία, αντιμετωπίζοντας την ανάπτυξη ως μια διαδικασία «κατάκτησης» από το συγκεκριμένο παιδί της συσσωρευμένης πείρας της ανθρωπότητας, της «κοινωνικής κληρονομιάς», έκανε διαφορετικές επιλογές. Απέρριπτε την πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου και προέκρινε την πλήρη, γενική και υποχρεωτική μόρφωση, που αποτελούσε τη βάση κάθε παραπέρα ειδικής γνώσης, εξειδίκευσης. Μάλιστα στο λαϊκό σύστημα παιδείας, αυτή η υποχρεωτική μόρφωση είχε χαρακτήρα γενικό (χωρίς να εξαιρείται κανένα παιδί), δημόσιο (καταργώντας την ιδιωτική «πρωτοβουλία» στη μόρφωση), ενιαίο (μέσα από ένα εκπαιδευτικό σύστημα, που δε διασπόταν σε πολλές ασύνδετες ενότητες). Αξίζει, στην κατεύθυνση αυτή, να κάνουμε και μια ακόμη σύγκριση, σχετικά με το πώς τοποθετείται το κάθε σύστημα στο ερώτημα:

«Τι προηγείται; η διαπαιδαγώγηση ή η μάθηση»;

Πρόκειται για ερώτημα που έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού στις μέρες μας και στη χώρα μας, όπως και στον υπόλοιπο καπιταλιστικό κόσμο, υλοποιείται η κυρίαρχη αντίληψη του «καταρτίσιμου» (κατά το «απασχολήσιμος»), με στόχο τη γρήγορη και ευέλικτη προσαρμογή του εργατικού δυναμικού στις ανάγκες της καπιταλιστικής παραγωγής. Δηλαδή εφαρμόζεται ένα αστικό εκπαιδευτικό σύστημα που περιορίζει τη γενική μόρφωση και παρέχει μια «στενή» ειδίκευση (κατάρτιση) στους νέους. Αυτή η ταχύτητα και ευελιξία στην περιορισμένη «κατάρτιση» επεκτείνεται και στην πανεπιστημιακή εκπαιδευτική βαθμίδα σε βάρος της θεωρητικής γνώσης, με στόχο την εξασφάλιση φτηνού καταρτισμένου εργατικού δυναμικού.

Η γενική μόρφωση αφήνεται κυρίως στους εξωσχολικούς παράγοντες, ενώ η διαπαιδαγώγηση υπηρετεί την αποδοχή της εκμεταλλευτικής κοινωνίας. Στο «Παιδαγωγικό Ποίημα» αναδεικνύονται οι προσπάθειες που καταβάλλονται για να εδραιωθεί η αξία της μάθησης στη συνείδηση των παιδιών, η εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους, ότι δηλαδή και αυτά τα παιδιά μπορούν  να σπουδάσουν παραπέρα, να μάθουν και άλλα πράγματα, πέρα από μια τέχνη, να πάνε στην Εργατική Σχολή, στο Πανεπιστήμιο. Ωστόσο, το βασικό παραμένει η κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση και έπεται η μόρφωση. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε τη ρήση του Σοβιετικού παιδαγωγού Βασίλι Σουχομλίνσκι: «Αν ο άνθρωπος καταντάει να είναι μόνο μαθητής, τότε παύει να είναι άνθρωπος».

Στο «Παιδαγωγικό Ποίημα» βλέπουμε πάρα πολλές δραστηριότητες, πολιτιστικές αλλά και πολιτικές (όπως ήταν η δράση της οργάνωσης της Κομσομόλ μέσα στον παιδικό Σταθμό), καθώς και τους δεσμούς που ανέπτυσσε η παιδική κοινότητα με άλλες κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές οργανώσεις, ομάδες, συλλόγους και πρωτίστως με οργανώσεις εργαζομένων, που βρίσκονταν εκτός της παιδικής κολεκτίβας του Σταθμού, αλλά ήταν αντιπροσωπευτικές της σοβιετικής κοινωνίας εκείνης της εποχής. Δεσμοί που όχι απλώς αποσκοπούσαν στην ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας κι αλληλεγγύης με τα ευρύτερα κοινωνικά σύνολα της σοβιετικής κοινωνίας, αλλά και στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, στην πολύπλευρη ανάπτυξη του παιδιού ως μελλοντικού πολίτη μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, ανοίγοντας με αυτόν τον τρόπο τα κοινωνικά ζητήματα που αντιμετώπιζε η σοσιαλιστική κοινωνία, τους στόχους που έθετε η καθοδηγητική δύναμη της κοινωνίας, το ΚΚ, αλλά και το πώς η μια ή άλλη εξέλιξη θα επηρέαζε τη ζωή των παιδιών. Στο όλο παιδαγωγικό εγχείρημα γινόταν μια προσπάθεια να συνδυαστεί η μετάδοση των γνώσεων με την πολυτεχνική εκπαίδευση, μέσω της συστηματικής παραγωγικής εργασίας (βιομηχανικού, βιοτεχνικού και αγροτικού τύπου), τη δημιουργική καλλιτεχνική δραστηριότητα μέσα από διάφορες καλλιτεχνικές ομάδες, αλλά και την ευρύτατη συμμετοχή των παιδιών σε ένα δίκτυο αυτοδιοίκησης που κάλυπτε τις βασικές πτυχές της ζωής του ιδρύματος, καλλιεργούσε την πρωτοβουλία, τον έλεγχο, την αλληλεγγύη και τη συλλογικότητα και ταυτόχρονα εμπόδιζε την καλλιέργεια εγωιστικής στάσης.

Το σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστημα

Αυτή άλλωστε ήταν και η βασική κατεύθυνση που κυριάρχησε για μια μεγάλη περίοδο στο σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστημα, όπου μέσα από ένα σύνολο σχολικών και εξωσχολικών οργανώσεων και θεσμών επεδίωκε την ενεργή αφομοίωση της γνώσης και παράλληλα τη διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς. Κατεύθυνση, από την οποία άρχισε να απομακρύνεται το σοβιετικό σύστημα μετά τις ανάλογες αλλαγές που έγιναν στην οικονομική βάση, αρχικά με την αγροτική μεταρρύθμιση του 1958 και στη συνέχεια με τις μεταρρυθμίσεις στη βιομηχανία (το 1965), που σε μια πορεία δυο δεκαετιών επηρέασαν αρνητικά ολόκληρο το εποικοδόμημα της σοβιετικής κοινωνίας και βέβαια και το σύστημα εκπαίδευσης.

Ο Αντόν Μακάρενκο ασχολήθηκε με πολλές παραμέτρους της διαπαιδαγώγησης των παιδιών, των σχέσεών τους με τον παιδαγωγό, τους γονείς, την παιδική ομάδα. Ωστόσο κάποιοι του προσάπτουν ότι δε διατύπωσε ένα ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό σύστημα. Αυτό δεν συνέβηκε κυρίως γιατί πέθανε πρόωρα και ξαφνικά την 1η Απρίλη του 1939 (μόλις ένα μήνα μετά την απόφασή του να ζητήσει να γίνει μέλος του ΚΚ των μπολσεβίκων, αίτηση που στηρίχτηκε από την Κομματική Επιτροπή της Ένωσης των Σοβιετικών συγγραφέων), σε μια περίοδο που είχε αναγνωριστεί από το σοβιετικό κράτος.

Δύο ήταν οι λόγοι, που ο Μακάρενκο δεν επεδίωξε να εκθέσει ένα τέτοιο συνολικό εκπαιδευτικό σχέδιο: Πρώτον, είχε την αυτογνωσία του μέτρου της δουλειάς του, αναγνωρίζοντας πως η παιδαγωγική εμπειρία αφορούσε κυρίως τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών που ήταν εγκαταλελειμμένα. Δεύτερον, θεωρούσε πως η παιδαγωγική επιστήμη, ακριβώς επειδή αναφέρεται στο παιδί, στον άνθρωπο, είναι πολύπλοκη, πολύμορφη και πιο ευκίνητη. Φοβόταν λοιπόν πως πέρα από τις βασικές αρχές που είχε διατυπώσει και στηρίζονταν στο μαρξισμό, οι παραπέρα πολλές λεπτομέρειες θα ήταν άχρηστες ίσως και βλαβερές μετά από κάποιο διάστημα.

Και αυτές οι βασικές αρχές, τις οποίες διατύπωσε και ταυτόχρονα αναφέρονται στο μυθιστορηματικής γλώσσας έργο του «Παιδαγωγικό Ποίημα», αποτέλεσαν «ακρογωνιαίους λίθους» του εκπαιδευτικού συστήματος που οικοδομήθηκε στην ΕΣΣΔ.

Δεν ισχυρίζεται κανείς πως στο εκπαιδευτικό σύστημα της Σοβιετικής Ένωσης δεν υπήρχαν προβλήματα. Ομως αυτά δεν είχαν καμία σχέση με τα προβλήματα που υπάρχουν στον καπιταλισμό. Ή καλύτερα θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο σοσιαλισμός είχε λύσει υπέρ των εργαζομένων μια σειρά σημαντικών προβλημάτων που ο καπιταλισμός όχι μόνο δεν μπορεί να λύσει, αλλά ούτε και έχει τη διάθεση να το κάνει. Αυτό σημαίνει η εφαρμογή στο σοσιαλισμό στην πράξη της ενιαίας, 100% δημόσιας, δωρεάν και υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης, που μαζί με ένα πλατύ δίκτυο δημόσιας προσχολικής αγωγής αποτελούσε τη βάση του εκπαιδευτικού συστήματος. Μια βάση ικανή να δώσει πρωτοπόρους καρπούς υψηλής γνώσης στην ανώτατη εκπαίδευση, η οποία ήταν επίσης 100% δημόσια και δωρεάν, με πτυχία που είχαν άμεσο επαγγελματικό αντίκρισμα!

Κλείνοντας αυτό το κεφάλαιο θα πρέπει να επισημάνω ότι: Η όλη στάση που κράτησε ο Μακάρενκο, αφιερώνοντας ολόκληρη τη ζωή του στην υπόθεση της κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης των παιδιών είναι ίσως ένα από τα καλύτερα προσωπικά παραδείγματα αυτοθυσίας κι ανιδιοτέλειας του παιδαγωγού και του εκπαιδευτικού. Μια ζωή δύσκολη, με πολλές κακουχίες, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια μετά τον εμφύλιο πόλεμο, μέσα από έναν πρωτόγνωρο δρόμο, όπως ήταν ο δρόμος όλης της ΕΣΣΔ, με συγκρούσεις ακόμα και με ανώτερους εκπροσώπους του νέου σοσιαλιστικού κράτους, αλλά και με την τελική δικαίωση. Και αυτό το προσωπικό παράδειγμα του μεγάλου Σοβιετικού παιδαγωγού, όχι απλώς στάθηκε «φάρος» αγωνιστικότητας και συλλογικότητας, μιας πρωτοπόρας στάσης ζωής μέσα στα παιδιά που βρέθηκαν δίπλα του, αλλά αποτελεί «φάρο» και για τις δικές μας συνθήκες για τη σύγκρουση και τη ρήξη που απαιτείται με τη στάση του ατομικού «βολέματος», του προσωπικού εγωισμού, της διαφθοράς, του εκφυλισμένου συνδικαλισμού, της μοιρολατρίας. Όπως λέει ο Μπρεχτ: «ποιος φταίει σαν η καταπίεση παραμένει; Εμείς. Ποιος φταίει σαν η καταπίεση συντριβεί; Εμείς πάλι!».

Η ιστορική πορεία που βάδισε η ΕΣΣΔ, η πορεία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού είναι και σήμερα, όσο ποτέ πριν, επίκαιρη κι αναγκαία!  Χρειάζεται βέβαια να σταθούμε στο ύψος της αντικειμενικής, αλλά από ταξική σκοπιά κριτικής προσέγγισης, μα ταυτόχρονα και μαχητικής υπεράσπισης των κατακτήσεων που έφερε στην ανθρωπότητα η σοσιαλιστική οικοδόμηση. Σε αντιδιαστολή και στην αντίπερα όχθη με το σύστημα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και της ιδεολογικής-πολιτικής επίθεσης που κλιμακώνεται από τα ιμπεριαλιστικά κέντρα ΗΠΑ, ΕΕ και τα καπιταλιστικά κράτη. 

 

Τα «αλητόπαιδα»

( Αναφέρει ο Μακάρενκο)

«Φυσικά, όλοι τους ήταν αλητόπαιδα, όμως αλητόπαιδα όχι της γνωστής κλασικής μορφής. Δεν ξέρω γιατί στη λογοτεχνία μας κι ανάμεσα στη διανόησή μας το αλητόπαιδο έχει ταυτιστεί με τον τύπο κάποιου ήρωα του Μπάιρον. Το αλητόπαιδο είναι δήθεν πριν από όλα ένας φιλόσοφος και μάλιστα πολύ σπιρτό­ζος, ένας αναρχικός και γκρεμιστής των πάντων, πού βρίζει και μισεί κάθε ηθική αξία και σύστημα. Οι κατατρομαγμένοι και δακρύβρεχτοι παιδαγωγικοί παράγοντες πρόσθεταν ακόμα σ' αυτόν τον τύπο έναν ολόκληρο κατάλογο από πολύχρωμα φτερά, μαδημένα από τις ουρές της κοινωνιολογίας, της επιστή­μης των αντανακλαστικών κι από άλλες παρόμοιες επιστήμες. Πίστευαν βαθιά πώς τα αλητόπαιδα ήταν οργανωμένα, είχαν αρχηγούς, αυστηρή πειθαρχία, κι ολόκληρη στρατηγική λωποδυτικών εξορμήσεων, ακόμα κι εσωτερικό κανονισμό. Για αλητόπαιδα χρησιμοποιούσαν άφθονα ειδικούς επιστημονι­κούς όρους: «αυτογενής κολεχτίβα» κλπ.

Στον αρκετά όμορφα στολισμένο αυτό τον τύπο του αλητόπαιδου μερικοί ευσεβείς μικροαστοί (Ρώσοι και ξένοι), πρόσθεσαν στα έργα τους κι άλλα μπιχλιμπίδια. Όλα τα αλητόπαιδα είναι κλέφτες, μεθύστακες, έκφυλοι, χασισοπότες και συφιλιδικοί. Σε όλη την παγκόσμια ιστορία, μονάχα τον Πέτρο τον Α' τον στολίσανε με τόσα πολλά ανθρώπινα αμαρτήματα. 'Εδώ όμως πού τα λέμε, όλα τούτα βοήθησαν πολύ τούς Δυτικοευρωπαίους συκοφάντες, να συνθέσουν τα πιο ηλίθια κι εξοργιστικά ανέκδοτα για τη ζωή μας.

Στο μεταξύ τίποτα τέτοιο στην πραγματικότητα δεν υπάρχει. Πρέπει απορριφθεί κατηγορηματικά ή θεωρία ότι υπάρ­χει μόνιμη και σταθερή αλήτικη κοινωνία, που δε γεμίζει μονάχα τούς δρόμους με τα «φοβερά της εγκλήματα» και τα γραφικά της σουλούπια, μα και με την ιδιαίτερη δική της «ιδεολογία». Όλοι αυτοί πού έγραψαν τα ρομαντικά κουτσομ­πολιά για το σοβιετικό αναρχικό, τον άνθρωπο του δρόμου, δεν είδαν ότι, μετά τον εμφύλιο πόλεμο και την πείνα, εκατομμύρια παιδιά, με μια φοβερή ένταση των προσπαθειών όλης της χώρας, μπήκαν σε παιδικά ιδρύματα και σώθηκαν απ’ την αλητεία και τη μαύρη ζωή. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία όλα αυτά τα παιδιά έχουν πια μεγαλώσει και δουλεύουν στα σοβιετικά εργοστάσια και στα σοβιετικά ιδρύματα. Άλλο είναι βέβαια το ζήτημα κατά πόσο παιδαγωγικά ανώδυνη ήταν η διαδικασία διαπαιδαγώγησης αυτών των παιδιών…

Ταυτόχρονα, αυτά τα παιδιά δεν ήταν καθόλου χαλασμένα κι ανόητα, στην ουσία ήταν συνηθισμένα παιδιά που ή τύχη τους τα 'χε φέρει σε μια φοβερά παράλογη κατάσταση: ενώ απ' τη μια μεριά στερούνταν όλα τ' αγαθά τού ανθρώπινου πολιτισμού, απ' την άλλη μεριά τούς είχαν αποσπάσει απ' τις σωτηρίες συνθήκες τού στοιχειώνου αγώνα ύπαρξης, προσφέροντας τους το καθημερινό, έστω και κακής ποιότητας, καζάνι.»  

Οι ίδιοι οι δάσκαλοι φοβόντουσαν αρχικά τα «μικρά μαγκάκια». Ο ίδιος ο Μακάρενκο κυκλοφορούσε  με το περίστροφο του στην τσέπη του. Χρειάστηκε πάρα πολύς καιρός, σε σημείο να βγει εκτός εαυτού, για να τους κερδίσει. Αναλογιζόμενος αυτές τις εποχές θα γράψει:

«Τα παιδιά στον σταθμό τα κερδίζουν διαφορετικοί άνθρωποι… Αυτό που λέμε υψηλή ειδίκευση, σταθερές και ακριβείς γνώσεις, επιδεξιότητα, τέχνη, χρυσοχεριά, έλλειψη πολυλογίας και μεγαλοστομίας, μια διαρκής εργατικότητα, αυτά είναι εκείνα που κατά πρώτο λόγο τραβάνε τα παιδιά

Μπορεί να είστε εντελώς ψυχροί μαζί τους, απαιτητικοί όσο δεν παίρνει άλλο, μπορείτε να μην τους προσέχετε καν όταν μπερδεύονται ανάμεσα στα πόδια σας, μπορείτε ακόμα και να αδιαφορείτε για την συμπάθεια που δείχνουν, όμως αν διακρίνεστε, αν έχετε επιτυχίες, τότε μπορείτε να είστε ήσυχοι: όλους τους έχετε με το μέρος σας και δε θα σας φέρουν σε δύσκολη θέση. Ανεξάρτητα από το που δείχνονται οι ικανότητες σας, ανεξάρτητα από το αν είστε μαραγκός ή γεωπόνος, σιδεράς, δάσκαλος ή μηχανικός.

Και το αντίθετο. Όσο και να είστε μαλακός και ευχάριστος συζητητής, καλός και πρόσχαρος, όσο και να είστε συμπαθητικός στην ζωή σας και στην ανάπαυση, αν οι δουλειές σας συνοδεύονται από αποτυχίες και σε κάθε βήμα γίνεται φανερό πως δεν ξέρετε τη δουλειά σας, αν όλα από το χέρι σας βγαίνουν σκάρτα, ποτέ και τίποτε δε θα κερδίσετε εκτός από περιφρόνηση, που θα σας τη δείχνουν πότε με συγκατάβαση και με ειρωνεία, πότε με οργή και εξοντωτική εχθρότητα, πότε πάλι με ενοχλητικό κουτσομπολιό»

  Κερδίζοντας σιγά -σιγά την εμπιστοσύνη τους με πολύ επιμονή, θα εφαρμόσει ένα σύστημα που θα αλλάξει την ζωή των παιδιών ριζικά.

 Μια μικρή οργανωμένη κοινωνία

Η ημέρα ξεκινούσε στις 6 η ώρα με το πρωινό σάλπισμα και πρωινό, μετά ακολουθούσαν τα μαθήματα και μετά άρχιζαν οι δουλειές του σταθμού. Για την οργάνωση των εργασιών, είτε στα χωράφια, είτε στον μύλο, είτε σε δουλειές του οικοτροφείου τον πρώτο λόγο τον είχαν τα παιδιά. Διαμέσου των εργασιών μάθαιναν την αλληλεγγύη, την υπευθυνότητα, την αυτοπειθαρχία. Είχαν τις δικές τους συνελεύσεις, και τον δικό τους διαχωρισμό των εργασιών. Η δουλειά χωρίζονταν σε 24 τμήματα (ξυλουργοί, εφαρμοστές, καλλιεργητές και λαχανοκηπουροί, αγελαδοβοσκοί, χοιροτρόφοι, οδηγοί τρακτέρ, φύλακες, τσαγκάρηδες κλπ).  Τα προϊόντα που παράγονταν, πωλούνταν κυρίως στο κοντινό χωριό. Τα τμήματα χωρίζονταν σε μόνιμα και προσωρινά. Κάθε τμήμα είχε τον διοικητή του, πχ. υπήρχε ο διοικητής των τσαγκάρηδων, σταβλιτών, βουστάσιων, μαραγκών, σιδεράδων, διατροφής γουρουνιών, μυλωνάδων, γραμματέας του συμβουλίου των διοικητών, διευθυντής του μύλου, αποθηκάριος, βοηθός γεωπόνου (στο σχολείο υπήρχε ειδικός γεωπόνος) κλπ. Για τις δουλειές που προέκυπταν κατά την πορεία της λειτουργίας υπήρχαν τα μη μόνιμα τμήματα. Σε αυτές ο διοικητής ήταν πάντα διαφορετικός με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε όλοι κάποια στιγμή να έπαιρναν τον ρόλο αυτό.  Οι μόνιμοι διοικητές επιλέγονταν μέσω εκλογών. Τα προβλήματα τα αντιμετώπιζαν μαχητικά, με τον ενθουσιασμό που χαρακτηρίζει αυτές τις ηλικίες. Ακόμα, οι οικότροφοι είχαν το δικό τους θέατρο και κάνανε παραστάσεις κάθε Σάββατο.  

Το συμβούλιο των διοικητών γινόταν τακτικά κάθε εβδομάδα. Σε αυτό συγκεντρώνονταν ο περισσότερος κόσμος. Συμμετείχαν οι διοικητές, διάφοροι εθελοντές και οι δάσκαλοι. Την απόφαση την έπαιρναν τα παιδιά, ο ίδιος ο Μακάρενκο δεν μιλούσε παρά μονάχα σε σπάνιες ακραίες περιπτώσεις. Σε περίπτωση που το συμβούλιο αποφασίσει για κάποια τιμωρία, λόγο κάποιου παραπτώματος, ο Μακάρενκο ανακοίνωνε στο παιδί την τιμωρία. Αν το παράπτωμα ήταν πολύ μεγάλο, ή πολλές φορές επαναλαμβανόμενο, τότε ακολουθούσε η αποβολή. Αυτό βέβαια γινόταν σπάνια. Το γραφείο του πάντα ανοιχτό, έβρισκε χρόνο για τον καθένα για κάθε είδους προβλήματα.

 Όταν ερχόταν ένα νέο αγόρι ή κορίτσι, το παρελθόν του δεν είχε καμία σημασία. Μέσα στο σταθμό απαγορευόταν αυστηρά στους υπολοίπους να τους κάνουν ερωτήσεις για το ποιοι ήταν και γιατί τους είχε περιμαζέψει η Υπηρεσία. Αν κάποιος καινούργιος άρχιζε να μιλάει για τον εαυτό του ή να καυχιέται για τα κατορθώματα του, κανένας δεν του έδινε σημασία. Αυτό είχε θετικό αποτέλεσμα, διότι δημιουργούταν ένα κλίμα όπου το παιδί ένιωθε ξένο το παρελθόν του για το νέο περιβάλλον, και έπρεπε να προσαρμοστεί στην νέα κατάσταση. Σε αντίθεση με τους υπολοίπους σταθμούς (όπου τα παιδιά εύκολα έφευγαν από το σταθμό, αλλά όχι για να ζήσουν ξανά στους δρόμους, αλλά για περιφέρονται από τον ένα σταθμό στον άλλο), ο σταθμός Γκόρκι δεν είχε παραπάνω από 10 αποχωρίσεις σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του.  

Η «στρατιωτική πειθαρχία», από το σάλπισμα στις 6 το πρωί, στο δεύτερο σάλπισμα (τέλος του πρωινού) στις 7 και μάζεμα των τροφίμων στην μέση της αυλής, σε ένα τετράγωνο όπου στην μέση ήταν η σημαία τους σταθμού και δύο παραστάτες τροφίμους με όπλα, δεξιά και αριστερά από τον σημαιοφόρο,  μπορεί να κάνει εντύπωση σε πολλούς, αλλά στα ίδια τα παιδιά άρεσε και σέβονταν τις παραδόσεις του σταθμού. Πήγαιναν στην δουλειά με τραγούδια και τους άρεσε να κάνουν τις δουλειές. Στο ίδρυμα θεωρούταν τιμή όταν κάποιος αναλάμβανε να κάνει τις σκληρές και βαριές δουλειές.  

Με έμφαση στην ηθική διαπαιδαγώγηση του παιδιού, ο σταθμός είχε τα εκπληκτικά αποτελέσματα που είδαμε και παραπάνω. Όλοι πρώην «αλήτες του δρόμου», έγιναν  από ηθικής πλευράς και όχι μόνο, αξιόλογοι άνθρωποι. Άλλοι  έγιναν γιατροί, άλλοι μηχανικοί, πολλοί πολέμησαν με τον κόκκινο στρατό στην πρώτη γραμμή στον 2^ο «Μεγάλο Πατριωτικό» Παγκόσμιο (η πρώτη γραμμή ήταν ύψιστη τιμή τότε για τον Σοβιετικό πολίτη)

(μερικές ακόμη)

Πτυχές των παιδαγωγικών αντιλήψεων του Α. Μακάρενκο

  Διαβάζουμε από τον Μακάρενκο ότι «στη βάση της θεωρίας για την πειθαρχία, έμπαιναν δύο λέξεις πού συχνά ανέφερε o Λένιν: “συνειδητή πειθαρχία”. Για κάθε λογικό άνθρωπο, μέσα σ' αυτές τις λέξεις υπάρχει μια απλή, κατανοητή κι απαραίτητη πραχτική ιδέα: η πειθαρχία πρέπει να συνοδεύεται από την κατανόηση της αναγκαιότητας της, της ωφελιμότητας της, της υποχρεωτικότητας της, της ταξικής της σημασίας. Στην παιδαγωγική θεωρία αυτό, από κάποιους έβγαινε αλλιώς: η πειθαρχία δεν πρέπει (γιατί δεν μπορεί) να γεννιέται και ν' αναπτύσσεται απ' την κοινωνική πείρα, απ' την πραχτική, τη συντροφική κολεκτιβιστική δράση, αλλά απ' την καθαρή συνείδηση, από τη γυμνή διανοητική πεποίθηση, από τα βάθη της ψυχής, από τις ιδέες.

Οι θεωρητικοί αυτοί προχώρησαν παραπέρα κι αποφάσισαν ότι η «συνειδητή πειθαρχία» δεν αξίζει τίποτα, όταν δημιουργείται κάτω από την επίδραση των μεγαλυτέρων. Αυτή δεν είναι πια πειθαρχία πραγματικά συνειδητή αλλά επιβολή και μάλιστα βίαιη, πάνω στην ψυχή τού παιδιού. Δε μάς χρειάζεται η συνειδητή πειθαρχία, μα η «αυτοπειθαρχία».

 Έτσι ακριβώς δεν μας χρειάζεται, και είναι κι επικίνδυνη, κάθε λογής οργάνωση , των παιδιών, είναι όμως απαραίτητη η «αποδιοργάνωση». Μάλιστα θεωρούσαν ότι η τιμωρία δημιουργεί σκλάβους...

  Ούτε ο Μακάρενκο διαφωνούσε με αυτά τα λόγια, όμως το ερώτημα ήταν πως θα μπορούσαμε να το κάνουμε αυτό. Αυτό ήταν ζήτημα παιδαγωγικής τεχνικής. Έτσι, ο ίδιος ήταν υπέρμαχος της τιμωρίας. «Χωρίς τιμωρίες δεν μπορώ να παιδαγωγώ, και μάλιστα σε αυτήν την τέχνη διαπαιδαγώγησης έχω πολλά ακόμα να διδαχτώ».  Θεωρούσε πως  «δίχως δημιουργία κολεχτίβας με τα όργανα της, δίχως τέτοιες παραδόσεις και δίχως ανάλογη πείρα ζωής και δουλειάς, ο παιδαγωγός έχει το δικαίωμα και πρέπει να μην αρνιέται τα μέτρα του καταναγκασμού», και πράγματι είναι πολύ δύσκολο να λειτουργήσει μια οποιαδήποτε συλλογικότητα, χωρίς την ευθύνη απέναντι στον άλλο, και την αντίστοιχη τιμωρία όταν αυτή δεν τηρείται. 

Θεωρούσε πως για να δουλέψει η τιμωρία αποτελεσματικά απαιτείται μια κολεκτίβα οργανωμένη και συγκροτημένη. «γιατί κάθε τιμωρία μονάχα τότε έχει ευεργετική επίδραση όταν βγάζει αυτόν που τιμωρείται από την γενική γραμμή του συνόλου και συνδυάζεται με την ανεπιφύλακτη καταδίκη του από την κοινή γνώμη».

«Επιβεβαίωσα επίσης, πως δεν είναι σωστό να στηρίξουμε όλη τη διαπαιδαγώγηση στα ενδιαφέροντα του παιδιού, πως η καλλιέργεια της συναίσθησης ευθύνης, συνήθως βρίσκεται σε αντίθεση με τα ενδιαφέροντα του παιδιού, και μάλιστα έτσι, όπως αυτό τα καταλαβαίνει. Απαίτησα τη διαπαιδαγώγηση ατσαλένιου, δυνατού ανθρώπου, που να μπορεί να κάνει και δύσκολες και αχάριστες δουλειές, όταν το ζητάει το συμφέρον της κολεχτίβας».

Συνεχίζοντας τις αναφορές στην παιδαγωγική τεχνική που προτείνει, αναφέρει ότι «ο τομέας του στυλ και του τόνου αγνοούνταν πάντα απ' την παιδαγωγική “θεωρία”, κι όμως είναι το πιο ουσιαστικό, το πιο σοβαρό μέρος της συλλογικής αγωγής. Το στυλ είναι το πιο εύθραυστο πράγμα πού πολύ εύκολα καταστρέφεται. Πρέπει να το φροντίζεις συνέχεια, να το παρακολουθείς καθημερινά και θέλει μια τέτοια σχολαστική φροντίδα όπως και τα λουλούδια. Το στυλ διαμορφώνεται με πολύ αργούς ρυθμούς, γιατί χρειάζεται απαραίτητα να συσσωρεύουν παραδόσεις, δηλαδή κανόνες και συνήθειες πού δεν εφαρμόζονται από την αγνή συνείδηση, μα από το συνειδητό σεβασμό προς την πείρα των παλιότερων γενεών, προς το μεγάλο κύρος ολόκληρης κολεχτίβας ζει στην εποχή της. Η αποτυχία πολλών παιδικών ιδρυμάτων οφείλεται στο ότι δε δόθηκε προσοχή στο στυλ και στη δημιουργία συνηθειών και παραδόσεων, κι όταν άρχιζαν να δημιουργούνται τέτοιες, οι διάφοροι επιθεωρητές της Λαϊκής Παιδείας τις κατέστρεφαν, επικαλούμενοι τις πιο περίεργες αιτίες. Έτσι τα «παιδάκια» πού τύχε αναλάβει η κοινωνική αγωγή ζούσαν πάντα με το αίσθημα του προσωρινού».

  Κριτήριο της αλήθειας είναι η πράξη, και αυτή βρίσκεται με το μέρος του Μακάρενκο. Οι δύο σταθμοί που δημιούργησε κατάφεραν να διαπαιδαγωγήσουν ανθρώπους με υψηλό αίσθημα κοινωνικής ευθύνης, και σκοποθεσία πέραν του προσωπικού συμφέροντος. Δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε μαζί του όταν λέει  ότι «το πιο σοβαρό πού συνηθίσαμε να εκτιμάμε στον άνθρωπο είναι η δύναμη κι η ομορφιά. Και το ένα και τ' άλλο καθορίζεται στον άνθρωπο αποκλειστικά και μόνο από τη στάση του απέναντι στην προοπτική της ζωής.

Ο άνθρωπος που καθορίζει την τακτική και τη διαγωγή του, με βάση την πιο κοντινή προοπτική, το σημερινό μεσημεριανό ας πούμε φαγητό, το μεσημεριανό ακριβώς, είναι απ' τους πιο αδύναμους ανθρώπους.

Αν ικανοποιείται μονάχα με την προοπτική τη δική του, την ατομική, έστω και μακρινή, μπορεί να φαίνεται δυνατός, όμως δε νιώθουμε την ομορφιά του την ατομική, την πραγματική του αξία. Όσο πιο πλατιά είναι η κολεχτίβα, πού οι προοπτικές της είναι για τα μέλη της και ατομικές προοπτικές, τόσο κι ό άνθρωπος είναι ομορφότερος και καλύτερος…»

Νομίζω πως θίχτηκαν –έστω και σχεδόν επιγραμματικά οι βασικές πλευρές του «Δρόμου προς τη Ζωή» και λέω απλά θίχτηκαν γιατί σε τέτοια ζητήματα η πληρότητα δεν μπορεί να υπάρξει και επίσης επειδή «τα πάντα ρει και ουδέν μένει» ... «δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης» ... θέλω να θυμίσω και πάλι πως πέρα από τα διαχρονικά στοιχεία της κοινωνικο-παιδαγωγικής προσέγγισης του Μακαρένκο μιλάμε για μια πολύ συγκεκριμένη χρονική περίοδο που έμπαινε ένα και μοναδικό καθήκον:

Από αυτά τα παιδιά να δημιουργηθεί ο νέος άνθρωπος! Αλλά: Από ποιους δρόμους; Με τι μέσα; Αυτά δεν ήταν δεδομένα. Υπήρχαν μονάχα οι γενικές κατευθύνσεις, μερικές φορές ούτε κι αυτές ...ο στόχος, το ιδανικό. Όλα τα υπόλοιπα έπρεπε να εφευρεθούν και μάλιστα σε συνεχή κόντρα όχι μόνο με το παρελθόν αλλά και με τον «παιδαγωγικό Όλυμπο» του υπουργείου.

Η εξέταση της εκπαίδευσης από τη σκοπιά της διαπαιδαγώγησης της προσωπικότητας έχει, θεμελιώδη ση­μασία, διότι παραπέμπει στη διερεύνηση της συνάφειας παιδείας και κοινωνικών σχέσεων, μιας και είναι οι κοινωνικές σχέσεις —ακριβέστερα οι κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής— εκείνες οι οποίες υποδεικνύουν το αντίστοιχο θεμιτό κοινωνικό υποκείμενο και υπαγορεύ­ουν το πρόγραμμα διαπαιδαγώγησης του.

Και όπως σημειώνει Περικλής Παυλίδης Διδ.ρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας «Στον κορυφαίο αυτό παιδαγωγό οφείλουμε μια από τις σπου­δαιότερες και πλέον αποτελεσματικές προσπάθειες σύζευξης της παιδαγωγικής διαδικα­σίας με τις ευρύτερες κοινωνικές εξελίξεις και σχέσεις, στη βάση μιας νηφάλιας και οξυ­δερκούς θεώρησης του καθοριστικού ρόλου της κοινωνικής ζωής και εργασίας στη διαπαι­δαγώγηση της προσωπικότητας, θα θέλαμε ακόμη να επισημάνουμε πως η σημασία των απόψεων και του έργου του Α. Σ. Μακάρενκο έγκειται στο γεγονός ότι αυτός εισηγήθηκε και επιχείρησε πειραματικά τη ριζική αναμόρφωση του συστήματος εκπαίδευσης των νέων, με ένα εξαιρετικά ριζοσπαστικό τρόπο, αντίστοιχο του ριζοσπαστισμού της Οκτωβριανής Επανάστασης, τα ιδεώδη της οποίας υιοθετούσε και υπηρετούσε»

βλ 
«Η συμβολή της παιδείας στην κοινωνική πρόοδο -Μια αναφορά στις παιδαγωγικές απόψεις του Α. Σ. Μακάρενκο»  
εδώ > Παυλίδης - παιδαγωγικές απόψεις Μακάρενκο