Χόρχε Λουίς Μπόρχες “Και μαθαίνεις -μαθαίνεις με κάθε αντίο μαθαίνεις”…

Τέτοιες μέρες (24 Αυγούστου) του 1899, γεννήθηκε στο Μπουένος Άιρες, ο Jorge (Francisco Isidoro) Luis Borges (Acevedo) - Χόρχε Λουίς Μπόρχες, πέθανε στη Γενεύη, 14-Ιουν-1986: συγγραφέας (όπου κυριαρχεί το στοιχείο του φανταστικού) δοκιμιογράφος, ποιητής και κριτικός από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές μορφές του 20ού αιώνα.
Σταδιακά τυφλώθηκε σχεδόν 100% (κληρονομικότητα από τον πατέρα του)

Με κάθε αντίο μαθαίνεις…

“Μετά από λίγο μαθαίνεις την ανεπαίσθητη διαφορά ανάμεσα στο να κρατάς το χέρι και να αλυσοδένεις μια ψυχή…
Και μαθαίνεις πως αγάπη δε σημαίνει στηρίζομαι και συντροφικότητα δε σημαίνει ασφάλεια
Και αρχίζεις να μαθαίνεις πως τα φιλιά δεν είναι συμβόλαια και τα δώρα δεν είναι υποσχέσεις
Και αρχίζεις να δέχεσαι τις ήττες σου με το κεφάλι ψηλά και τα μάτια ορθάνοιχτα
Με τη χάρη μιας γυναίκας και όχι με τη θλίψη ενός παιδιού
Και μαθαίνεις να φτιάχνεις όλους τους δρόμους σου στο Σήμερα, γιατί το έδαφος του Αύριο είναι πολύ ανασφαλές για σχέδια και τα όνειρα πάντα βρίσκουν τον τρόπο να γκρεμίζονται στη μέση της διαδρομής.

Μετά από λίγο καιρό μαθαίνεις.
Πως ακόμα κι η ζέστη του ήλιου μπορεί να σου κάνει κακό.
Έτσι φτιάχνεις τον κήπο σου εσύ αντί να περιμένεις κάποιον να σου φέρει λουλούδια
Και μαθαίνεις ότι, αλήθεια, μπορείς να αντέξεις
Και ότι, αλήθεια, έχεις δύναμη
Και ότι, αλήθεια, αξίζεις
Και μαθαίνεις. μαθαίνεις με κάθε αντίο μαθαίνεις..” 

“Ποίημα στους φίλους”

Δεν μπορώ να σου δώσω λύσεις για όλα τα προβλήματα της ζωής σου, ούτε έχω απαντήσεις για τις αμφιβολίες και τους φόβους σου ˙ όμως μπορώ να σ’ ακούσω και να τα μοιραστώ μαζί σου.
Δεν μπορώ ν’ αλλάξω το παρελθόν ή το μέλλον σου. Όμως όταν με χρειάζεσαι θα είμαι εκεί μαζί σου.
Δεν μπορώ να αποτρέψω τα παραπατήματα σου. Μόνο μπορώ να σου προσφέρω το χέρι μου να κρατηθείς και να μη πέσεις.
Οι χαρές σου, οι θρίαμβοι και οι επιτυχίες σου δεν είναι δικές μου. Όμως ειλικρινά απολαμβάνω να σε βλέπω ευτυχισμένο.
Δεν μπορώ να περιορίσω μέσα σε όρια αυτά που πρέπει να πραγματοποιήσεις, όμως θα σου προσφέρω τον ελεύθερο χώρο που χρειάζεσαι για να μεγαλουργήσεις.
Δεν μπορώ να αποτρέψω τις οδύνες σου όταν κάποιες θλίψεις σου σκίζουν την καρδιά, όμως μπορώ να κλάψω μαζί σου και να μαζέψω τα κομμάτια της για να την φτιάξουμε ξανά πιο δυνατή.
Δεν μπορώ να σου πω ποιος είσαι ούτε ποιος πρέπει να γίνεις. Μόνο μπορώ να σ` αγαπώ όπως είσαι και να είμαι φίλος σου.
Αυτές τις μέρες σκεφτόμουν τους φίλους μου και τις φίλες μου, δεν ήσουν πάνω ή κάτω ή στη μέση.
Δεν ήσουν πρώτος ούτε τελευταίος στη λίστα. Δεν ήσουν το νούμερο ένα ούτε το τελευταίο.
Να κοιμάσαι ευτυχισμένος. Να εκπέμπεις αγάπη. Να ξέρεις ότι είμαστε εδώ περαστικοί.
Ας βελτιώσουμε τις σχέσεις με τους άλλους.
Να αρπάζουμε τις ευκαιρίες. Να ακούμε την καρδιά μας. Να εκτιμούμε τη ζωή.
Πάντως δεν έχω την αξίωση να είμαι ο πρώτος, ο δεύτερος ή ο τρίτος στη λίστα σου.
Μου αρκεί που με θέλεις για φίλο.
Ευχαριστώ που είμαι.

(Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Ποιήματα, μετάφρ. Δ. Καλομοίρης , Ελληνικά Γράμματα, 1995)

Αφού τέλειωσε ο Α΄ Παγκόσμιος, έζησε τρία χρόνια σε Λουγκάνο, Βαρκελώνη, Μαγιόρκα, Σεβίλλη και Μαδρίτη.
Στην Ισπανία ο Μπόρχες έγινε μέλος του αβάν-γκαρντ ουλτριστικού λογοτεχνικού κινήματος. Το πρώτο του ποίημα, «Ύμνος στη Θάλασσα», εκδόθηκε στο περιοδικό Grecia (=Ελλάδα).  Εκεί συναναστράφηκε αξιόλογους Ισπανούς συγγραφείς

Το 1921 ο Μπόρχες επέστρεψε με την οικογένειά του στο Μπουένος Άιρες όπου εισήγαγε το ουλτριστικό δόγμα και ξεκίνησε την καριέρα του ως συγγραφέας δημοσιεύοντας σε λογοτεχνικά περιοδικά.
Η πρώτη συλλογή ποιημάτων του ήταν η Fervor de Buenos Aires (Πάθος για το Μπουένος Άιρες, 1923). Συνεισέφερε στην αβάν-γκαρντ επιθεώρηση Martín Fierro (της οποίας η «τέχνη για την τέχνη» προσέγγιση ήταν αντίθετη με την πιο πολιτικοποιημένη ομάδα του Μποέδο), συν-ίδρυσε τα περιοδικά Prisma (1921–1922 και Proa, 1922–1926).
Ήταν τακτικός συνεργάτης, από το πρώτο κιόλας τεύχος, στο περιοδικό Sur, που έγινε σημαντικότατη λογοτεχνική αναφορά της Αργεντινής (ξεκίνησε το 1931 από τη Victoria Ocampo συγγραφέα και διανοούμενη της Αργεντινής, που περιγράφεται από τον Borges ως La mujer más argentina –η πιο Αργεντίνα γυναίκα.
Η Οκάμπο γνώρισε τον Μπόρχες στον άντρα της Adolfo Biou Casares (Αδόλφο Μπιόι Κασάρες γαλλικής καταγωγής, ο θεωρείται από τους σημαντικότερους συγγραφείς της Λατινικής Αμερικής), ο οποίος έγινε τακτικός συνεργάτης του Μπόρχες και σημαντική φυσιογνωμία της αργεντίνικης λογοτεχνίας.

Την παραμονή Χριστουγέννων το 1938, ο Μπόρχες χτύπησε άσχημα στο κεφάλι σε ατύχημα και παρ' ολίγο να πεθάνει από σηψαιμία — το διήγημά του «Ο Νότος» του 1944 βασίζεται σε αυτό ακριβώς το γεγονός. Ενώ ανάρρωνε από το ατύχημα, άρχισε να γράφει σε ένα στυλ για το οποίο έγινε διάσημος και η πρώτη του συλλογή διηγημάτων, El jardín de senderos que se bifurcan (Ο Κήπος με τα Μονοπάτια που Διακλαδώνονται).
Χωρίς σταθερή δουλειά, με την όρασή του να μειώνεται εξαιτίας του γλαυκώματος και ανήμπορος να στηρίξει πλήρως τον εαυτό του ως συγγραφέας, ο Μπόρχες ξεκίνησε «καριέρα» δίνοντας δημόσιες διαλέξεις.

Το 1961 μοιράστηκε με τον Σάμιουελ Μπέκετ το Βραβείο Φορμεντόρ. Το γεγονός ο Μπέκετ ήταν ήδη πολύ γνωστός στον αγγλόφωνο κόσμο, ενώ μέχρι τότε ο Μπόρχες παρέμενε άγνωστος και αμετάφραστος, κίνησε την περιέργεια πολλών για να μάθουν ποιος είναι.
Η ιταλική κυβέρνηση τον ονόμασε Commendatore, το Πανεπιστήμιο του Τέξας στο Ώστιν τον κάλεσε για ένα χρόνο. Αυτό οδήγησε στην πρώτη περιοδεία διαλέξεών του στις ΗΠΑ. Ακολούθησαν οι πρώτες μεταφράσεις έργων του στα αγγλικά το 1962, και τα επόμενα χρόνια περιοδείες στην Ευρώπη και την περιοχή των Άνδεων στη Νότια Αμερική.
Το 1965 τιμήθηκε με διάκριση από τη βασίλισσα του Ηνωμένου Βασιλείου Ελισάβετ Β΄.
Το 1980 του δόθηκε το Prix mondial Cino Del Duca, ενώ πολλές άλλες τιμές και βραβεία ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια, όπως τη γαλλική Λεγεώνα της Τιμής το 1983 και το Βραβείο Θερβάντες.

Μάλλον δεδομένη η σιωπηλή στήριξή του στις στρατιωτικές δικτατορίες σε Αργεντινή, Ουρουγουάη και αργότερα Χιλή και αλλού, μέσα από μια πολιτική στάση που ίδιος αποκαλούσε Anarco pacifismo -"αναρχο-ειρηνισμό".

Αν και πασίγνωστος τουλάχιστον από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, δεν κέρδισε ποτέ Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας –ούτε και προτάθηκε.
Μετά το 1975, τη χρονιά που πέθανε η μητέρα του, ο Μπόρχες άρχισε μια σειρά από μεγάλα ταξίδια σε όλο τον κόσμο, τα οποία συνεχίστηκαν μέχρι τον θάνατό του. Το 1984, ήρθε στην Ελλάδα, συγκεκριμένα στην Αθήνα, κι ύστερα στο Ρέθυμνο, όπου αναγορεύτηκε σε επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Τον συνόδευε στα ταξίδια αυτά μία βοηθός του, η Μαρία Κοδάμα (Αργεντινή ιαπωνικής και γερμανικής καταγωγής).

Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες πέθανε από καρκίνο του ήπατος στη Γενεύη και τάφηκε στο Βασιλικό Κοιμητήριο (Πλενπαλέ). Στη Γενεύη, προς μεγάλη έκπληξη των στενών του φίλων, μεταξύ αυτών του Αδόλφο Μπιόι Κασάρες, λίγο πριν πεθάνει παντρεύτηκε τη Μαρία Κοδάμα, που απέκτησε όλα τα δικαιώματα των γραπτών του, τα οποία της αποφέρουν εισόδημα πολλών εκατομμυρίων, αλλά το κυριότερο αναδείχτηκε μεγάλο εμπόδιο για την πρόσβαση στα γραπτά του (βλ. άρθρα σε Le Nouvel Observateur, El País La Nación κλπ.)

Βλέπε και αφιέρωμα στο Περιοδικό «Διαβάζω» Οκτ-1983 Τεύχος 79  

Εργογραφία στα ελληνικά μπορείτε να δείτε αναλυτικά στο biblionet.gr (με αναλυτικά στοιχεία και διαθεσιμότητα), επίσης 1930: Evaristo Carriego (Εβαρίστο Καριέγκο), δοκίμια για τον Αργεντινό ποιητή Εβαρίστο Καρίεγκο - 1935: Historia universal de la infamia (Παγκόσμια ιστορία της ατιμίας), συλλογή «αφηγηματικών πειραμάτων κάτι μεταξύ φάρσας και ψευτοδοκιμίου», 1944: Ficciones (Μυθοπλασίες), συλλογή διηγημάτων που έχει τιμηθεί με το «Prix Formentor International» το 1961, 1949: El Aleph (Το Άλεφ), δοκίμια και μικρά αφηγήματα, 1952: Otras inquisiciones 1937-1952 (Διερευνήσεις), δοκίμια και λογοτεχνική κριτική,  1953: Historia de la eternidad (Ιστορία της αιωνιότητας), συλλογή δοκιμίων και μικρών αφηγημάτων 1953: El "Martín Fierro" (Το «Μαρτίν Φιέρρο), δοκίμιο για το ομώνυμο λαϊκό ποίημα της Αργεντινής, 1960: El Hacedor (Ο δημιουργός), ποιήματα και μικρά αφηγήματα, 1967: El libro de los seres imaginarios (Το βιβλίο των φανταστικών όντων), αφηγήματα για μυθολογικές μορφές της παγκόσμια λογοτεχνίας, 1969: Elogio de la Sombra (Το εγκώμιο της σκιάς), ποιήματα 1970: El informe de Brodie (Η αναφορά του Μπρόντι), ένδεκα μικρά αφηγήματα - 1972: El oro de los tigres (Το χρυσάφι των τίγρεων) ποιήματα - 1972: Crónicas de Bustos Domecq (Αφηγήσεις του Μπούστος Ντομέκ), μικρά πεζά κείμενα που έγραψε μαζί με τον Αντόνιο Μπιόι Κασάρες, 1975: El libro de arena (Το βιβλίο της αρένας), μικρά πεζά κείμενα, 1976: Que es el budismo? (Τι είναι ο Βουδισμός;), συλλογή διαλέξεων - 1976: Diálogos (Διάλογοι), διάλογος με τον Ερνέστο Σάμπατο - 1977: Rosa y Azul (Ρόδινο και γαλάζιο), συλλογή μικρών αφηγημάτων - 1977: Historia de la noche (Η ιστορία της νύχτας και άλλα ποιήματα), ποιήματα - 1980: Siete noches (Εφτά νύχτες), συλλογή από διαλέξεις του - 1982: Nueve ensayos dantescos (Εννέα δοκίμια για τον Δάντη), δοκίμια για τον ποιητή - 2000: This Craft of Verse (Η τέχνη του στίχου), σειρά διαλέξεων του Μπόρχες στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ το 1967

Για να πάρουμε μια ιδέα

Το βιβλίο άμμου (El libro de arena): Έχει παρόμοια θεματολογία με το διήγημα Ζαφίρ που έγραψε το 1949 -και μετά πάλι αλλαγμένο 1974- καθώς εξετάζει το θέμα του αυτοπροσδιοριμού  και της προσπάθειας «απόδρασης από το άπειρο», αλλά και με τη Βιβλιοθήκη της Βαβέλ καθώς στο διήγημα αυτό το άπειρο περιέχεται εντός ενός βιβλίου Ένας Σκωτσέζος πωλητής προσφέρει στον πρωταγωνιστή ένα παράξενο βιβλίο με τις λέξεις Αγία Γραφή (Holy Writ Ιερή εντολή) και στη ράχη Bombay, γραμμένο σε κάποια άγνωστη γλώσσα και περιστασιακά έχει κάποιες απεικονίσεις, είναι πράγματι άπειρο.. Οι σελίδες του αντιγράφου δεν έχουν συσχετιστική αρίθμηση και όταν περάσει ένα από αυτά είναι αδύνατο να βρεθεί ξανά. Το βιβλίο άμμου μπορεί να θεωρηθεί α περιληπτική σύνοψη όπου Μπόρχε μιλά για λύτρωση, την εκδήλωση του υπερφυσικού στον καθημερινό κόσμο, το άπειρο και την εμμονή με την απόλυτη γνώση. Με το που γυρίζει κάποια από τις σελίδες του ταυτόχρονα εμφανίζονται ως δια μαγείας νέες σελίδες στην αρχή και στο τέλος του βιβλίου. Ο αφηγητής αποφασίζει να το αγοράσει προσφέροντας αντίτιμο ότι χρήματα μπορεί να συγκεντρώσει καθώς και μια σπάνια έκδοση της Αγίας Γραφής που διαθέτει και αποκτώντας το πλέον το τοποθετεί στην βιβλιοθήκη του πίσω από το Χίλιες και μια νύχτες. Μετέπειτα αφιερώνει χρόνο στην μελέτη του βιβλίου, τόσο πολύ ώστε η ανάγνωση του γίνεται εμμονή, καταλογογραφεί τις απεικονίσεις του και αποφεύγει να βγει έξω από το σπίτι του φοβούμενος πως αν αφήσει το βιβλίο στο σπίτι αυτό θα κλαπεί. Στο τέλος, συνειδητοποιεί την τερατώδη φύση του βιβλίου και την επιρροή που του ασκεί, και σκέφτεται να το καταστρέψει καίγοντας το, δεν το κάνει όμως αναλογιζόμενος πως το κάψιμο ενός απείρου βιβλίου θα δημιουργήσει άπειρο καπνό.
Πάει λοιπόν στην Εθνική Βιβλιοθήκη όπου εργαζόταν παλιά, και το τοποθετεί ανάμεσα στα ράφια που βρίσκονται στο υπόγειο, σκεπτόμενος πως το καλύτερο μέρος για να κρύψει κάποιος ένα φύλλο είναι το δάσος

Τι είναι ο El Aleph; … μια σφαίρα διαμέτρου δύο έως τριών εκατοστών που βρίσκεται πίσω από μια σκάλα υπογείου –«Ένα σημείο όπου όλα τα σημεία του σύμπαντος συγκλίνουν» με μια θαυμάσια αναφορά στο γράψιμο και τη δυνατότητα δημιουργίας πέρα από την πραγματικότητα.

Η ιστορία του Irineo Funes -Funes el memorioso, είναι ενός ανθρώπου που μετά από ένα ατύχημα μπορεί να θυμηθεί όλα όσα βλέπει και ακούει, με ένα από τα αγαπημένα θέματα του Borges: ο εκλεπτυσμένος άνθρωπος μπροστά στο χαοτικό και άπειρο σύμπαν.
Ο αφηγητής, μια εκδοχή του ίδιου του Μπόρχες, συναντά τον Ireneo Funes, ένα έφηβο αγόρι που ζει στο Fray Bentos της Ουρουγουάης, το 1884. Ο ξάδερφος του Borges λέει στο αγόρι «τι ώρα είναι»; και ο Funes απαντά αμέσως, χωρίς τη βοήθεια ρολογιού με ακρίβεια δευτερόλεπτου.
Ο Μπόρχες επιστρέφει στο Μπουένος Άιρες, και το 1887 επιστρέφει στο Φρέι Μπέντος, μαθαίνοντας ότι ο Ireneo έχει εν τω μεταξύ υποστεί ατύχημα και είναι ανάπηρος…
Του στέλνει κάτι βιβλία για λατινικά που του ζήτησε και πηγαίνοντας να τον δει –μετά από 2-3 μέρες χαιρετίζεται από τη φωνή του Φούνες που μιλά τέλεια λατινικά, απαγγέλλοντας «την πρώτη παράγραφο του εικοστού τετάρτου κεφαλαίου του έβδομου βιβλίου της Historia Naturalis» (του Πλίνιου του Πρεσβύτερου).
Η ιστορία εγείρει το άλυτο ερώτημα για το πόσες ανεκπλήρωτες δυνατότητες μπορεί να σηκώσει ο ανθρώπινος εγκέφαλος.

Ο Κήπος των Διαδρομών El jardín de senderos que se bifurcan (αφιερωμένο στην Βικτώρια Οκάμπο): Δύο κατάσκοποι κυνηγούν ο ένας τον άλλον κατά τη διάρκεια του 1^ου παγκόσμιου–βιβλίο «μυστηρίου» που η πλοκή δεν έγκειται στο ποιος θα βρει ποιον, αλλά στο μονοπάτι που θα πάρει ο καθένας μέσα στον δικό του λαβύρινθο.
Αυτή η ιστορία είναι μια μεταφορά των δυνατοτήτων και των συνεπειών που προκύπτουν από τις αποφάσεις μας.

Η συνάντηση: Αυτή η μοναδική ιστορία αγγίζει την αναπόφευκτη κατάσταση του πεπρωμένου που εντοπίζεται. Αυτό φαίνεται στο σχήμα δύο μαχαιριών που ανήκαν σε δύο αντίπαλους που ορκίστηκαν τον θάνατο. Σε αυτή τη γραφή, ο συγγραφέας πετυχαίνει ισορροπία ακροβάτη μεταξύ προβληματισμού, φαντασίας και περιγραφή της βίαιης ζωής των προαστίων της Αργεντινής.
Ο συγγραφέας αφηγείται μια ιστορία του ίσιου που ξεκινάει όταν ως αγόρι πάει σε ένα εξοχικό για μπάρμπεκιου. Το βράδυ, μετά από πολύ ποτό, ένας από τους καλεσμένους προτείνει σε έναν άλλο να παίξει ένα πόκερ και καθώς οι δύο άντρες-Maneco Uriarte & Duncan-ξεκινούν το παιχνίδι, το αγόρι αρχίζει να εξερευνά το σπίτι.
Ο οικοδεσπότης τον βρίσκει και του δείχνει τη συλλογή του με μαχαίρια που ήταν κάποτε στα χέρια διάσημων μαχητών, όταν διακόπτονται από τον ήχο θυμωμένων φωνών. Ο Ουριάρτε κατηγόρησε τον Ντάνκαν για απάτη, που αφού τον αγνόησε για λίγο, τον χτυπάει και τον προκαλεί σε μονομαχία.
Κανένας δεν είχε χειριστεί μαχαίρι στο παρελθόν, αλλά επέλεξαν δύο μαχαίρια από τη συλλογή-το ένα με σταυρό σε σχήμα U και το άλλο μια λεπίδα με ένα μικρό δέντρο πάνω του και μια ξύλινη λαβή… ο Ντάνκαν σκοτώνεται και ο Ουριάρτε μετανιώνει και συμφωνείται μια συνωμοσία σιωπής, "στο Μπουένος Άιρες όλα μπορούν να διορθωθούν".
Είκοσι χρόνια αργότερα ο συγγραφέας λέει σε έναν συνταξιούχο καπετάνιο της αστυνομίας για το περιστατικό.
«Άρχισα να αναρωτιέμαι αν ήταν ο Maneco Uriarte που σκότωσε τον Duncan ή αν με έναν παράξενο τρόπο θα μπορούσαν να ήταν τα όπλα, όχι οι άνδρες, που πολέμησαν ... Τα πράγματα διαρκούν περισσότερο από τους ανθρώπους · ποιος ξέρει αν αυτά τα μαχαίρια θα συναντηθούν ξανά, ποιος ξέρει αν η ιστορία τελειώνει εδώ».

Συνειρμικά…

Ετούτο το μαχαίρι εδώ που θέλεις ν' αγοράσεις,
με ιστορίες αλλόκοτες ο θρύλος το 'χει ζώσει
κι όλοι το ξέρουν πως αυτοί, που κάποια φορά το 'χαν,
καθένας κάποιον άνθρωπο δικό του έχει σκοτώσει.

Ένα στιλέτο έχω μικρό στη ζώνη μου σφιγμένο,
που ιδιοτροπία μ' έκανε και το 'καμα δικό μου
κι αφού κανένα δε μισώ στον κόσμο να σκοτώσω,
φοβάμαι μην καμιά φορά το στρέψω στον εαυτό μου.

            Αφορισμοί

★ Ο παράδεισος και η κόλαση μου φαίνονται δυσανάλογοι. Οι πράξεις των ανθρώπων δεν αξίζουν τόσο.

★ Κάθε ζωή διαμορφώνεται από μια μοναδική στιγμή, τη στιγμή που ο άνθρωπος συνειδητοποιεί, μια για πάντα, ποιος είναι.
★ Να είμαι μαζί σου και να μην είμαι μαζί σου είναι ο μόνος τρόπος που έχω για να μετρώ τον χρόνο.
★ Πάντα φανταζόμουν τον παράδεισο σαν ένα είδος βιβλιοθήκης.
Περπατώ στις συνοικίες μέσα στη μοναξιά της νύχτας και σκέφτομαι πως η νύχτα μας αρέσει γιατί αφαιρεί τις περιττές λεπτομέρειες, όπως ακριβώς κάνει και η μνήμη.

★ Αποφάσισα πολλές φορές να ασχοληθώ με τη μεταφυσική, αλλά με διέκοπτε η ευτυχία.
★ Το γράψιμο δεν είναι τίποτε άλλο από ένα κατευθυνόμενο όνειρο.
★ Χτίζεις στην άμμο και χτίζοντας και ξαναχτίζοντας κάνεις την άμμο πέτρα.
★ Ο χρόνος είναι η τίγρη που με καταβροχθίζει, αλλά εγώ είμαι η τίγρη.
★ Είναι άσκοπο να γράφει κανείς τεράστια βιβλία αναπτύσσοντας σε 500 σελίδες μια ιδέα που μπορεί κάλλιστα να αποδοθεί σε πέντε λεπτά κουβέντας.
★ Το ποδόσφαιρο είναι δημοφιλές επειδή η βλακεία είναι δημοφιλής.
★ Δεν είναι κομψό για έναν τζέντλεμαν, να υποστηρίζει οτιδήποτε άλλο εκτός από μια χαμένη υπόθεση.
★ Έκανε παρέα με πόρνες και με ποιητές… ακόμα και με άτομα πολύ χειρότερα.
★ Φυτέψτε τους δικούς σας κήπους και στολίστε μόνοι σας την ψυχή σας αντί να περιμένετε κάποιον άλλο να σας φέρει λουλούδια.

★ Δεν υπάρχει τρόπος να γνωρίζω αν τα γεγονότα που θα σας διηγηθώ είναι τα αίτια ή τα αποτελέσματα.
★ Ο θάνατος είναι το άπειρο που πλησιάζει.
★ Τίποτα δεν είναι χτισμένο πάνω σε βράχο. Όλα χτίζονται στην άμμο, αλλά πρέπει να χτίζουμε σαν η άμμος να ήταν βράχος.
★ Το πρωτότυπο δεν είναι ποτέ πιστό στη μετάφραση.
★ Η αμφιβολία είναι ένα από τα ονόματα της ευφυΐας.
★ Η ίδια η ζωή είναι αφορισμός.
★ Το έργο που έχω αναλάβει δεν είναι πραγματικά δύσκολο, μόνο που θα ‘πρεπε να είμαι αθάνατος για να το φέρω εις πέρας.
★ Μακάρι να υπάρχει παράδεισος ακόμα κι αν η θέση μου είναι στην κόλαση.
★ Ο χειρότερος λαβύρινθος δεν είναι εκείνος με το περίπλοκο σχέδιο που μπορεί να μας παγιδεύσει για πάντα, αλλά μια μοναδική και τέλεια ευθεία γραμμή.
★ Δεν υπάρχει λόγος να χτίσουμε έναν λαβύρινθο όταν ολόκληρο το σύμπαν είναι ένας λαβύρινθος.
★ Δεχόμαστε την πραγματικότητα τόσο εύκολα ίσως επειδή διαισθανόμαστε ότι τίποτα δεν είναι πραγματικό.
★ Ο Μύθος είναι στην αρχή της λογοτεχνίας και επίσης στο τέλος της.

★★ Τα γηρατειά (όπως τα αποκαλούν οι άλλοι)
μπορεί και να ‘ναι ο καιρός της ευτυχίας μας.
Το ζώο έχει πια πεθάνει η πεθαίνει όπου να ‘ναι.
Απομένει μονάχα ο άνθρωπος και η ψυχή του.