“Βουλγάρα θα βγάλεις αίμα από...” - Αναμνήσεις της Κατίνας Μανιτάρα-Ζωργίου, μαχήτριας-αξιωματικού του ΔΣΕ, που χάσαμε σήμερα

🔻🔻
Αποχαιρετούμε με μεγάλη λύπη την σ.σσα Κατίνα Μανιτάρα.
🔴 Την αγωνίστρια της ΕΑΜικής Αντίστασης και μαχήτρια του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας που “έφυγε” χτες Τρίτη, πλήρης ημερών, από τη ζωή.

🔴 “Το σίδερο στο κεφάλι θα το πάρω μαζί μου στον τάφο.
Είναι το καλύτερο παράσημο από την αγωνιστική μου ζωή
και είναι μεγάλη τιμή για εμένα“
                __Κατίνα”

Η σ.σσα γεννήθηκε στις 14 Μάρτη 1932 στο χωριό Μαλανδρίνο Φωκίδας, πρώτο από τα τέσσερα παιδιά μιας φτωχής εργατοαγροτικής οικογένειας, που “βγήκε ολόκληρη στο βουνό”. Η τριπλή φασιστική – ναζιστική κατοχή την βρήκε μαθήτρια του δημοτικού. Μικρό παιδί, στα 14 της χρόνια, υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας του βασανισμού του πατέρα της από παρακρατικούς και τον επόμενο χρόνο ξυλοκοπήθηκε και η ίδια άγρια για να μαρτυρήσει την τοποθεσία του πατέρα της.

Οργανώθηκε στα Αετόπουλα το 1942 και έδρασε στις περιοχές της Φωκίδας. Το 1947 πέρασε στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, στα ρουμελιώτικα τμήματα, τα οποία αποτελούνταν κατά περίπου 40% από γυναίκες μαχήτριες και στη συνέχεια υπάχθηκε στη 2^η Μεραρχία του Κλιμακίου Γενικού Αρχηγείου Νοτίου Ελλάδας (ΚΓΑΝΕ). Αποφοίτησε από τη Σχολή Αξιωματικών του ΚΓΑΝΕ και αναδείχθηκε σε ανθυπολοχαγό του ΔΣΕ.

Συμμετείχε σε πλήθος μαχών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, στη μάχη της Άμφισσας, το 1947, με τον θρυλικό καπετάν Διαμαντή, στη Ναυπακτία, όπου τραυματίστηκε στο κεφάλι από θραύσμα σφαίρας, το οποίο “κουβάλησε σε όλη της ζωή”, αλλά και στη μάχη της Καρδίτσας, το 1948, όπου τραυματίστηκε για δεύτερη φορά από θραύσμα όλμου στο πόδι. Πήρε μέρος στην κατάληψη του Καρπενησίου, την ανατίναξη της γέφυρας Κοράκου στον Αχελώο, καθώς και στην κατάληψη του Λιδωρικίου. Συμμετείχε σε όλες τις μάχες του αγώνα του ΔΣΕ έως το 1949, όταν με τις όσες δυνάμεις είχαν απομείνει στη 2η Μεραρχία συγκρούστηκαν με ασύγκριτα υπέρτερες δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού στη Φθιώτιδα, όπου σκοτώθηκε ο καπετάν Διαμαντής.
Το 1949 πιάστηκε, μεταφέρθηκε στη Λαμία όπου βασανίστηκε για να “υπογράψει δήλωση” χωρίς να λυγίσει. Καταδικάστηκε ως ανήλικη σε 3,5 χρόνια φυλακή και κρατήθηκε στις φυλακές Λαμίας, στο μεταγωγών Αθήνας, στις φυλακές Αβέρωφ και τέλος στις φυλακές ανηλίκων Καλλιθέας, έως την αποφυλάκισή της το 1953. Ακολούθησαν οι όλες οι βιοποριστικές ταλαιπωρίες της φτώχειας και της αναδουλειάς με τα οποία αντιμετώπισε το αστικό κράτος τους αγωνιστές της Αντίστασης και του ΔΣΕ, βγαίνοντας και πάλι αλύγιστη.

Η Κατίνα Μανιτάρα έζησε μια ζωή δοσμένη στους αγώνες για τα ιδανικά του ΚΚΕ, δίνοντας το “παρών”, με υπερηφάνεια αλλά και με σεμνότητα, στις κινητοποιήσεις και τις εκδηλώσεις του εργατικού κινήματος, του κινήματος των συνταξιούχων και ιδιαιτέρως στις προσπάθειες για την ανάδειξη της ιστορίας των μεγάλων λαϊκών αγώνων.

Υπήρξε δραστήριο μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης και ΔΣΕ, στο παράρτημα του Βύρωνα και της Ένωσης Φίλων Μνήμης Καπετάν Διαμαντή. Το τελευταίο διάστημα φιλοξενήθηκε στο “Σπίτι του Αγωνιστή”.

Η κηδεία της θα γίνει την Πέμπτη 6-Ιούνη, στις 10.30 π.μ. στον Βύρωνα και θα είναι πολιτική ενώ την Παρασκευή θα πραγματοποιηθεί στη Ριτσώνα η τελετή καύσης κατά την επιθυμία της.

Η αγωνίστρια Κατίνα (Κατερίνα) Μανιτάρα, το Δημοτικό σχολείο, λόγω της τριπλής φασιστικής ιταλο-γερμανο-βουλγαρικής κατοχής, το έβγαλε σε δύο δόσεις.  Τα πρώτα της ακούσματα ήταν από τις ιστορίες του πατέρα της… Ο πόλεμος, η πείνα, η φτώχεια, η εκμετάλλευση στα 8 της χρόνια. Οι πρώτες επικίνδυνες αποστολές μηνυμάτων κάτω από τη μύτη των Ιταλών καραμπινιέρων, ήταν στην ηλικία των 10 ετών…
Στα 11, Αετόπουλο στη Φωκίδα. Στα 14, μάρτυρας στο βασανισμό του πατέρα της από τους παρακρατικούς. Στα 16, στη μάχη του Μακρύβαλτου της Άνω Χώρας (28/2/1948), ένα θραύσμα από ρουκέτα αεροπλάνου σφηνώνεται στο κεφάλι, πίσω από το δεξί της φρύδι, που τη συνοδεύει μέχρι σήμερα.

17χρονη ονομάζεται ανθυπολοχαγός του ΔΣΕ, απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών, στη μάχη της Καρδίτσας (12/12/1948), αποκτάει το δεύτερο τραύμα της στο πόδι, από θραύσμα βλήματος όλμου… το 2010 παρασημοφορήθηκε στη Ρωσία από τον ΓΓ (κάποιου) Ρωσικού Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος – Κόμματος Ρώσων Κομμουνιστών, για το συνολικό της έργο. Η Κατίνα Μανιτάρα-Ζωργίου συνέχισε μέχρι την τελευταία πνοή της να δίνει μαχητικά το «παρών» στους εργατικούς και κοινωνικούς αγώνες.

Παρουσιάζουμε αποσπάσματα από το βιβλίο της «Κατίνα Μανιτάρα-Ζωργίου: Αετόπουλο, Μαχήτρια, Αξιωματικός του ΔΣΕ στη Ρούμελη» (Αθήνα 2015) _Στον πρόλογο του βιβλίου η ίδια σημειώνει:

«Το Μάη του 1947 εντάχθηκα στον ΔΣΕ. Ο πατέρας μας ήταν στα ΚΠ (Κέντρα Πληροφοριών) στις κεντρικές πληροφορίες του ΔΣ Ρούμελης. Η μάνα μας στην Άνω Μουσονίτσα στην Επιμελητεία του Αντάρτη, μαζί της και τα 3 ανήλικα αδέρφια μου. Όλη η οικογένεια στα βουνά. Όμως ήμασταν ελεύθεροι, μακριά από τα βασανιστήρια του φασισμού. Στα μέσα του Μάη 1949 είχαμε ξεμείνει από πυρομαχικά. Σε μια μάχη μαζί και κάποιοι από τη διμοιρία μου. Οι αντίπαλοι, μας φόρεσαν τα “βραχιόλια”, έκαναν διπλό, τριπλό κύκλο γύρω μας και εμείς αιχμάλωτοι στη μέση. Επιτόπου άρχισαν τις ανακρίσεις να μάθουν τη δύναμη των τμημάτων μας, κατεύθυνση και ονόματα των αξιωματικών μας. Όλοι μας τσιμουδιά. Δεν άνοιξε το στόμα του κανείς. Οι μοναρχοφασίστες άρχισαν τις σπρωξιές, ξυλιές, μπουνιές, κλωτσιές, βουρδουλιές, κοντακιές. Έσπασαν κεφάλια, έσπασαν χέρια, έσπασαν δόντια, άνοιξαν μύτες, έσπασαν πόδια. Φαίνεται πως είχα χάσει τις αισθήσεις μου, για ώρα;… για μέρες; Δεν ξέρω για πόσο… πραγματικά. Με πήγανε στη Λαμία, μου έβγαλαν τις χειροπέδες και με πέταξαν σαν τσουβάλι μέσα σ’ ένα δωμάτιο που ήταν γεμάτο γυναίκες. “Στρατόπεδο Λαμίας” τ’ ονόμαζαν. Οι κρατούμενες άρχισαν να με ρωτούν. Δεν μπορούσα να τους μιλήσω. Με νοήματα ζήτησα να βρέξω τα πρησμένα χείλη μου και να πλύνω το στόμα μου που ήταν γεμάτο αίματα. Δεν είχαν ούτε σταγόνα νερό. Τώρα ήρθαν οι χωροφύλακες πιο αγριεμένοι και μου ξανάβαλαν βραχιόλια και σέρνοντάς με από τα μαλλιά με πήγαν μακριά και με πέταξαν σε ένα άδειο δωμάτιο. Άρχισαν όλοι μαζί… «Βουλγάρα και θα κρίνεις και θα γράψεις…». Εννοούσαν ότι θα μαρτυρούσα για τους αντάρτες και θα υπέγραφα δήλωση μετάνοιας όπως την έλεγαν. Όλοι μαζί χτυπούσαν με ότι μπορούσε ο καθένας. Γροθιές, κλωτσιές, βουρδουλιές, με τον υποκόπανο του όπλου τους. Ένας με χτυπούσε με σίδερο και ούρλιαζε “εσύ αρχισυμμορίτισσα σκότωσες το μοναρδέρφι μου”. Εγώ κάτω ξάπλα και πατάγανε πάνω στο σώμα μου, στο κεφάλι, στα πόδια και χέρια, όπου έφτανε ο καθένας τους. Τα άρβυλά τους από κάτω είχαν πρόκες. Αργότερα με πέταξαν σ’ ένα πολύ μικρό χώρο στην απομόνωση που δεν είχε φως από πουθενά. Δεν ήξερα πότε είναι μέρα και πότε νύχτα. Τα βασανιστήρια συνέχισαν… “Βουλγάρα θα βγάλεις αίμα από…”, έλεγαν. Λόγια που ούτε γράφονται ούτε λέγονται. Τότε, από αυτούς το έμαθα ότι συζητούσαν μεταξύ τους, πως όλη η οικογένειά μου- όλοι κομμουνιστές – ο πατέρας και η μάνα ήταν στη Μακρόνησο. Τα πόδια μου ήταν πρησμένα, μουδιασμένα από το ξύλο και τα κρυοπαγήματα. Μου έκαναν φάλαγγα και στα πόδια. “Ληστοσυμμορίτισσα θα ξεράσεις το γάλα της μάνας σου”.

Αργότερα, με τον αναγκαστικό νόμο 509 με πέρασαν από δίκη στο έκτακτο στρατοδικείο Λαμίας. Με καταδίκασαν σε 3,5 χρόνια φυλακή σαν ανήλικη. Αμέσως με πήγαν στις φυλακές Λαμίας και σε λίγες μέρες στο μεταγωγών Αθήνας, και σε λίγο στις φυλακές Αβέρωφ. Μετά από λίγο καιρό με πήγαν και με άλλες ανήλικες στις φυλακές ανηλίκων Καλλιθέας.

Το 1953 αφέθηκα ελεύθερη. Έγινε ξανά δικαστήριο στην Άμφισσα, αναθεωρητικό τώρα πια. Έμεινα για λίγο στη θεία μου στο Παγκράτι, αδερφή του πατέρα μου. Πήγα στο χωριό μου υπό συνεχή παρακολούθηση. Το σπίτι μας είχε μόνο τα ντουβάρια. Τα τρία μικρότερα αδέρφια μου βολόδερναν για μια μπουκιά ψωμί. Οι χωροφύλακες ερχόντουσαν σπίτι και ζητούσαν πράγματα που δεν υπήρχαν. Δεν είχαμε να φάμε ούτε ψίχα ψωμί. Έπρεπε να δουλέψω. Πήγα στην Αστυνομία του Λιδωρικίου και γύρισα χωρίς χαρτί. Δεν με παίρνανε ούτε για υπηρέτρια για παράδειγμα. Χωρίς το χαρτί κοινωνικών φρονημάτων. Δανείστηκα ξανά για εισιτήρια και πήγα στην Ανώτερη Διοίκηση του νομού στην Άμφισσα και από εκεί γύρισα χωρίς το πολυπόθητο χαρτί κοινωνικών φρονημάτων. Δεν έβρισκα δουλειά πουθενά.

Χρόνια μετά η οικογένειά μου βρέθηκε πάλι μαζί. Ο ξενόδουλος φασισμός πατούσε παντού σε όλη την Ελλάδα. Ξεκλήρισε πολλές οικογένειες αγωνιστών. Αρκετά χρόνια μετά, με την ψήφιση του νόμου 1863/89 πέρασα από επιτροπή και μου αναγνώρισε 45% για το τραύμα στο κεφάλι και 10% για το πόδι. Θα έπαιρνα μια καλή αναπηρική σύνταξη. Η δεύτερη επιτροπή επί Μητσοτάκη τα απέρριψε όλα. Η απάντησή τους ήταν διάφορες δικαιολογίες που δεν ευσταθούσαν όπως μου είπαν αυτοί που ήξεραν. Και ας είχα κρατήσει αποδεικτικά στοιχεία. Παράδειγμα τις ακτινογραφίες από τις φυλακές Αβέρωφ και όχι μόνο.

Ακολουθούν αποσπάσματα από το βιβλίο:
Το III τάγμα της διαλυμένης 172 ταξιαρχίας συναντάει τη δεύτερη Μεραρχία με διοικητή τον ΔΙΑΜΑΝΤΗ

«…Μετά από ολόκληρους τρεις μήνες ξανασυναντηθήκαμε με τη 2^η Μεραρχία. Η χαρά είναι μεγάλη για όλους μας που η Μεραρχία επέστρεψε από τη διείσδυση που είχε κάνει προς το Βάλτο. Νιώσαμε τόση χαρά όλοι μας που ήταν σαν να συναντήσαμε τη μάνα μας. Όταν ο Διαμαντής βρίσκεται πιο κοντά μας, στην περιοχή μας, νιώθουμε περισσότερη ασφάλεια. Μετά από τόσους μήνες η 2η Μεραρχία συμπορεύεται με το III (3°) τάγμα της διαλυμένης 172^ης ταξιαρχίας. Όπως μας πληροφορούν, η 2η Μεραρχία πήρε εντολή από το ΚΓΑΝΕ να επιστρέφει με τα τμήματά της στο Ιστορικό τρίγωνο Γκιώνα – Οίτη – Βαρδούσια που είναι ο χώρος της. Πρέπει η Μεραρχία να εξαπλωθεί σ’ όλο το ρουμελιώτικο χώρο, για να χαλάσουν τα σχέδια του ΓΕΣ και να τους δείξει ότι ο ΔΣΕ δεν εκκαθαρίστηκε και κατέχει την πιο νευραλγική περιοχή της χώρας, που ελέγχει τις συγκοινωνίες προς την πρωτεύουσα. Όλα τα χωριά είναι τελείως έρημα. Τα τμήματα του ΔΣΕ είναι καταπονημένα και έχουν μεγάλες ελλείψεις γενικά σ’ όλα και προπαντός στα πιο κύρια, στην τροφή και στα πυρομαχικά. Πάλεψαν μήνες ολάκαιρους μέσα στους κλοιούς και στα κυνηγητά. Έδωσαν σκληρές και πολύνεκρες μάχες που κράτησαν ψηλά την τιμή του ΔΣΕ. Χάθηκαν πολλοί μαχητές, άνδρες και γυναίκες, το άνθος των τμημάτων, τα φλογερά νιάτα, και αρκετοί από τα τμήματα του ΚΓΑΝΕ.

Ξεκινήσαμε, λοιπόν, για την αγαπημένη μας Ρούμελη, που πάνω της πέρασε σαν θύελλα η «Χαραυγή» και σκόρπισε παντού τη μαύρη φρίκη. Ξεκληρίστηκαν ολόκληρες οικογένειες από τον άμαχο απλό λαό, που δεν τους έφταιξαν σε τίποτα. Γκρεμίστηκαν στους γκρεμούς της Γκιώνας άνθρωποι ηλικιωμένοι, άνδρες και γυναίκες. Μωρά παιδιά που ακόμα βύζαιναν στο στήθος της μάνας τους. Παιδιά 6, 8, 10 και 15 χρονών, άμαχος πληθυσμός. Ξεχωριστά οι ένοπλοι. Πορευόμαστε για τη Ρούμελη και προηγούνται τα ένοπλα τμήματα για να καλύπτουν την πορεία. Το δρομολόγιο μας είναι από πριν χαραγμένο. Περνάμε έξω από μερικά χωριά και διασχίζοντας πυκνά ρουμάνια βρισκόμαστε δυτικά του Καρπενησιού.

Η διάταξη των κυβερνητικών είναι πολύ πυκνή. Τα περάσματα είναι όλα κλειστά από το στρατό. Αρχίσαμε τις μάχες. Οι κυβερνητικοί δεν περίμεναν να είμαστε τόσα πολλά τμήματα και αιφνιδιάστηκαν. Στη διάρκεια της ημέρας ανατρέψαμε 4-5 λόχους τους. Μπροστά μας κρατάνε όλα τα υψώματα στη σειρά. Το ύψωμα στο Σταυρό, το κρατά μια δύναμη τμήματος πάνω από ένα λόχο στρατού. Και το Δεντρούλι είναι επίσης πιασμένο. Πρέπει να το καταλάβουμε, από δω είναι ο δρόμος για να περάσουμε προς τα Βαρδούσια. Εμποδιζόμαστε, γιατί ο στρατός κατέχει τη Σαράνταινα. Προσπαθούμε να καταλάβουμε το Δεντρούλι. Η κατάληψη αυτού του υψώματος καθυστέρησε πολύ. Τα στελέχη μας δεν περίμεναν να συναντήσουμε τόσες πολλές δυνάμεις στρατού. Δικά μας τμήματα κινούνται και ανεβαίνουν στο βουνό Χελιδόνα και με μάχη πέρασαν στο διπλανό βουνό Καλιακούδα.

Την άλλη μέρα πρωί-πρωί, οι εχθρικές δυνάμεις κινούνται για να μας κλείσουν το πέρασμα. Τα δικά μας τμήματα δεν το βάζουν κάτω και προσπαθούν. Εδώ είναι τμήματα του ΔΣΕ και πρέπει να φέρουμε αποτελέσματα και ριχνόμαστε στους κυβερνητικούς. Αυτό και έγινε. Μπροστά μας ξέρουμε ότι έχουμε συνεχόμενα υψώματα και τα κρατάει ο εχθρός. Χωρίς να καθυστερήσουμε, παρότι η μάχη είναι πολύ σκληρή, κάνουμε ορμητική επίθεση. Θυσιάζονται κορμιά για να βρεθούμε πάλι στο χώρο της Ρούμελης. Σχεδόν όλοι γνωρίζουμε τα ρουμελιώτικα βουνά σα να ’ναι το σπίτι μας. Η αεροπορία προσπαθεί να μας δείξει ότι δεν κάνει για τίποτα άλλο παρά μόνο για να ξερνάει καυτό σίδερο, σκορπώντας τη φωτιά παντού.

Τα τμήματα του ΔΣΕ γκρεμοτσακίζουν το φράχτη που εμποδίζει το πέρασμα μας και ο φράχτης είναι καυτό σίδερο που σκορπάει το θάνατο, που μας έρχεται από γης και αέρα. Επιτέλους, τα καταφέραμε. Οι δυνάμεις του εχθρού που ήταν αριστερά μας στο Σταυρό δεν αποκόπηκαν και, όταν άρχισε να νυχτώνει, μπήκαμε σε πορεία στο δρομολόγιο που ήταν κανονισμένο από πριν. Εδώ η παρουσία μας θα παίξει σπουδαίο ρόλο, για αντιπερισπασμό για τις μάχες που διεξάγονται στο Γράμμο – Βίτσι. Ανοίξαμε το φράχτη και προχωράμε. Είναι σαν μας άνοιξαν πόρτες. Έχουμε μπει στον Αύγουστο και την άλλη μέρα μας μοίρασαν κεράσια. Από τη μεγάλη πείνα μας όμως μερικοί τα τρώμε με τα κουκούτσια. Τότε όλοι μας αρχίσαμε και τα τρώγαμε με τα κουκούτσια, το στομάχι μας προσπαθούσαμε να το συνηθίσουμε να τρώει και πέτρες.»

3 Οκτώβρη 2016 στα 85 της χρόνια, δεν σταματά να αγωνίζεται και να παλεύει… αγέρωχη αλλά και “απειλητική” απέναντι  στα ΜΑΤ και στον “ψεκασμό” των συνταξιούχων με χημικά έξω από το Μέγαρο Μαξίμου 

Αποστολή για Άγραφα, Σεπτέμβρης 1948

«…Στα μέσα του Σεπτέμβρη 1948, τα τμήματα του ΔΣΕ στη Ρούμελη με τους συνεχείς κυκλωτικούς ελιγμούς, τις μάχες και τις συγκρούσεις που δίνουμε, βρεθήκαμε στην περιοχή της Οίτης. Ο στρατός προσπαθεί να μας βγάλει από τις θέσεις μας. Δεν μας έβγαλε ούτε μια φορά. Εμείς πεισματικά προσπαθούμε να κρατήσουμε τις θέσεις μας με νύχια και με δόντια. Αν έβγαζαν τα τμήματα μας από τις θέσεις μας η κατάσταση θα γινόταν πολύ δύσκολη για μας. Από πάνω μας τέσσερα «σπιτφάϊρ» κάνουν κύκλους και ρίχνουν ρουκέτες, πότε πέφτουν σε μας και πότε τους ξεφεύγουν και θρυμματίζονται στα βράχια και πετάγονται απάνω μας. Μερικοί χτυπηθήκαμε και από τα θραύσματα των βράχων, όχι όμως πολύ σοβαρά, και όπως φέρνουν κύκλους τα αεροπλάνα, ο βράχος σε καλύπτει από τη μια πλευρά, από την άλλη πλευρά είσαι χωρίς κάλυψη. Λιγόστευαν και τα πυρομαχικά μας. Η μέρα πήγαινε να βραδιάσει και η μάχη είχε κάπως κοπάσει.

Ένα με ενάμιση μήνα πριν οι διοικήσεις μας άλλαξαν. Μέραρχος στη 2η Μεραρχία ήταν ο Διαμαντής. Στην ταξιαρχία, άλλαξε ο ταξίαρχος, όπως άλλαξε και ο ταγματάρχης στο III τάγμα. Και ο λοχαγός άλλαξε. Τώρα έχω λοχαγό ξανά τον Παναγιώτη, του οποίου δεν θυμάμαι το επίθετο. Βραδιάζει και η μάχη σταμάτησε. Φαίνεται πως κουράστηκαν και τα αεροπλάνα, εξαφανίστηκαν και ο στρατός σταμάτησε να μας ρίχνει πυρά. Σε λίγο ήρθε ο σύνδεσμος από τη Διοίκηση της Μεραρχίας, μαζί ο ομαδάρχης μου, ο διμοιρίτης μου και ο λοχαγός μου που καλά – καλά δε με είχαν γνωρίσει ακόμα, γιατί, τότε μόλις είχαν έρθει κοντά. Μου λένε αυτοί που με γνώριζαν: «εσένα ψάχνουμε, τα πράγματά σου, το γυλιό σου, το όπλο σου και σε αποχαιρετάμε, μας φεύγεις». Και ο λοχαγός μου συνέχισε: «θα πας με το σύνδεσμο της μεραρχίας και σου ευχόμαστε όλο επιτυχίες όλο νίκες». Έτσι που τους είδα και τους τέσσερις, κόμπλαρα και δε ρώτησα: «Πού θα πάω;» Όσο για τις ευχές, τις λέγαμε σε κάθε αποστολή, μικρή μεγάλη, «καλή επιτυχία, καλή νίκη». Όταν με το σύνδεσμο προχωρήσαμε λίγο μέσα στο βουνό, συναντήσαμε και τον ταγματάρχη μου, τον οποίον δεν ήξερα πολύ καλά, γιατί ήταν λίγος ο καιρός που μας ήρθε. Και οι τρεις μας προχωρήσαμε. Ο σταθμός διοίκησης της μεραρχίας με το λόχο ασφαλείας ήταν πάνω στην Οίτη στη θέση Πάθαινα.

«Πού θα πάω»; Η περιέργεια μέσα μου ολάκερο θεριό. Αναρωτιόμουν τώρα σε ποιο τμήμα θα με αποσπάσουν. Όσο προχωράμε ο ταγματάρχης μιλούσε με το σύνδεσμο για διάφορα σχετικά θέματα που απασχολούσαν τον ΔΣΕ. Όταν φτάσαμε κοντά στο σταθμό διοίκησης, ο σύνδεσμος μου λέει: «συναγωνίστρια, εκεί θα πας, μαζί με τους άλλους». Μου έδειξε λίγα βήματα πιο πέρα, όπου ήταν μαζεμένοι καθιστοί και άλλοι συναγωνιστές και συναγωνίστριες.

Είχε νυχτώσει για τα καλά. Τους πλησίασα και προτού δω καλά – καλά να καταλάβω ποιοι είναι και από ποιο τμήμα, ακούω τη γνώριμη φωνή της Κούλας Μαστρογούλα που ήταν στο άλλο λόχο του III τάγματος: «Κατινάκι, έλα από δω να κάτσεις, ο βράχος είναι σαν σκαμνάκι». Πράγματι, πήγα κοντά στην Κούλα. Οι υπόλοιποι είχαν συζητήσει για τη σημερινή μάχη και έλεγε ο καθένας τη γνώμη του και τα συμπεράσματα του. Ήρθαν και άλλοι σε λίγο στη παρέα μας, μαζευτήκαμε κάμποσοι. Κάποιος από μας είπε: «είμαστε εντάξει, δεν περιμένουμε άλλους». Αυτός που είπε “δεν περιμένουμε άλλους” αργότερα έγινε διμοιρίτης στο τμήμα που σχηματίστηκε. Η διοίκηση της μεραρχίας ήταν λίγο πιο κει από μας. Αυτός που καθώς είπα έγινε διμοιρίτης στο καινούργιο τμήμα, πήγε προς το μέραρχο τον Διαμαντή, σε λίγο ήρθαν κοντά μας εκεί που καθόμασταν όλη η παρέα. Ο Μέραρχος, ο ταξίαρχος της 172 ταξιαρχίας και ο ταγματάρχης του III τάγματος μας χαιρέτησαν έναν έναν με τη σειρά. Ο μέραρχος μας είπε: «φεύγετε τώρα».

Ξεκινήσαμε, νομίζω ήμασταν στα μισά του Σεπτέμβρη του 1948, βαδίζαμε αρκετή ώρα, όταν μπροστά μας, κάπου μέσα στο δάσος, συναντήσαμε την 144 ταξιαρχία. Νομίζω τότε, διοικητής στην 144 ταξιαρχία, που ανήκει στη 2η μεραρχία, ήταν ο Γιώργος Αθανασίου. Με την 144 ταξιαρχία συμπορευόμαστε ως ένα σημείο, καθώς μας είπαν ότι το δρομολόγιο έχει χαραχθεί από πριν. Προχωράμε μέσα από την κοιλάδα του Σπερχειού. Περάσαμε τη δημοσιά που ενώνει Λαμία – Καρπενήσι και προχωρήσαμε προς τα υψώματα του χωριού Γιαννιτσού. Περάσαμε όλη τη μέρα μας μέσα στο δάσος και σαν βράδιασε, ξεκινήσαμε. Όλοι μας έχουμε πάρει αυστηρά μέτρα προφύλαξης και με πορεία συνεχή φτάσαμε στα υψώματα Κλειστό. Δε θυμάμαι που λημεριάζαμε για όλη την ημέρα και μόλις ερχόταν η νύχτα πάλι ξεκινάγαμε. Φτάσαμε στα υψώματα Μάρτσα, Τριφύλλα.

Εκεί θυμάμαι συναντήσαμε τον Παύλο Μπέικο. Εκεί χωρίσαμε σε τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις, ο Μπέικος έφυγε για τη βόρεια Ελλάδα στο Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ – πήγαινε με διάφορα τμήματα, αν θυμάμαι καλά, μαζί με τμήμα αμάχων, που το συνόδευε το μάχιμο τμήματα του ΔΣΕ. Από την 144 ταξιαρχία ήρθαν άτομα στο τμήμα μας, που ήδη είχαμε συγκροτήσει, και έτσι γίναμε περισσότεροι. Η 144 ταξιαρχία είχε άλλη αποστολή και εκεί χωρίσαμε. Μας ήρθαν άτομα και από την 1η Μεραρχία όπου διοικητής ήταν ο Γιώτης (Χαρίλαος Φλωράκης). Επίσης μας ήρθαν άτομα, συναγωνιστές και συναγωνίστριες, και από τα τμήματα του Ιππικού. Η πορεία μας συνεχίζεται. Τώρα όλοι μαζί από διάφορα τμήματα, όπως προείπα, αποτελέσαμε ένα Τάγμα, δύο Λόχους, είμαστε όλοι μαζί περίπου 130 άτομα.

Μετά από αρκετά νυχτοήμερα πορείας, φτάσαμε στον προορισμό μας στην περιοχή Αγράφων, γύρω από το χωριό Τροβάτο. Ο Διοικητής της Σχολής, ο μόνιμος αξιωματικός του αστικού στρατού, της στρατιωτικής σχολής Ευελπίδων, Τάσος Πέτσας, ο υποδιοικητής, πολιτικός επίτροπος, δάσκαλος και δικηγόρος, υπεύθυνος δικαστικού στο Αρχηγείου Ρούμελης, Κωνσταντίνος (Τάκης) Καρκάνης, ο διοικητής του 1ου λόχου Βασίλης Τσερβελούδης, ο Πολιτικός Επίτροπος 1ου Λόχου Χαράλαμπος Πουρνάρας, ο διοικητής του 2ου λόχου, Γιώργος Καραμήχος – τον είχα λοχαγό.

Οργανωθήκαμε σε ομάδες και διμοιρίες όπως και σε λόχους. Άρχισαν τα μαθήματα, συγκεντρωθήκαμε μέσα σ’ ένα δάσος και οι δύο λόχοι καθίσαμε κάπως όλοι μας ημικύκλιο. Μας μίλησε ο διοικητής της σχολής, ότι τα τμήματα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, η 1η μεραρχία Θεσσαλίας, η 2η μεραρχία Ρούμελης και η Ταξιαρχία Ιππικού στη Νότια Ελλάδα είχαν αυξηθεί και το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ έκρινε σωστό να δώσει διαταγή στο ΚΓΑΝΕ να συγκροτήσει Σχολές για την στελέχωση αυτών των Τμημάτων. Η Α’ σειρά της Σχολής Αξιωματικών αποφοίτησε. Τα συμπεράσματα που βγήκαν από την Α’ σειρά της Σχολής κρίθηκαν σωστά και είχαν αποδώσει καλύτερα απ’ ότι περιμέναμε. Ελήφθη απόφαση να συγκροτηθεί και η Β’ σειρά της σχολής Αξιωματικών. «Έχουμε ανάγκη», μας είπε, «από ειδικευμένα στελέχη στρατιωτικά και πολιτικά. Θα είναι δύσκολο, γιατί η κατάσταση είναι αυτή που όλοι μας γνωρίζουμε. Τα μαθήματα θα γίνονται στο ύπαιθρο, όπως και σήμερα, εδώ δεν έχουμε ούτε στέγη να γίνονται μαθήματα κάτω από στεγασμένο χώρο, ούτε τραπέζια και καρέκλες, αλλά ούτε τετράδια και μολύβια. Στερούμαστε από σημαντικότερα πράγματα, όπως τα πολεμοφόδια, την τροφή την ένδυση και υπόδηση. Στη διάρκεια των μαθημάτων, αν δεν καταλάβετε κάτι, πρέπει να ρωτήσετε μετά το μάθημα το λοχαγό σας ή το διμοιρίτη σας. Θα σας εξηγήσουν». Μας μίλησε για τη κατάσταση στην Ελλάδα και για τη διεθνή κατάσταση. Για την Ελλάδα, ανάμεσα σε άλλα, μας είπε ότι η Αμερική πήρε στα χέρια της τον ελληνικό στρατό. Επίσης αναφέρθηκε στο ΚΚ Γιουγκοσλαβίας, όπως και στον Τίτο.

Μας κάλεσε να αφοσιωθούμε στα μαθήματα και να γίνουμε σωστοί και καλοί αξιωματικοί. Τα μαθήματα άρχισαν με ασκήσεις πυκνής τάξης. Γράφω ό,τι θυμάμαι ανακατωμένα. Οι ασκήσεις πυκνής τάξης, εφαρμόζονταν σε μας, αλλά και σε απλούς μαχητές. Οι ασκήσεις αυτές εξασφαλίζουν πειθαρχία και συνοχή του τμήματος για να αποκτούμε, όπως στον οργανωμένο τακτικό στρατό, στρατιωτική πειθαρχία, σωστή παρουσίαση των τμημάτων σε κάθε μονάδα. Συγχρονισμός στις κινήσεις, ζωηρότητα και ακριβείς κινήσεις. Οι μελλοντικοί αξιωματικοί του ΔΣΕ να παρουσιάζουν με τρόπο άψογο τμήμα και γενικά να έχουν ζωηρότητα και ακρίβεια. Συνεχίσαμε με μαθήματα. Εκτίμηση αποστάσεων, πώς φαίνεται ο άνθρωπος στα 100-200-300 μέτρα. Την ακτίνα δράσης των όπλων, πιστόλι ατομικό όπλο, αυτόματο, οπλοπολυβόλο και τη χρήση του κλισιοσκοπίου, τη χρήση της χειροβομβίδας μίλς, τη διασπορά και το αποτέλεσμα σε τανκ και σε μπετόν αρμέ. Σε βαρύ πολυβόλο, σε βαρύ όλμο, σε πιατ, κλπ. Κινήσεις προς εχθρό, πότε να κάνουμε τα άλματα, τοπογραφία, σε στρατιωτική γλώσσα. Πρανές, αντιπρανές, παρυφή, αυχένας, πού, από πού, πώς και πότε, εν ώρα μάχης, παράταξη του τμήματος, επίθεση σε ύψωμα, σε κατοικημένο χώρο, καθορισμό δρόμου στο χάρτη. Ασκήσεις μάχης πάρα πολλές. Οργάνωση και διεύθυνση της μάχης, άμυνα, επίθεση, έφοδο σε ύψωμα και κατοικημένο χώρο. Να ετοιμάζουμε προχώρημα, πολυβολείο και χαρακώματα. Κριτική της μάχης, επιτυχίες και αδυναμίες, στρατιωτικός πολιτικός αντίχτυπος. Γενικά τη μορφολογία και ονοματολογία του εδάφους, σε στρατιωτική γλώσσα. Την επιθετική άμυνα και την αμυντική άμυνα. Από ποιο σημείο θα γινόταν η επίθεση την ώρα της μάχης. Τον αιφνιδιασμό, την τεχνική του ανταρτοπόλεμου και του τακτικού πολέμου. Οργανωμένη διείσδυση στα μετόπισθεν, κυκλωτική ενέργεια σε κάθε μορφή του αγώνα. Ελιγμός, να πετύχουμε κατά την προσπέλαση, ο αιφνιδιασμός, καλή ατομική και ομαδική οχύρωση, για να δεχθούμε την πυκνή χρήση εχθρικών πυρών. Να τοποθετούμε νάρκες και να ξέρουμε να τις εξουδετερώνουμε. Να γνωρίζουμε τη χρήση τουλάχιστον για όσα όπλα και μάρκες διέθετε ο ΔΣΕ. Να εξουδετερώνουμε ναρκοθετημένο συρματόπλεγμα. Να αντιμετωπίζουμε και πώς τα εχθρικά τανκ. Πότε και πώς χρησιμοποιούμε το πάντζερ, την αντιαρματική γροθιά. Συλλογή πληροφοριών και άλλα.

Είχαμε και άλλους ακόμα κατά καιρούς εκπαιδευτές, ο καθένας στον τομέα του. Επίσης ήταν και αρκετά τα πολιτικά μαθήματα. Σχεδόν όλη μέρα είχαμε μαθήματα και ασκήσεις. Το βράδυ σκοπιά και περιπολία και πάρα πολλά άλλα μαθήματα στρατιωτικά και πολιτικά. Ενδεικτικά όλα αυτά, έγραψα λίγα. Δεν πέρασε μια βδομάδα, διακόψαμε τα μαθήματα και πήγαμε για μάχη. Δώσαμε πολλές μάχες και μεγάλες επιχειρήσεις, όπως η επιχείρηση στην πόλη της Καρδίτσας, η επιχείρηση στην πόλη του Καρπενησιού, η επιχείρηση στα Σίδερα, στη γέφυρα Αγρίνιου. Στον Αχελώο, στη γέφυρα Κοράκου και αλλού. Τα μαθήματα γίνονταν και στην πορεία, κατά τη λιγόλεπτη στάση.

Να αναφερθώ εδώ στις γυναίκες. Οι μαχήτριες του ΔΣΕ απόκτησαν μεγάλη πείρα στις μάχες, πολεμώντας ηρωικά στο πλευρό των ανδρών. Απ’ αυτές τις μαχήτριες στάλθηκαν στις σχολές Αξιωματικών και πλούτισαν τις στρατιωτικές τους γνώσεις. Η συνεισφορά τους τον αγώνα ήταν σημαντική, όπως και των ηρωικών μαχητών. Διακρίθηκαν και πολέμησαν με τέχνη και δεξιοτεχνία ως διοικητές διμοιριών, λόχων και ως πολιτικοί επίτροποι διμοιριών. Ονομάστηκαν, ανθυπολοχαγοί ΠΕ. Η συμμετοχή των γυναικών ήταν αισθητή. Η μαχήτρια έδωσε μεγάλη βοήθεια στο ανέβασμα του ηθικού, στην ψυχαγωγία. Τα στρατιωτικά μαθήματα ήταν και την ώρα της μάχης, στην πράξη. Γίνονταν συχνά συνελεύσεις, με κάθε ευκαιρία. Στην συνέλευση γινόταν κριτική και αυτοκριτική και διορθώναμε τα λάθη μας, γινόμασταν καλύτεροι. Επιπλέον κάναμε και πολιτικά μαθήματα. Ο πολιτικός επίτροπος και η κύρια αποστολή του ήταν να βοηθάει με την δουλειά του το έργο του διμοιρίτη, ώστε αυτός να μπορεί να’ χει στην διάθεσή του ένα καθ’ όλα αξιόμαχο τμήμα για να το οδηγεί στη νίκη. Με τη δουλειά του καθώς και με το ζωντανό του παράδειγμα, ανέπτυσσε τη σιδερένια στρατιωτική πειθαρχία. Ο πολιτικός επίτροπος ήταν ο άμεσος βοηθός του στρατιωτικού διοικητή σε όλα τα ζητήματα. Ιδιαίτερα ασχολιόταν με την απαραίτητη ιδεολογικοπολιτική και ηθική προετοιμασία του στρατιωτικού τμήματος, για τη συνειδητή πειθαρχία. Για την εφαρμογή στην πράξη τω διαταγών του στρατιωτικού διοικητή. Ταυτόχρονα ενδιαφερόταν για όλα τα ζητήματα που αφορούσαν τους μαχητές και τις μαχήτριες του τμήματός του, πχ. ζητήματα διατροφής, αναγκών ρουχισμού και υπόδησης, όπως και προσωπικών τους σχέσεων με την διοίκηση κι άλλα. Όφειλε ο ίδιος να είναι το παράδειγμα ηρωισμού και αυτοθυσίας.

Τη χάσαμε 4+1 μέρες, πριν τις ευρωεκλογές

 

 

Η κληρονομιά της σπουδαίας Βάσως Κατράκη σε πλήρη εγκατάλειψη από το αστικό κράτος

        Στους αγώνες του λαού με την Τέχνη της

Με το έργο της σημάδεψε την παγκόσμια χαρακτική δημιουργία. Το άσπρο και το μαύρο ήταν τα χρώματά της. Το άσπρο, που δέσποζε στην ψυχή της, και το μαύρο, της επίγειας διαδρομής της. Ήταν 27 Δεκέμβρη του 1988, όταν το μαύρο του θανάτου σκίασε για πάντα τα μάτια της μεγάλης Ελληνίδας χαράκτριας, Βάσως Κατράκη.

Ξεχωριστή δημιουργός, με πνοή πάντα νεανική, πρόσφερε και στην Τέχνη και στην Ελλάδα, μέσα από τις γραμμές του λαϊκού κινήματος. Τα «αντρίκεια χέρια της», όπως τα αποκαλούσαν, χάραξαν επί δεκαετίες, μορφές και δρόμους. Χάραξαν παράθυρα ανοιχτά στην ομορφιά του αύριο. Χιλιάδες χρώματα διαπερνούσαν τις πράξεις της, χιλιάδες σταθερές απόψεις αποτελούσαν το πλέγμα της σκέψης της. Πραγματικός θησαυρός τα έργα της, «καλαντάρι με τις απανωτές δυστυχίες μας και τις λιγοστές χαρές μας».

«Δε θέλω παρά να εκφράσω την αγάπη και τον ενθουσιασμό μου προς της ζωή» -έλεγε η Βάσω Κατράκη. «Κάθε στιγμή που μου ανήκει δεν θα ήθελα να είναι παρά ένας χαιρετισμός προς αυτήν. Να εκφράσω την αγάπη μου προς τον άνθρωπο και τη δικιά του ζωή, με τις χαρές, τα βάσανα και το μόχθο της. Προσπαθώ να εκφραστώ με τον πιο σαφή τρόπο. Αυτό το κάνω γιατί έτσι νιώθω. Με ενδιαφέρει να 'ρθω σε όσο γίνεται πληρέστερη επικοινωνία με τους ανθρώπους, να μιλήσω με τη γλώσσα τους. Αυτό είναι η πιο μεγάλη καταξίωση ενός καλλιτέχνη. Δε διαλέγω ορισμένα θέματα, μα βιώματα. Και αυτά μπορεί να έρχονται είτε από τη χώρα που ζεις είτε απ 'έξω, φτάνει να είναι ανθρώπινα.»

Γεννημένη το 1914, σχεδόν τη στιγμή που ξεσπούσε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, η Βάσω Κατράκη έζησε τα σημαντικότερα γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας και σφράγισε με το έργο της μια ολόκληρη εποχή. Απεικόνισε με συνέπεια τα μεγάλα και θεμελιώδη γεγονότα που διαδραματίστηκαν στη χώρα μας μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο. Την Εθνική αντίσταση, τον εμφύλιο, τη χούντα και το φασισμό. Χάραξε στην πέτρα την τραγική μοίρα του λαού και τη μάχη για ελευθερία. Το 1936 εισήχθη στη Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών με καθηγητές τον Κωνσταντίνο Παρθένη στη Ζωγραφική και το Γιάννη Κεφαλληνό στη Χαρακτική.

Η κατοχή τη βρήκε φοιτήτρια. Μέσα από τον πυρετό εκείνης της εποχής διαμορφώθηκε και η τέχνη της, επηρεάστηκε το έργο της και η προσωπικότητά της. Πήρε μέρος στην Αντίσταση. Οι διαδηλώσεις, τα αδικοσκοτωμένα παλληκάρια, οι διώξεις, οι κατατρεγμένοι, τα σκελετωμένα από την πείνα παιδιά, τα βιώματα με τις θυσίες και τους θανάτους έγιναν διαμαρτυρία και αυτές οι εικόνες πέρασαν στο καλλιτεχνικό της έργο. Πρόσφερε υπηρεσίες στην πατρίδα χωρίς να υπολογίζει τους κινδύνους. «Κάναμε αντίσταση με τα πινέλα και τα καλέμια» έλεγε, «Η κατοχή με έκανε χαράκτρια». Τα πρώτα της χαρακτικά ήταν εύσημα, αφίσες, κάρτες, προκηρύξεις και ψηφοδέλτια για τις ανάγκες της αντίστασης. Την 21^ηΑπρίλη του '67, πρώτη μέρα του πραξικοπήματος, τη συνέλαβαν και την εξόρισαν στα Γιούρα, το θρυλικό νησί με τη μακραίωνη ιστορία ως τόπος βασανιστηρίων και εξόντωσης. Η δύναμη όμως της τέχνης της, της έδωσε παρηγοριά και διέξοδο, ζωγραφίζοντας με μαρκαδόρο τα βότσαλα που έβρισκε στο ξερονήσι, μοιράζοντάς τα στους συγκρατούμενους της και άλλα αφιέρωνε και έστελνε στον άντρα της και τα παιδιά της. Δούλεψε μέσα στη χούντα και έκανε έκθεση στη γκαλερί «ώρα» του Ασαντούρ και της Χριστίνας Μπαχαριάν, φίλους και συναγωνιστές της.

Μαχήτρια με τόλμη και αποφασιστικότητα

Η Βάσω Κατράκη ήταν μαχήτρια στους κοινωνικούς αγώνες με τόλμη και αποφασιστικότητα. Μετέφερε στην πέτρα όλα τα θεμελιώδη θέματα, το ιδεώδες της ελευθερίας και της αξιοπρέπειάς μας. Σπαράγματα μνήμης, θρήνοι και ελεγεία γι' αυτούς που θυσιάστηκαν. Εργα κοινωνική μαρτυρία. Υπηρέτησε την Ελληνική Χαρακτική με αφοσίωση και γνώση. Ηθος και αξιοπρέπεια. Δικαίως ο τεχνοκριτικός και φίλος της Κώστας Σταυρόπουλος, τη χαρακτήρισε ως την «κορυφαία ερμηνεύτρια της ανθρώπινης τραγωδίας».

Η ίδια έλεγε: «Διερευνώντας τους παραδοσιακούς τρόπους χάραξης πάνω στα καθιερωμένα υλικά, όπως στο όρθιο και στο πλάγιο ξύλο, στο χαλκό κλπ., ένιωσα σιγά σιγά να εξαντλούνται οι εκφραστικοί τρόποι που ταίριαζαν στην ιδιοσυγκρασία μου. Στην περιπλάνηση των αναζητήσεών μου για το υλικό που θα εκπλήρωνε τις εκφραστικές μου ανάγκες, στάθηκα στον ψαμμίτη λίθο, που με την αδρή του επιφάνεια και την αδιερεύνητη περιοχή του, μου άνοιξε το δρόμο για τα μεγάλα σχήματα και στη βαθιά κι ελεύθερη χειρονομία. Η επαφή μου με την τραχιά αυτή κρητική πέτρα με οδήγησε και στην αναζήτηση καινούριων εργαλείων. Ο μαστρακάς και τα καλέμια των γλυπτών με βοήθησαν σ' αυτό. Με βαθιές εγκοπές, με σκληρά γδαρσίματα, με απότομα ή ελαφρά περάσματα από τα μαύρα στ' άσπρα κι αντίθετα, προσπάθησα να κατακτήσω την άγνωστη γλώσσα του καινούριου αυτού υλικού και να του αποσπάσω τα μυστικά, που θα βοηθούσαν στην έκφραση των αναγκών μου».

               Για την αναστήλωση του πατρικού σπιτιού της

Προς τιμήν της δημιουργήθηκε το καλοκαίρι του 2006 το κέντρο Χαρακτικών Τεχνών και Μουσείο Βάσω Κατράκη στην πατρίδα της, το Αιτωλικό Αιτωλοακαρνανίας, όπου εκτίθεται μόνιμα όλο το έργο της. Το πατρικό της σπίτι, βρίσκεται και αυτό στο όμορφο νησάκι, το Αιτωλικό, τη μικρή Βενετία, όπως την ονόμαζαν τότε. Το σπίτι βρεχόταν γύρω γύρω από τη λιμνοθάλασσα. Εκεί έζησε τα παιδικά της χρόνια, ευτυχισμένη με τους γονείς και τα τέσσερα αδέρφια της. Εκεί, στα μαθητικά της τετράδια ζωγράφισε τα πρώτα της σχέδια και πορτρέτα. Εκεί εμπνεύστηκε τις πρώτες έγχρωμες της ξυλογραφίες, από τα πρωινά, τα δειλινά και τα νυχτερινά χρώματα της ήρεμης λιμνοθάλασσας.

Σήμερα το πατρικό της σπίτι καταρρέει αδύναμο να αντισταθεί στο πέρασμα των χρόνων. Παρότι έχει χαρακτηρισθεί διατηρητέο μνημείο, η πολιτεία δεν μπόρεσε να βοηθήσει παρά τις μελέτες που κατατέθηκαν στην Εφορεία Νεότερων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού για τη διάσωσή του.

Η έκθεση αυτή έχει κύριο σκοπό να επικοινωνήσει το έργο της με τους ανθρώπους, αυτό που ήθελε πάντα και η ίδια. Για πρώτη φορά, μετά το 1994 (20 χρόνια μετά) τα έργα που εκτίθενται θα είναι προς πώληση. Σκοπός αυτής της κίνησης είναι η συγκέντρωση χρημάτων για την αναστήλωση του πατρικού σπιτιού της Βάσως Κατράκη στο Αιτωλικό.
               Σ.Αδαμίδου

Το Μουσείο της Βάσως Κατράκη στο Διαδίκτυο
Ογδόντα οκτώ έργα της μεγάλης χαράκτριας σε ένα κλικ
Κορυσχάδων 1 30400 ΑΙΤΩΛΙΚΟ , ΙΕΡΑ ΠΟΛΙΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ
Τηλ.:+30 26320 22780
URL: http://www.katrakivasso-museum.gr

__σσ. Σύνδεση αδύνατη_νεκρός σύνδεσμος
E‑mail: info@vassokatraki.gr

Στο 20άλεπτο βίντεο δοκιμάσαμε να παρακολουθήσουμε αφήγηση για τα παιδικά χρόνια στην παραθαλάσσια κωμόπολη, τη φοίτηση στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα με δασκάλους τον Κώστα Παρθένη και τον Γιάννη Κεφαλληνό, τις πρώτες καλλιτεχνικές απόπειρες, τις ξυλογραφίες για την έκδοση “Τα λόγιας της πλώρης” του Ανδρέα Καρκαβίτσα, τις αφίσες της Κατοχής, την αποτύπωση της ατομικής και συλλογικής μοίρας των μαχόμενων Ελλήνων στο έργο της, τις ψηλόλιγνες αφαιρετικές φιγούρες της, τους περίφημους ψαράδες της, τις χαρακτηριστικές μανάδες, τα άλογα, τα τοπία με τις αλυκές, την εικαστική σύνθεση με χρώμα, την περίοδο της ρεαλιστικής χαρακτικής στην πέτρα. Παράλληλα με την καλλιτεχνική πορεία παρακολουθούμε την πορεία της ζωής: τη στράτευση στον χώρο της Αριστεράς, την αντιδικτατορική δράση, την Αντίσταση, την εξορία

               ...Τζίφος

“Ο ιστότοπος, που θα ενημερωθεί σταδιακά με ψηφιακές απεικονίσεις του συνόλου του έργου της χαράκτριας και φωτογραφικό υλικό, αποτελεί προσφορά του ΤΕΙ Μεσολογγίου στο Μουσείο Βάσως Κατράκη”. Αναπτύχθηκε στο Τμήμα Εφαρμογών Πληροφορικής στη Διοίκηση και στην Οικονομία από τον Πάνο Βασιλείου και την Γκόλφω Βασιλείου υπό την επιστημονική εποπτεία του καθηγητή Αριστογιάννη Γαρμπή.

Δείτε και Επερώτηση ΛαΣυ (Μωραΐτης Νίκος _περιφερειακός σύμβουλος δυτικής Ελλάδας) για προβλήματα στη λειτουργία του «Μουσείου Βάσως Κατράκη – Εικαστικό Κέντρο Χαρακτικής» στο Αιτωλικό

ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΑΣΩΣ ΚΑΤΡΑΚΗ:
Ένα πολύτιμο έργο έρμαιο της αδιαφορίας κράτους και τοπικών αρχών.

«Το “Μουσείο Βάσως Κατράκη — Εικαστικό Κέντρο Χαρακτικής” στο Αιτωλικό έχει χαρακτηριστεί μοναδικό μουσείο αμιγώς Χαρακτικής Τέχνης στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη(…) Στόχος της δωρεάς των έργων της στην πατρίδα της το Αιτωλικό ήταν το “Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών και Μουσείο Βάσως Κατράκη”, που εγκαινιάστηκε το 2006, να μην είναι ένας “νεκρός” μουσειακός χώρος αλλά να έχει μία δυναμική που να συμβάλλει στην ανάπτυξη και εξέλιξη της χαρακτικής τέχνης στην Ελλάδα.

Στο ισόγειο, οι τέσσερις αίθουσες, περίπου 400 τ.μ., προορίζονταν για εργαστήρια χαρακτικής. Τα εργαστήρια χαρακτικής ήταν στόχος να αποτελέσουν τόπο δοκιμών, πειραματισμών και δημιουργίας των χαρακτών, ενώ η ευρύτερη περιοχή του μουσείου να αποτελεί χώρο έμπνευσης για τους καλλιτέχνες και σημείο αναφοράς για γενικότερες πολιτιστικές δραστηριότητες (εικαστικά συμπόσια, πολιτιστικές βραδιές, περιοδικές εκθέσεις κά.). Οι γενικότεροι στόχοι του μουσείου όχι μόνο δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ αλλά, αυτήν τη στιγμή, ένα μεγάλο μέρος του έργου της σπουδαίας χαράκτριας έχει υποστεί σοβαρότατες φθορές από τη σκόνη, τα έντομα και την υγρασία, ενώ καμία μέριμνα δεν υπάρχει για τη συντήρηση, την αποκατάσταση και την εξασφάλιση κατάλληλων συνθηκών φύλαξης και έκθεσής τους».

Τα παραπάνω ανέφερε το ΚΚΕ σε Ερώτησή του προς τους αρμόδιους υπουργούς (Πολιτισμού και Εσωτερικών) το 2014… Από τότε έχουν περάσει 20 χρόνια και η κατάσταση του μουσείου όχι μόνο δεν βελτιώθηκε αλλά φαίνεται να έχει σημαδευτεί ανεξίτηλα από την αδιαφορία του κράτους και την εγκατάλειψη διαχρονικά από τις δημοτικές αρχές του δήμου Μεσολογγίου.

Το μουσείο θεμελιώθηκε το 1995 και εγκαινιάστηκε τελικά …το 2006. Λειτουργεί ως ΝΠΔΔ που ανήκει στον δήμο Μεσολογγίου, το Δημοτικό Συμβούλιο του οποίου ορίζει το ΔΣ του.

Φιλοξενεί τη 15χρονη δουλειά της Β. Κατράκη στο παραδοσιακό ξύλο και την 35χρονη χαρακτική της στην πέτρα και περιλαμβάνει μια συλλογή από 400 περίπου έργα, πολλά χαρακτικά ανάτυπα και μεγάλο μέρος από τις μήτρες (ξύλα και πέτρες) πάνω στα οποία χάραξε τα έργα της. Εκτίθενται, επίσης, μεγάλα και μικρά σε μέγεθος μαυρόασπρα και χρωματιστά σχέδια, καθώς και σχέδια προετοιμασίας για την παραγωγή του χαρακτικού ανατύπου. Τη συλλογή ενισχύουν τα αντικείμενα τέχνης, καλλιτεχνικές αφίσες και ζωγραφικά έργα. Ακόμη, φιλοξενούνται το εργαστήριο, η βιβλιοθήκη, τα αρχεία της και πολλές φωτογραφίες.

Μια μεγάλης αξίας πολιτιστική κληρονομιά, της σπουδαίας Βάσως Κατράκη, πρωτοπόρας χαράκτριας με διεθνή βραβεία και αναγνώριση, που σε όλη τη ζωή της αγωνίσθηκε για το δίκιο του λαού, φυλακίσθηκε γι’ αυτό και εξορίσθηκε. Κληρονομιά η οποία προσφέρθηκε στον γενέθλιο τόπο της μεγάλης δημιουργού με επιθυμία της ίδιας, που όχι μόνο δεν αξιοποιήθηκε και εξακολουθεί να μην αξιοποιείται όπως της αξίζει, αλλά έχει υποστεί φθορές. Ανεπανόρθωτες φθορές που έχουν καταστρέψει ήδη μεγάλο μέρος των έργων…

Η απουσία κατάλληλων συνθηκών φύλαξης και έκθεσης των έργων, καθώς και μέσων συντήρησης και προστασίας τους, έχει αφήσει το αποτύπωμά της, διαβρώνοντας τα έργα. Αυτή η απουσία είχε εντοπιστεί εδώ και πολλά χρόνια, από τα εγκαίνια του μουσείου ακόμα, χωρίς ωστόσο να ληφθούν μέτρα. Αξίζει να σημειωθεί ότι το κλιματιστικό σύστημα δεν λειτούργησε ποτέ, παρόλο που πρόκειται για έργα τέχνης τα οποία απαιτούν εξ ορισμού ειδική προστασία και μάλιστα σε έναν χώρο με μεγάλη υγρασία, καθώς βρίσκεται μέσα στη λιμνοθάλασσα.

Το μουσείο ποτέ δεν λειτούργησε με προδιαγραφές μουσείου. Δεν στελεχώθηκε με μόνιμο προσωπικό ούτε με επαγγελματίες ξεναγούς ή ειδικούς. Κατά περιόδους λειτουργούσε με 8μηνίτες συμβασιούχους, που όταν έληγε η σύμβασή τους δεν επαναπροσλαμβάνονταν… Ενώ έχουν υπάρξει περίοδοι κατά τις οποίες έμενε κλειστό και άνοιγε μόνο χάρη στη φιλότιμη προσπάθεια και προσφορά ενός γείτονα της Β. Κατράκη.

Κι όμως, το έργο της Βάσως Κατράκη αποδεικνύεται ότι παραμένει πόλος έλξης και σήμερα, καθώς ακόμα και σε αυτές τις συνθήκες, το μουσείο έχει επισκεψιμότητα. Από το κοινό, από τους καλλιτέχνες αναγνωρίζεται διαχρονικά το έργο της εξαίρετης αυτής δημιουργού, που σημάδεψε την παγκόσμια χαρακτική δημιουργία εκφράζοντας τον μόχθο και τους μεγάλους αγώνες του λαού μας για δίκιο και ελευθερία, από την Αντίσταση, τα δύσκολα μετεμφυλιακά χρόνια έως τη δικτατορία.

                 Η σπουδαία χαράκτρια Βάσω Κατράκη

Στην τελευταία συνεδρίαση του ΔΣ του «Κέντρου και Μουσείου Χαρακτικών Τεχνών Βάσως Γ. Κατράκη», στις 18 Ιούλη 2023, η κόρη της, Μαριάννα, με δραματικό τρόπο έκανε λόγο για «κλινικά νεκρό νομικό πρόσωπο», επισημαίνοντας ότι «για το μόνο που μπορούμε να συζητήσουμε είναι για τα 17 χρόνια υπολειτουργίας του μουσείου και για τη συνεχή προσβολή της ίδιας της Βάσως Κατράκη και του έργου της».

«Δεν συμμετέχουμε στη διοίκηση του μουσείου, αλλά στη διοίκηση δύο αποθηκών στις οποίες είναι κρεμασμένα τα έργα της Βάσως, και μάλιστα σε εντελώς ακατάλληλες συνθήκες, με αποτέλεσμα να καταστρέφονται», τόνισε σε άλλο σημείο, ενώ αναφέρθηκε, μεταξύ άλλων, σε μια σειρά από σχέδια που είχαν τεθεί με αισιοδοξία για την αξιοποίηση του χώρου του μουσείου και ποτέ δεν προχώρησαν:

Στην επιστολή της η κόρη της Βάσως Κατράκη επισημαίνει: «Στερήσαμε (σ.σ. το ΔΣ του μουσείου και ο δήμος) από το μουσείο το δικαίωμα χρηματοδότησης από ευρωπαϊκά και εθνικά προγράμματα, καθώς και από κάθε φορέα χρηματοδότησης. Στερήσαμε από το μουσείο την ευκαιρία συνεργασίας με τις Ανώτατες Σχολές Καλών Τεχνών, αφού δεν προχωρήσαμε ποτέ ούτε στη δημιουργία των εργαστηρίων χαρακτικής, αλλά ούτε και στην υπογραφή των μνημονίων συνεργασίας με τις Σχολές. Αποκλείσαμε έτσι οποιαδήποτε δυνατότητα συνεργασίας του μουσείου με τους καλλιτέχνες, ενώ γι’ αυτούς φτιάχτηκε και σε αυτούς δικαιωματικά ανήκει. Ο προϋπολογισμός που ήρθε εδώ σήμερα δεν περιέχει καμία απολύτως δαπάνη για δράσεις πολιτισμού σχετικές με το αντικείμενο του μουσείου». Ενώ έκανε ακόμα λόγο για καταστροφή, «στην παντελώς ακατάλληλη αποθήκη του υπογείου», όλων των βιβλίων και των εντύπων που δημιουργήθηκαν για να ενισχύσουν οικονομικά το μουσείο.

Μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια έχουν γίνει πολλές διαμαρτυρίες επισκεπτών (που ταξίδεψαν στο Αιτωλικό επί τούτου) επειδή βρήκαν το μουσείο κλειστό. Επίσης, παρέμβαση μετά από ομαδική επίσκεψη και φωτογράφηση της φθοράς πάνω στα έργα έκανε το ΚΚΕ, καταθέτοντας Ερώτηση στη Βουλή και ζητώντας να παρθούν άμεσα μέτρα συντήρησης — κάτι που δεν έγινε. Για το ίδιο θέμα παρέμβαση στο υπουργείο Πολιτισμού — μετά από δύο ομαδικές επισκέψεις — έκανε και το Επιμελητήριο Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος.

Σήμερα προβάλλει η αναγκαιότητα πρώτα από όλα να σωθούν τα έργα… Και αυτό σημαίνει ότι μπαίνει επί τάπητος η συζήτηση για τη δωρεά και το μέλλον του μουσείου…

ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ:
Να μην κλείσει το “Μουσείο Βάσως Κατράκη” στο Αιτωλικό

💥 Να μην κλείσει το «Μουσείο Βάσως Κατράκη» στο Αιτωλικό ζητά η Πανελλήνια Ένωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης και Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ) και καταγγέλλει την απαράδεκτη απόφαση της κυβέρνησης. Ένα Μουσείο που προβάλλει το πολιτιστικό — χαρακτικό έργο της σημαντικής καλλιτέχνη Βάσως Κατράκη και, φυσικά, συμβάλλει στην πολιτιστική αναβάθμιση της περιοχής.

💥 Πρόκειται για το έργο της εξαίρετης, αναγνωρισμένης δημιουργού, που σημάδεψε την παγκόσμια χαρακτική δημιουργία εκφράζοντας τον μόχθο και τους μεγάλους αγώνες του λαού μας για δίκιο και ελευθερία, από την Αντίσταση και τα δύσκολα μετεμφυλιακά χρόνια έως τη δικτατορία. Μάλιστα, το «Μουσείο Βάσως Κατράκη — Εικαστικό Κέντρο Χαρακτικής» στο Αιτωλικό έχει χαρακτηριστεί ως μοναδικό μουσείο αμιγώς Χαρακτικής Τέχνης στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη, κάτι που υπογραμμίζει την πολιτιστική και καλλιτεχνική αξία του.

Η ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ, που εκφράζει και εκπροσωπεί τους αγωνιστές, απογόνους και φίλους της Αντίστασης, την οποία τίμησε και τιμά και με το σημαντικό έργο της η Βάσω Κατράκη, διαμαρτύρεται για την απαράδεκτη απόφαση της κυβέρνησης για την κατάργηση του Μουσείου από ΝΠΔΔ, με ευθύνη και της δημοτικής αρχής της περιοχής, που δεν προστάτευσε και φρόντισε για την εύρυθμη λειτουργία του Μουσείου.

Η ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ καλεί την κυβέρνηση να ανακαλέσει την απόφασή της και να διασφαλίσει τη συνέχεια της λειτουργίας του Μουσείου ως ΝΠΔΔ παίρνοντας μέτρα για τη συντήρηση και αποκατάσταση των έργων και τη διασφάλιση των κατάλληλων συνθηκών για την έκθεση και τη φύλαξη των σημαντικών έργων που εκτίθενται στο Μουσείο. Και, φυσικά, να προσληφθεί το αναγκαίο προσωπικό ώστε να αξιοποιηθεί το Μουσείο ως χώρος πολιτιστικής δράσης για την περιοχή και ευρύτερα.

Η ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ εκφράζει την αλληλεγγύη της και στηρίζει τον αγώνα των τοπικών πολιτιστικών και μαζικών φορέων για τη σωτηρία του Μουσείου.

 

 

 

 

 

48ο Φεστιβάλ ΚΝΕ - “ΟΔΗΓΗΤΗ”: Μια αντάρτικη νοσοκομειούπολη… στην Κεντρική Σκηνή

Tο Νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο, που αποτελεί σημαντικό κομμάτι της τρίχρονης εποποιίας του ΔΣΕ, θα ενταχθεί στο δίκτυο μουσείων και μνημείων στο Γράμο - Βίτσι. Είναι η συνέχεια των προσπαθειών του ΚΚΕ στην περιοχή ώστε η εργατική τάξη, ο λαός και η νεολαία να διδαχθούν από την ιστορία του τόπου, να εμπνευστούν από την ηρωική δράση των κομμουνιστών τότε και τώρα, να βγάλουν πολύτιμα συμπεράσματα για την πάλη ενάντια στην εκμετάλλευση.

 

«Μια αντάρτικη νοσοκομειούπολη... Ισως θα υπάρχει και τώρα, έστω και κατεστραμμένη, που θα μπορούν οι νεότεροι να την επισκέπτονται και να θαυμάζουν τι μπορεί να φτιάσει ο λαός όταν το καταλαβαίνει δικό του». Λόγια του Ν. Σακελλαρίου, αρχιάτρου στον ΔΣΕ, στο Νοσοκομείο του Γράμμου.

 

Αυτό ακριβώς το έργο έχει αναλάβει το ΚΚΕ, την ανάδειξη και αναστήλωση της αντάρτικης νοσοκομειούπολης, που βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά του υψώματος Σκάλα του Γράμμου σε υψόμετρο 1.400 μέτρων και χτίστηκε το διάστημα Απρίλη - Μάη του 1948.

Για την κατασκευή και λειτουργία του πρωτοστάτησαν οι γιατροί Πέτρος Κόκκαλης, Νώντας Σακελλαρίου, Γιώργος Τζαμαλούκας, Στέφανος Χουζούρης κ.ά.

 

Για την υλοποίηση αυτού του σκοπού έχει συγκροτηθεί ομάδα που πλαισιώνεται από μηχανικούς, οικοδόμους, τεχνίτες και δεκάδες εθελοντές, η οποία έχει αναλάβει τη σκληρή δουλειά για τον καθαρισμό του χώρου, τη διαμόρφωση και την ανάδειξή του, ώστε να γίνει επισκέψιμος. Μέχρι τώρα έχουν εντοπιστεί πάνω από 30 κτίσματα. Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η στήριξη μέσα από προσφορές μελών και φίλων του Κόμματος, απογόνων μαχητών του ΔΣΕ.

 

🎥 🎬 Αυτές οι πλευρές αποτυπώνονται στο ολιγόλεπτο βίντεο που προβλήθηκε στην Κεντρική Σκηνή του Φεστιβάλ πριν από την έναρξη του καλλιτεχνικού προγράμματος.

Με δέος παρακολουθεί κανείς τα σημερινά πλάνα από αυτήν την προσπάθεια που μπλέκονται με τα πλάνα του «χτες». Η συγκίνηση και το δέος μεγαλώνουν όταν ακούει κανείς τη δομή και τη λειτουργία του νοσοκομείου, που στόχο είχε να περιθάλψει 1.200 τραυματίες και αρρώστους και χτίστηκε χάρη στην εθελοντική δουλειά των κατοίκων των γύρω χωριών.

Μια ολόκληρη πολιτεία με τους θαλάμους, τους κλιβάνους, τα καταφύγια, τις καλύβες που φιλοξενούσαν τις υπηρεσίες και τα μαγειρεία που βρίσκονταν ακριβώς δίπλα στο ποτάμι, για να υπάρχει άμεση πρόσβαση στο νερό αλλά και οι καπνοί να μην προδώσουν τη θέση του νοσοκομείου. Ακόμα και ξύλινο αμφιθέατρο είχε κατασκευαστεί, που φιλοξενούσε συχνά παραστάσεις για την ψυχαγωγία των ασθενών. Το σπουδαιότερο, όμως, οίκημα της νοσοκομειούπολης ήταν το χειρουργείο, με πέντε χειρουργικά κρεβάτια, που επέτρεπε σε τρεις γιατρούς να πραγματοποιούν παράλληλα χειρουργικές επεμβάσεις, το οποίο λειτουργούσε και βράδυ με ηλεκτρικό φως και είχε σκέπασμα από 8 - 10 κορμούς δέντρων...

 

Περίπου μισή ώρα οδικώς από το Νεστόριο υψώνεται μέσα από τα καταπράσινα δάση του Γράμμου η κορυφή Σκάλα. Εκεί που συναντιέται το ρυάκι με την άσφαλτο, ξεκινά ένας δασικός δρόμος υλοτόμων που ανηφορίζει με κατεύθυνση την κορυφή, μέσα στο δάσος. Ανεβαίνοντας τον δρόμο, ο επισκέπτης συναντά περίπου σε υψόμετρο 1.400 μέτρων την πλάκα που τοποθέτησαν πριν από έναν χρόνο οι Οργανώσεις Περιοχής Δυτικής Μακεδονίας της ΚΝΕ και του ΚΚΕ:«Σε τούτα εδώ τα χώματα την περίοδο 1946 — 1949 στο Νοσοκομείο του Γράμμου οι μαχητές του Υγειονομικού του ΔΣΕ έδιναν “ζωή νικώντας το θάνατο”. Σ’ αυτόν τον δρόμο συνεχίζουμε».

Η ανασκαφή στους θαλάμους του Νοσοκομείου του ΔΣΕ αποκάλυψε εξαιρετικές λεπτομέρειες τόσο για τη θεμελίωση όσο και για το ξυλοπάτωμα

Το ανθρώπινο μάτι δεν «πιάνει» με τη μία τη σημασία του τόπου. Οι πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης ύπαρξης είναι τα δέντρα που έχουν κόψει οι υλοτόμοι και ο δρόμος. Το δεύτερο Σαββατοκύριακο του Ιούνη ωστόσο, για 3 μέρες, στον χώρο άρχισαν και πάλι, όπως πριν από 75 χρόνια, να ακούγονται θόρυβοι εργαλείων. Ηταν ακόμα μια ομάδα δεκάδων μελών και φίλων του ΚΚΕ και της ΚΝΕ, που με σκληρή δουλειά συνέχισαν το σπουδαίο έργο ανάδειξης του Νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο, «ξηλώνοντας» τα σημάδια του χρόνου από όλα αυτά που κάποτε συνιστούσαν μια μεγάλη αντάρτικη νοσοκομειούπολη.

Όπως σημείωνε ο Ν. Σακελλαρίου, αρχίατρος στον ΔΣΕ, το Νοσοκομείο του Γράμμου ήταν «μια αντάρτικη νοσοκομειούπολη πολύ καλή, ίσως θα υπάρχει και τώρα, έστω και κατεστραμμένη, που θα μπορούν οι νεότεροι να την επισκέπτονται και να θαυμάζουν τι μπορεί να φτιάσει ο λαός όταν το καταλαβαίνει δικό του».

Το Νοσοκομείο του ΔΣΕ στον Γράμμο απλωνόταν
σε μια έκταση με περίμετρο 1.500μ
στη νοτιοανατολική πλευρά του υψώματος Σκάλα

Περισσότερα στο δημοσίευμά μας _“Ατέχνως”
Νοσοκομείο του ΔΣΕ στον Γράμμο: Μια ολόκληρη πολιτεία κρυμμένη στο δάσος