Αζίζ Νεσίν: Αυτοί που θα δυναμώσουν τους δεσμούς φιλίας ανάμεσα στους λαούς μας είναι πρώτ' απ' όλα οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες

«Δυο πράγματα δεν ευδοκιμούν στη χώρα μας.
το ένα είναι το δέντρο του καφέ
και το άλλο η Δ η μ ο κ ρ α τ ί α.
Και τα δύο μας έρχονται από το εξωτερικό.
Στα χώματά μας δεν μπορέσαμε ν' αναπτύξουμε
με κανένα τρόπο το δέντρο του καφέ.
Το κλίμα της χώρας μας, το νερό, το χώμα,
δεν είναι κατάλληλα
για την ανάπτυξη του δέντρου αυτού.
Όσο για τη Δ η μ ο κ ρ α τ ί α...»

Ο Αζίζ Νεσίν, στον πρόλογο της μετάφρασης στα ελληνικά, σημειώνει μεταξύ άλλων: «Αυτοί που θα δυναμώσουν τους δεσμούς φιλίας ανάμεσα στους λαούς μας είναι πρώτ' απ' όλα οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες. Γίνονται εχθροί οι άνθρωποι, όταν δε γνωρίζονται μεταξύ τους. Και για να γίνουν φίλοι πρέπει να αλληλοδανειστούν. Δεν είναι οι λόγοι των πολιτικών που θα συντελέσουν στη γνωριμία των λαών μας, αλλά τα έργα των πνευματικών ανθρώπων. Τρέφω μεγάλη εκτίμηση στον ελληνικό λαό για τα ηρωικά κατορθώματά του στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και στα μετέπειτα χρόνια... Ο ελληνικός λαός έχυσε ηρωικά το αίμα του στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετέπειτα για την υπεράσπιση του τόπου του και τη διαφύλαξη της εθνικής ανεξαρτησίας του γράφοντας σελίδες δόξας. Αυτόν τον ηρωισμό τον καταλαβαίνουν οι Τούρκοι καλύτερα από κάθε άλλο λαό σ' όλη την υφήλιο που πρώτοι αγωνίστηκαν ενάντια στον ιμπεριαλισμό, στην περίοδο του απελευθερωτικού τους πολέμου. Οι πολιτικές καταστάσεις αλλάζουν συχνά, οι κυβερνήσεις έρχονται και παρέρχονται, οι λαοί όμως μένουν παντοτινοί και αθάνατοι. Και η Ιστορία δουλεύει για την ευτυχία των σημερινών ανθρώπων. Τα διηγήματά μου αυτά που γράφτηκαν για να γελάσουν οι αναγνώστες μου, και γελώντας να σκεφτούν βαθύτερα, μπορεί να εδραιώσουν δεσμούς φιλίας ανάμεσα στον τουρκικό και στον ελληνικό λαό. Κι αν αυτό μπορεί να βοηθήσει στην αλληλογνωριμία των λαών μας, θα 'ναι για μένα, αληθινά, μια μεγάλη ευτυχία. Επιθυμώ το βιβλίο μου αυτό, που πρώτη φορά τυπώνεται στα ελληνικά, να μοιάσει σαν ένα κλαδί δάφνης, που κάθε του φύλλο θα 'ναι γελαστό και που θ' απλώνεται από τη Μικρασία ως την Ελλάδα. Πιστεύω ότι η σκέψη μου θα βρει ανταπόκριση στην πλειοψηφία των προοδευτικών διανοούμενων Ελλήνων. Ο τουρκικός λαός χαιρετάει τον ελληνικό λαό, τους πρωτοπόρους διανοούμενους της Ελλάδας!».

 

“Αν ήμουν γυναίκα”
Ο Σελιαμέτ διορίστηκε θυρωρός σ᾽ ένα εργοστάσιο πλεκτών.

Θα ᾽παιρνε 80 λίρες το μήνα. Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει με 80 λίρες. Ούτε το ένα τέταρτο του ανθρώπου δεν μπορεί να ζήσει. Μα ο Σελιαμέτ στηριζόταν στην εργατικότητά του. Το αφεντικό θα καταλάβαινε τελικά. την προθυμία του και θα τού ανέβαζε το μισθό. Η δουλειά του θυρωρού ήταν, βέβαια, ταπεινωτική γι’ αυτόν, τί να γίνει όμως; Σήμερα ο κόσμος έχει χάσει, βλέπεις, την ισορροπία του. Πόσοι και πόσοι κάνουν τη δουλειά του θυρωρού, ενώ δεν αξίζουν ούτε για θυρωροί! Ο Σελιαμέτ είχε φτάσει μόνο ως τη δευτέρα γυμνασίου. Έγινε τότε ένα από τα συνηθισμένα οικογενειακά δράματα και αναγκάστηκε να παρατήσει το σχολειό.

Δούλευε, χωρίς να λυπάται κόπους και θυσίες, για να πάρει μια μικρή αυξησούλα στο μισθό του.  Αχ, να ήταν νυχτοφύλακας! Ὁ νυχτοφύλακας του εργοστασίου, έπαιρνε κοτζάμ 200 λίρες το μήνα. Και δούλευε με το πάσο του, δεν κουραζόταν.

Όταν ο άνθρωπος λαχταράει κάτι με την καρδιά του, ο πόθος του εκπληρώνεται. Μια ωραία μέρα το αφεντικό φώναξε το Σελιαμέτ στο γραφείο του:

–  Είμαι ευχαριστημένος από σένα, του λέει.
–  Ευχαριστώ, ευχαριστώ.
– Είσαι παντρεμένος; ρωτάει τ᾽ αφεντικό.
–  Ναι, απαντάει ο Σελιαμέτ, ζαρώνοντας, σαν να τον είχαν πιάσει να κάνει έγκλημα.

Αναγνωρίζοντας το φταίξιμό του και για να ξαλαφρώσει την ψυχή του, πρόσθεσε κατεβάζοντας το κεφάλι:

–  Έχω και δυο παιδιά, μπέη εφέντη.

Το αφεντικό τον συμπόνεσε και αναστέναξε:

– Άι άι… Και πώς τα βολεύεις;
–  Πολύ δύσκολα, μπέη εφέντη.
–  Άντε, κάτι θα κάνω και για σένα. Θα τα καταφέρεις να κάνεις και τη δουλειά του θυρωρού και τη δουλειά του νυχτοφύλακα;
–  Θα τα καταφέρω, μπέη εφέντη.

–  Για να πούμε την αλήθεια, μόνο έξι ώρες την ήμερα κάθεσαι στην πόρτα. Βάλε και οχτώ ώρες τη νύχτα, μάς κάνουν δεκατέσσερες. Σού μένουν ακόμα δέκα ώρες. ᾿Εντάξει;
–  Ευχαριστώ, μπέη εφέντη.

–  Για τη νυχτερινή δουλειά θα σού δίνω άλλες 30 λίρες το μήνα.
–  Ευχαριστώ.
Ο νυχτοφύλακας, πού έπαιρνε 200 λίρες το μήνα, απολύθηκε αμέσως, γιατί κοιμόταν την ώρα της δουλειάς, και τη θέση του την πήρε ὁ θυρωρός μας. Την ήμερα στεκόταν στην πόρτα και τη νύχτα φύλαγε το εργοστάσιο: με το ρολόι ελέγχου κρεμασμένο στο λαιμό. Ο μισθός του μεγάλωσε τώρα. Έγινε 110 λίρες.
Ήταν πολύ αφοσιωμένος και προσεχτικός. Στο κάτω – κάτω, το αφεντικό δεν είναι βλάκας. Θα διαπιστώσει αμέσως την προθυμία του και κάτι μπορεί να κάνει γι’ αυτόν. Να, αν λόγου χάρη, τον διόριζε γραμματέα στο εργοστάσιο, τί καλά πού θα ᾽ταν!…

Ο γραμματέας παίρνει 300 λίρες το μήνα!
Όταν ὁ άνθρωπος λαχταράει κάτι με την καρδιά του, ο πόθος του εκπληρώνεται. Το αφεντικό φώναξε το Σελιαμέτ στο γραφείο του:
– Είμαι ευχαριστημένος από τη δουλειά σου, τού λέει.
Θέλω κάτι να κάνω ακόμα για σένα. Τη νύχτα ουσιαστικά δεν κάνεις τίποτα. Μπορείς να κρατάς την αλληλογραφία μας; Θα σού δίνω άλλες 60 λίρες.
Ο Σελιαμετ κόντεψε να λιποθυμήσει. Τώρα θα κέρδιζε 170 λίρες…

– Ο Αλλάχ να σού δίνει υγεία, μπέη εφέντη, απάντησε.
Ο γραμματέας που έπαιρνε 300 λίρες, απολύθηκε αμέσως, γιατί με τις κουβέντες, τον καφέ και τα τσιγάρα δεν του έμενε καιρός για δουλειά και στη θέση του πήρανε το θυρωρό μας. Τώρα, την ημέρα στεκόταν στην πόρτα και τη νύχτα έβαζε μπροστά του τη γραφομηχανή κ᾽ έγραφε.

Δούλευε με την ψυχή του. Στο κάτω – κάτω τ᾽ αφεντικό δεν είναι ηλίθιος. Αργά ή γρήγορα θα καταλάβει την προθυμία του και θα τον ανταμείψει. Ο λογιστής του εργοστασίου έπαιρνε 400 λίρες το μήνα… Αχ, να μπορούσε να γίνει λογιστής!

Όταν ο άνθρωπος λαχταράει κάτι με την καρδιά του, ο πόθος του εκπληρώνεται. Μια ωραία μέρα τ᾽ αφεντικό φώναξε το Σελιαμέτ στο γραφείο του:
– Ξέρω πώς σήμερα οι 170 λίρες δεν είναι τίποτα, του λέει. Θέλω να σου αυξήσω το μισθό.
– Ευχαριστώ, μπέη εφέντη.
– Σου μένει βέβαια αρκετή ώρα. Αντί να κάθεσαι στο σπίτι σου και να χαζεύεις, μπορείς να κρατάς τους λογαριασμούς του εργοστασίου;
– Μπορώ, μπέη εφέντη.
-Εντάξει θα παίρνεις άλλες 45 λίρες.
Ο λογιστής του εργοστασίου πού έπαιρνε 400 λίρες το μήνα, απολύθηκε αμέσως, γιατί αντί για πρόσθεση έκανε αφαίρεση και αντί για πολλαπλασιασμό διαίρεση.

Τώρα ο Σελιαμέτ έπαιρνε 215 λίρες το μήνα. Έξι ώρες την ημέρα στεκόταν στην πόρτα, οχτώ ώρες τη νύχτα φύλαγε το εργοστάσιο δουλεύοντας ταυτόχρονα στη γραφομηχανή κι όταν γύριζε στο σπίτι του, έπιανε τους λογαριασμούς.
Κουραζόταν πάρα πολύ, ήταν φιλότιμος, προσπαθούσε να κάνει περισσότερα απ’ αυτά που του ζητούσαν. Τώρα ονειρευόταν τη θέση του αποθηκάριου. Ὁ αποθηκάριος έπαιρνε 450 λίρες το μήνα. Όταν ὁ άνθρωπος λαχταράει κάτι με την καρδιά του, ο πόθος του εκπληρώνεται. Μια μέρα, το αφεντικό φώναξε το Σελιαμέτ:

– Θέλω να κάνω κάτι για σένα. Τι θα έλεγες αν σε έκανα αποθηκάριο;
– Θα σου χρωστούσα μεγάλη χάρη, μπέη εφέντη.
– Εντάξει. Θα προσθέσω άλλες 35 λίρες στο μισθό σου. Έλα πάμε στην  αποθήκη!

Ο αποθηκάριος, πολύ ασυνείδητος άνθρωπος, που συνήθιζε να κουβαλάει ένα σωρό εμπορεύματα από το εργοστάσιο στο σπίτι του, απολύθηκε αμέσως και τη θέση του την πήρε ο νυχτοφύλακάς μας. Δούλευε μέρα και νύχτα, χωρίς να λογαριάζει ούτε την κούραση, ούτε τις ώρες. Στο κάτω – κάτω, το αφεντικό δεν είναι στραβό, θα εκτιμήσει την αυτοθυσία του.

Και πραγματικά… Το αφεντικό τον φώναξε:
– Είμαι πολύ ευχαριστημένος από σένα. Όσο δουλεύεις τόσο τα καταφέρνεις καλύτερα. Η δουλειά του θυρωρού δεν σου ταιριάζει. Θα κρατήσεις όλες τίς άλλες δουλειές και θα σε κάνω και διευθυντή του εργοστασίου.
Διευθυντή; Ο Σελιαμέτ κόντεψε να λιποθυμήσει. Από καιρό την ονειρευόταν αυτή τη θέση. Όταν ο άνθρωπος λαχταράει κάτι με την καρδιά του, ὁ πόθος του εκπληρώνεται. Να που έγινε και διευθυντής! Θα προσθέσω 90 λίρες στο μισθό σου, είπε το αφεντικό. Αφού θα έπαυε να είναι θυρωρός θα του κόβανε 80 λίρες από το μισθό. Θα γινόταν όμως διευθυντής και θα του δίνανε 90 λίρες αύξηση, δηλαδή θα είχε και 10 λίρες διαφορά. Θα έπαιρνε 260 λίρες το μήνα.

Ο πρώην διευθυντής, που έπαιρνε 500 λίρες, απολύθηκε αμέσως γιατί πείραζε την ιδιαίτερη γραμματέα του αφεντικού!
Το εργοστάσιο είχε 40 εργάτες, 2 αρχιεργάτες και 20 μηχανές. Εργάτης δε μπορούσε να γίνει, δεν ήξερε τη δουλειά. Ούτε αρχιεργάτης, ακόμα περισσότερο δεν την ήξερε αυτή τη δουλειά. Να δουλεύει αυτός αντί για τις μηχανές; Δε γινόταν. Στα γραφεία του εργοστασίου, εκτός από αυτόν, είχε απομείνει μόνο ἡ ιδιαίτερη γραμματέας και το αφεντικό.
Όταν του έμενε λίγη ώρα, κουβέντιαζε με τη γραμματέα και έπλεκε το εγκώμιο του αφεντικού.
-Ο θεός να του δίνει υγεία. Χρυσός άνθρωπος ! Μπήκα στο εργοστάσιο σαν θυρωρός με 80 λίρες το μήνα. Με έκανε νυχτοφύλακα και μου έδωσε 110 λίρες. Ύστερα με έκανε γραμματέα και μου ανέβασε το μισθό σε 170 λίρες. Με διόρισε λογιστή και άρχισε να μου δίνει 215 λίρες. Έγινα αποθηκάριος και έπαιρνα 250 λίρες. Τώρα είμαι διευθυντής και παίρνω 260 λίρες.

Και η ιδιαίτερη γραμματέας δεν πήγαινε πίσω στα εγκώμια για το αφεντικό.
-Ήρθα εδώ σαν καθαρίστρια με 40 λίρες το μήνα. Ύστερα άρχισα να σκουπίζω και να σφουγγαρίζω το σπίτι του αφεντικού και μού έδινε 60 λίρες. Έγινα δακτυλογράφος και ο μισθός μου ανέβηκε σέ 80 λίρες. Άρχισα να μαγειρεύω και να βοηθώ στο νοικοκυριό του αφεντικού και μου έκανε το μισθό 100 λίρες. Ύστερα ξέρετε, έγινα και… τότε μού έδωσε άλλες 15 λίρες. Έτσι τώρα παίρνω 115 λίρες. .
Μια μέρα ο Σελιαμέτ είπε στη γραμματέα:
– Δουλεύετε πολύ, κουράζεσθε.
Η γραμματέας του απάντησε:
– Και σεις μήπως δουλεύετε λιγότερο; Και δεν πληρώνεστε καλά. Ασφαλώς θα θέλετε αύξηση.
Ο Σελιαμέτ την κοίταξε. Θυμήθηκε πως στα γραφεία του εργοστασίου δεν είχε απομείνει κανένας άλλος εκτός από αυτούς τους δυο. Σκέφτηκε τις υποχρεώσεις της κοπέλας…

-Όχι, όχι, είπε. Δε θέλω καμιά αύξηση. Ευχαριστώ πολύ. Αν ήμουνα γυναίκα… ξέρετε τι θα γινόταν; Το αφεντικό θα σας έδιωχνε και θα πρόσθετε άλλες 20 λίρες στο μισθό μου… Όχι, όχι… Είμαι πολύ ευχαριστημένος… Αν ήμουνα γυναίκα…

Ο Αζίζ Νεσίν γεννήθηκε το 1915 στη Χάλκη και πέθανε το 1995 στα Αλάτσατα. Αρχικά στρατιωτικός, σπούδαζε παράλληλα στη Φυσικομαθηματική Σχολή και στη Σχολή Καλών Τεχνών. Το 1944 παραιτήθηκε από τον στρατό, δούλεψε σε διάφορα επαγγέλματα και κατέληξε στη δημοσιογραφία.
Έχει πλούσιο συγγραφικό έργο, αρθρογραφία σε εφημερίδες, διηγήματα, μυθιστορήματα, σενάρια για τον κινηματογράφο, θεατρικά έργα.
Καταδικάστηκε, εξορίστηκε και φυλακίστηκε για 6 χρόνια από το καθεστώς Μεντερές και τα στρατοκρατικά καθεστώτα της Τουρκίας.
Με λιτό και άμεσο λόγο καταγγέλλει με το πικρό και αυτοσαρκαστικό του χιούμορ καταστάσεις και νοοτροπίες. Η ανθρωπιά του είναι ειλικρινής και συγκινητική.
Αγωνίστηκε σε όλη τη ζωή του για τη δημοκρατία στην πατρίδα του. Τιμήθηκε με πολλά διεθνή βραβεία. Είναι γνωστός και αγαπητός σε πολλές χώρες και στην Ελλάδα, όπου έχουν μεταφραστεί πολλά έργα του.

“Σώπα…, μη μιλάς!”

 Το διήγημα ανήκει στη συλλογή «Ο καφές και η Δημοκρατία» σε μετάφραση Έρμου Αργαίου, που κυκλοφόρησε το 1979 από τις εκδόσεις «Θεμέλιο».

...με μια κραυγή που θα μου λέει: ΜΙΛΑ!

«Έβλεπα αίματα στο πεζοδρόμιο, "Τι σε νοιάζει εσένα;", μου λέγανε, "θα βρεις τον μπελά σου, σώπα" (...) Σε χρόνια δίσεκτα οι γονείς, οι γείτονες με συμβουλεύανε: "Μην ανακατεύεσαι, κάνε πως δεν είδες τίποτα. Σώπα". Μπορεί να μην είχαμε με δαύτους γνωριμίες ζηλευτές, με τους γείτονες, μας ένωνε, όμως, το Σώπα (...) Τουλάχιστον σωστός στα σχέδια και στα όνειρά μου ανάμεσα σε λυγμούς και σε παροξυσμούς κρατώ τη γλώσσα μου, γιατί νομίζω πως θα' ρθει η στιγμή που δεν θα αντέξω και θα ξεσπάσω και δεν θα φοβηθώ και θα ελπίζω και κάθε στιγμή το λαρύγγι μου θα γεμίζω με ένα φθόγγο, με έναν ψίθυρο, με ένα τραύλισμα, με μια κραυγή που θα μου λέει: ΜΙΛΑ!...».

Ο Αζίζ Νεσίν, ένας από τους κορυφαίους λογοτέχνες της Τουρκίας, υπερασπίστηκε σε όλη του τη ζωή την ελευθερία στην κριτική, αλλά και τη σύνδεση της κριτικής με την πράξη του αγώνα και το αριστερό κίνημα. Η δημοσιογραφική του πορεία, η πολιτική του σάτιρα, τα θεατρικά του έργα και το συνολικό συγγραφικό του έργο αντιμετωπίστηκαν με λογοκρισία, φυλακίσεις, επικήρυξη και απόπειρες δολοφονίας. Ήδη, το 1947 φυλακίζεται κι εξορίζεται για τις πολιτικές του ιδέες. Το 1956 «άγνωστοι» του καίνε τον εκδοτικό οίκο.

Τη δεκαετία του '80, όταν την Τουρκία κυβερνούσε η χούντα του στρατηγού Εβρέν, ο Νεσίν ύψωσε φωνή διαμαρτυρίας και ανέλαβε την πρωτοβουλία για τη γνωστή «Επιστολή των Διανοουμένων», που ασκούσε κριτική στο καθεστώς και ζητούσε την επαναφορά της δημοκρατίας. Ακολούθησε δίκη και καταδίκη. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του αφιερώθηκε στη μάχη κατά του θρησκευτικού φανατισμού και αναδείχθηκε ένας από τους ασυμβίβαστους επικριτές του Ισλάμ. Στις αρχές της δεκαετίας του '90 άρχισε να μεταφράζει τους «Σατανικούς Στίχους» του Σαλμάν Ρούσντι, που ήταν καταδικασμένος σε θάνατο για το βιβλίο του αυτό από ισλαμικό φετφά για προσβολή του Προφήτη Μωάμεθ. Ο Νεσίν έγινε στόχος των ισλαμιστών στην Τουρκία και επικηρύχθηκε από έναν επιχειρηματία με το ποσό των 100.000 δολαρίων.

Στις 2 Ιούλη 1993, ενώ παρακολουθούσε μια πολιτιστική εκδήλωση των Αλεβιτών στην πόλη Σιβάς (Σεβάστεια), ένα εξαγριωμένο πλήθος πολιόρκησε το ξενοδοχείο και ουρλιάζοντας «θάνατος στον Νεσίν» και «κάτω το κοσμικό κράτος» πυρπόλησε το ξενοδοχείο, με αποτέλεσμα 37 άνθρωποι (κυρίως Αλεβίτες διανοούμενοι, αφού η εκδήλωση ήταν προς τιμήν του Αλεβίτη ποιητή Pir Sultan Abdal, 1480 - 1550) να βρουν το θάνατο. Ο Νεσίν διασώθηκε και δυο χρόνια αργότερα έχασε τη ζωή του από καρδιακή προσβολή σε βιβλιοπωλείο της Σμύρνης, στις 6 Ιούλη 1995. Η κυβέρνηση κατηγόρησε διά στόματος πρωθυπουργού Τανσού Τσιλέρ τον ίδιο τον Νεσίν, επειδή είχε «προκαλέσει το πλήθος».