Από τη Μεγάλη Παρασκευή 💥 στην Ανάσταση Λαών

«Ο Ιησούς (...) κατάλαβε,
Τώρα καταλαβαίνω γιατί βρίσκεται εδώ ο Διάβολος, αν η δική σου εξουσία εξαπλωθεί και σ' άλλους λαούς, κι άλλες χώρες, θα εξαπλωθεί κι η δική του δύναμη πάνω στους ανθρώπους, αφού τα όρια τα δικά σου είναι και δικά του, ούτε ένα βήμα πιο πολύ ή πιο λίγο,

Έχεις απόλυτο δίκιο, γιε μου, με χαροποιεί η οξύνοιά σου (...)

Και πώς θα είναι ο θάνατός μου,

Σ' ένα μάρτυρα ταιριάζει θάνατος επώδυνος, κι αν είναι δυνατόν ατιμωτικός, ώστε να καταστήσει τη στάση των πιστών πιο ευσυγκίνητη, παθιασμένη, συναισθηματική (...). Ναι, γιε μου, ο άνθρωπος είναι το παιδί για τα θελήματα, απ' όταν γεννιέται, μέχρι να πεθάνει είναι πάντα πρόθυμος να υπακούει, τον στέλνουν από δω κι εκείνος πάει, του λένε να σταματήσει κι εκείνος σταματάει, τον προστάζουν να γυρίσει πίσω κι εκείνος οπισθοχωρεί, ο άνθρωπος και στην ειρήνη και στον πόλεμο, με τη γενικότερη σημασία τους, είναι ό,τι καλύτερο συνέβη ποτέ στους θεούς,

Κι εμένα σε τι θέλημα θα με στείλεις, μιας κι είμαι γιος σου,

Εσύ θα είσαι η κουτάλα μου που θα τη βυθίσω στην ανθρωπότητα για να τη βγάλω γεμάτη ανθρώπους που θα πιστέψουν στον καινούριο θεό στον οποίο πρόκειται να εξελιχθώ,
Γεμάτη ανθρώπους για να τους κατασπαράξεις,
Δε χρειάζεται, να τους καταβροχθίσω εγώ, θα φαγωθούν μεταξύ τους (...).
Θα πεθάνω στο σταυρό, είπες,
Αυτό είναι το θέλημά μου (...)

Πες μου τότε, στο όνομα όλων αυτών που λες ότι είσαι, πώς θα είναι το μέλλον μετά το θάνατό μου, τι θα συμβεί που δε θα συνέβαινε αν εγώ δεν είχα δεχτεί να θυσιαστώ για τη δική σου ικανοποίηση, γι' αυτή σου την επιθυμία να βασιλέψεις σε περισσότερους ανθρώπους και χώρες  (...).

Είπε ο Θεός, Θα υπάρξει μια Εκκλησία, (...) που εσύ θα ιδρύσεις, ή θα ιδρυθεί στο όνομά σου, (...) κι αυτή η εκκλησία θα εξαπλωθεί σ' όλο τον κόσμο μέχρι τα πέρατα που δεν έχουν ανακαλυφθεί ακόμα, (...)

Μίλα καθαρά, τον διέκοψε ο Ιησούς,
Δε γίνεται, είπε ο Θεός, (...)

Σε ρώτησα για το μέλλον,
Για το μέλλον σου μιλάω κι εγώ,
θέλω να μου πεις πώς θα ζουν οι άνθρωποι που θα έρθουν μετά από μένα,

Αναφέρεσαι σ' αυτούς που θα σε ακολουθήσουν,

Ναι, αν θα είναι πιο ευτυχείς.

“Είμαι όμως απολύτως πεπεισμένος ότι, ακόμη και αν
εγώ δεν θα βρίσκομαι εδώ, η σημερινή ήττα θα μετατραπεί
σε νέα πάλη και νέα νίκη που με τη σειρά της
δεν θα είναι και αυτή οριστική.
Δεν πρόκειται απλώς για ελπίδα, έχει να κάνει με το ότι
δε θέλω να χάσω τον μόνο λόγο που έχω για να ζω:
τη συνείδηση του ότι ο κόσμος στον οποίο ζούμε δεν είναι ένας κόσμος καλός,
το αντίθετο, και ότι είναι ανάγκη να τον αλλάξουμε”.
José de Sousa Saramago, 1919 -  2010

Πιο ευτυχείς ακριβώς, δε θα το έλεγα, θα έχουν όμως την ελπίδα της ευτυχίας ψηλά στον ουρανό όπου εγώ ζω αιώνια, επομένως την ελπίδα να ζήσουν αιώνια μαζί μου,
Τίποτε άλλο (...).
Για να μιλήσουμε ξεκάθαρα, κι ας είναι οι λέξεις σκοτεινές, θα πεθάνουν άνθρωποι για σένα και για μένα,
Οι άνθρωποι πάντα πέθαιναν για τους θεούς, ακόμη και για κάλπικους και ψεύτες θεούς,

Λένε ψέματα κι οι θεοί,

Λένε (...)

Περιμένω,

Τι, ρώτησε ο Θεός, σαν να τον έπιασαν αφηρημένο,
Να μου πεις πόσο θάνατο και πόνο θα στοιχίσει η νίκη σου πάνω στους άλλους θεούς, με πόσο θάνατο και πόνο θα ξεπληρωθούν οι μάχες που, στο όνομα το δικό σου και το δικό μου, θα πολεμήσουν οι άνθρωποι που θα πιστέψουν σε μας, ενάντια σε άλλους ανθρώπους,
Επιμένεις ότι θέλεις να το μάθεις.

Επιμένω,

Καλά λοιπόν, θα θεμελιωθεί η Εκκλησία που σου ανέφερα, αλλά τα προπήγματά της, για να στερεωθούν καλά, θα πρέπει να σκαφτούν σε σάρκα, και τα θεμέλια να φτιαχτούν από τσιμέντο απάρνησης, δακρύων, πόνου και μαρτυρίων, από όλους τους θανάτους που μπορούμε να φανταστούμε σήμερα κι άλλους που θα ανακαλυφθούν στο μέλλον (...).
Κι όλοι αυτοί θα πεθάνουν εξαιτίας σου, ρώτησε ο Ιησούς,
Αφού θέτεις έτσι το ζήτημα, ναι, θα πεθάνουν όλοι εξαιτίας μου,

Κι ύστερα,

Ύστερα, γιε μου, σ' το είπα, θα είναι μια ατέλειωτη ιστορία σίδερου και αίματος, φωτιάς και στάχτης, μια απέραντη θάλασσα από βάσανα και δάκρυα (...).

Ο Ιησούς πεθαίνει λίγο λίγο, η ζωή τον εγκαταλείπει, όταν ξαφνικά ανοίγει ο ουρανός πάνω από το κεφάλι του, απ' άκρη σ' άκρη, κι εμφανίζεται ο Θεός, με το ντύσιμο που είχε στο καΐκι, και η φωνή του αντηχεί σ' όλη τη γη καθώς λέει, Εσύ είσαι ο Υιός μου ο αγαπητός, σε σένα έδωσα όλη μου την εύνοια.
Τότε ο Ιησούς κατάλαβε πως σύρθηκε στην πλάνη όπως σέρνεται ο αμνός στη σφαγή, ότι η ζωή του χαράχτηκε για να πεθάνει έτσι από την αρχή της αρχής, και, όπως θυμήθηκε τον ποταμό αίματος και τον πόνο που θα γεννηθεί απ' αυτόν και θα πλημμυρίσει τη γη, κραύγασε προς τον ανοιχτό ουρανό, όπου ο Θεός χαμογελούσε,

Άνθρωποι, συγχωρήστε τον, γιατί δεν ξέρει τι κάνει (...)».

__Ζοζέ Σαραμάγκου, «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον», εκδόσεις Καστανιώτη

Ήλιος φωτοδότης των Ελλήνων Πάσχα
Άνοιξη και Λαμπρή: ζωή, έρωτας, ποίηση, ευτυχία, ψυχική ανάταση, ομορφάδα, λαϊκό γλέντι

Γιώργος Βαρλάμος Αγριολούλουδα

Περιμένοντας
τη ... Μεγάλη Ανάσταση
Τότε που όλα
ήταν αλλιώς

Η πιο μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης, που συνδυάζει την αναγέννηση της φύσης, με την αναγέννηση του Θεού. Δεν υπάρχει γωνιά της ελληνικής γης που να μη γιορτάζει με το χαρμόσυνο μήνυμα της Ανάστασης. Φέτος, όμως, το μήνυμα αυτό σκιάζεται και πονάει εξαιτίας αυτών που δεν επιτρέπουν στα αδέλφια μας στη γείτονα Γιουγκοσλαβία να νιώσουν το μήνυμα της Ανάστασης. Κι ενώ ο φίλος λαός συνεχίζει να σηκώνει το Σταυρό του μαρτυρίου, θα γιορτάσουμε με όση δύναμη μας μένει το Πάσχα, το οποίο συνδέθηκε με ό,τι καλύτερο έχει για να χαρεί στη ζωή ο άνθρωπος τη φύση και την ελευθερία. Γι' αυτό και την τραγούδησε ο λαός μας και τη χόρεψε όσο τίποτε άλλο, ζητώντας με τη μελωδία και το ρυθμό να εκφράσει την ευφροσύνη που τον διακατέχει, ελεύθερο ύστερα από αιώνες δουλείας, να μπορεί να γιορτάσει την Ανάσταση σε όλη τη θρησκευτική και κοινωνική έκταση. Είναι μέρα γενικού πανηγυρισμού και δύσκολα ξεχωρίζει κανείς πού να σταθεί ιδιαίτερα. Γιατί η ιδιαιτερότητα δεν είναι κάτι διαφορετικό. Το ίδιο μήνυμα ακούγεται σε παραλλαγές.

Το Πάσχα, στις περισσότερες περιοχές, άρχιζε από το Σάββατο του Λαζάρου. Το πρωί τα παιδιά έβγαιναν για να πουν το τραγούδι του Λαζάρου και τα φίλευαν αυγά.
"Την Τετάρτη την ημέρα/ κίνησε ο Χριστός να πάει πέρα/ Λάζαρος τον απαντάει/ και τον ημερολογάει/ πες μας Λάζαρε τι είδες/ εις τον Αδη όπου πήγες; / Είδα πόνους, είδα τρόμους/ είδα βάσανα και πόνους/ Δώστε μου λίγο νεράκι/ να ξεπλύνω το φαρμάκι/ το φαρμάκι της ψυχούλας/ και το αίμα της καρδούλας" __Καθενοί Εύβοιας.

"Πού ήσουν Λάζαρε πού ήσουν πετρίτη/ πού ήσουν σταυραετέ και κυνηγάρη/ Εδέ δω ήμουνα βαθιά θαμμένος/ και με τους νεκρούς ανταμωμένος...". "Καλώς σας ηύρ' ο Λάζαρος και τώρα και του χρόνου/ με τη Λαμπρή την Πασχαλιά με τον καλόν το λόγο..." __Ηπειρος.
"Ηλθεν ο Λάζαρος/ήλθαν τα βάγια/Σταυροσταθήτε/Κόκκινα αυγά/και πέντε πίτες/ Δώσ' με θεια τ' αυγό/ να φύγω από δω" __Θράκη.

Την Κυριακή των Βαΐων έστρωναν στο δάπεδο της εκκλησίας με φύλλα βάγιας. Κλαδιά από το ίδιο δέντρο κρατούσαν στα χέρια κατά τη διάρκεια της λειτουργίας. Όταν έβγαιναν από την εκκλησία χτυπούσαν ελαφρά ο ένας την πλάτη του άλλου με κλαδιά βάγιας. Ολα τα βράδια της Μεγάλης Εβδομάδας, που άρχιζε από εκείνη την Κυριακή πήγαιναν στην εκκλησία. Τη Μεγάλη Πέμπτη λίγο πριν ο παπάς βγάλει τον Εσταυρωμένο, ένας δυνατός άντρας μετέφερε στα χέρια τη μεγάλη πέτρα που στήριζαν τον σταυρό. Τη Μεγάλη Παρασκευή, το πρωί, οι γυναίκες στόλιζαν τον επιτάφιο με λουλούδια που έφερναν από το σπίτι τους και με αγριολούλουδα που μάζευαν τα παιδιά από τους αγρούς. Μετά τη μεσημεριανή λειτουργία και μέχρι το βράδυ περνούσαν όλοι τρεις φορές κάτω από τον επιτάφιο στα γόνατα. Το βράδυ εν χορώ μαζί με τους ψαλτάδες έψαλαν το "Ζωή εν Τάφω" και ύστερα γινόταν η περιφορά, την οποία άρχιζαν ακολουθώντας νότια κατεύθυνση. Η περιφορά γινόταν στις πλάτες τεσσάρων ανύπαντρων ανδρών, γιατί πίστευαν ότι όποιος τον έπαιρνε θα παντρευόταν την ίδια χρονιά. Όταν τελείωνε η περιφορά, επέστρεφαν στην εκκλησία από τη νότια πύλη, τον κρατούσαν ψηλά και από κάτω περνούσε όλο το εκκλησίασμα. Αυτοί που τον κρατούσαν εισέπρατταν από τους φίλους τους μερικές τσιμπιές για το καλό.

"Σήμερα μαύρος ουρανός. Σήμερα μαύρη μέρα | Σήμερα όλοι θλίβουνται και τα βουνά λυπούνται | Σήμερα βάλανε βολή οι άνομοι κι εβραίοι. | Κύριος εθέλησε να μπει σε περιβόλι | να λάβει ύπνο μυστικό για να τον λάβουν όλοι | η Παναγιά σαν τ' άκουσε έπεσε και ληγώθη | σταμνιά νερό της ρίξανε για να της έλθει ο νους της | και σαν της ήλθε ο λογισμός και σαν της ήλθε ο νους της | ζητά μαχαίρι να σφαγεί γκρεμό να πάει να πέσει | Φωνή της ήλθε απ' τον ουρανό Χαρχαγγέλου στόμα | Πάψε κυρά τις προσευχές πάψε και τις μετάνοιες | τον γιο σου τον επιάσανε και σαν φονιά τον πάνε | και στου Πιλάτου τας αυλάς εκεί τον τυραννάνε" __Εύβοια).

"Δε μου μιλείς παιδάκι μου, δε μου μιλείς παιδί μου/ - Τι να σου πω μανούλα μου που διάφορο δεν έχεις" _θρήνος της Ζακύνθου.

Για την ανάστασή σου λαέ μας...
Επιτάφιος_Πάθη_Ανάσταση...

Οι μέρες αυτές έχουν εμπνεύσει μεγάλους δημιουργούς στο πέρασμα των χρόνων, για να δώσουν το δικό τους περιεχόμενο, δεμένο με τα πάθη και τους πόθους του λαού μας, αλλά και τη λαϊκή μνήμη και παράδοση.

Η Μάνα του Χριστού

Πώς οι δρόμοι εβωδάνε με βάγια στρωμένοι,
ηλιοπάτητοι δρόμοι και γύρο μπαξέδες!
Η χαρά της γιορτής όλο και πιότερο αξαίνει
και μακριάθε βογγάει και μακριάθε ανεβαίνει.
Τη χαρά σου, Λαοθάλασσα, κύμα το κύμα,
των αλλώνε τα μίση καιρό τήνε θρέφαν
κι αν η μάβρη σου κάκητα δίψαε το κρίμα,
να που βρήκε το θύμα της, άκακο θύμα!

Α! πώς είχα σα μάνα κ' εγώ λαχταρήσει
(είταν όνειρο κ' έμεινεν, άχνα και πάει)
σαν και τ' άλλα σου αδέλφια να σ' είχα γεννήσει
κι από δόξες αλάργα κι αλάργ' από μίση!

Ενα κόκκινο σπίτι σ' αβλή με πηγάδι...
και μια δράνα γιομάτη τσαμπιά κεχριμπάρι...
νοικοκύρης καλός να γυρνάς κάθε βράδυ,
το χρυσό, σιγαλό και γλυκό σαν το λάδι.
Κι αμ' ανοίγεις την πόρτα με πριόνια στο χέρι,
με τα ρούχα γεμάτα ψιλό ροκανίδι,
(άσπρα γένια, άσπρα χέρια) η συμβία περιστέρι
ν' ανασαίνει βαθιά τ' όλο κέρδον αγέρι.

Κι αφού λίγο σταθείς και το σπίτι γεμίσει
τον καλό σου τον ήσκιο, Πατέρα κι Αφέντη,
η ακριβή σου να βγάνει νερό να σου χύσει,
ο ανυπόμονος δείπνος με γέλια ν' αρχίσει.

Κι ο κατόχρονος θάνατος θα φτανε μέλι
και πολλή φύτρα θα φηνες τέκνα κι αγγόνια
καθενού και κοπάδι, χωράφι κι αμπέλι,
τ' αργαστήρι εκεινού, που την τέχνη σου θέλει.
Κατεβάζω στα μάτια τη μάβρην ομπόλια,
για να πάψει κι ο νους με τα μάτια να βλέπει...

Ξεφαντώνουν τ' αηδόνια στα γύρο περβόλια,
λεϊμονιάς σε κυκλώνει λεπτή μοσκοβόλια.
Φέβγεις πάνου στην άνοιξη, γιε μου καλέ μου,
Ανοιξή μου γλυκιά, γυρισμό που δεν έχεις.
Η ομορφιά σου βασίλεψε κίτρινη, γιέ μου,
δε μιλάς, δεν κοιτάς, πώς μαδιέμαι, γλυκέ μου!

Καθώς, κλαίει, σαν της παίρνουν το τέκνο, η δαμάλα,
ξεφωνίζω και νόημα δεν έχουν τα λόγια.
Στύλωσέ μου τα δυο σου τα μάτια μεγάλα:
τρέχουν αίμα τ' αστήθια, που βύζαξες γάλα.
Πώς αδύναμη στάθηκε τόσο η καρδιά σου
στα λαμπρά Γεροσόλυμα Καίσαρας να μπεις!
Αν τα πλήθη αλαλάζανε ξώφρενα (αλιά σου!)
δεν ήξεραν ακόμα ούτε ποιο τ' όνομά σου!
Κει στο πλάγι δαγκάναν οι οχτροί σου τα χείλη...

Δολερά ξεσηκώσανε τ' άγνωμα πλήθη
κι όσο η γήλιος να πέσει και νάρθει το δείλι,
το σταβρό σου καρφώσαν οι οχτροί σου κ' οι φίλοι.
Μα γιατί να σταθείς να σε πιάσουν! Κι ακόμα,
σα ρωτήσανε: "Ποιος ο Χριστός;" τι πες "Να με"!

Αχ! δεν ξέρει, τι λέει το πικρό μου το στόμα!
Τριάντα χρόνια παιδί μου δε σ' έμαθ' ακόμα!

Κώστα Βάρναλη,
«Η Μάνα του Χριστού» – Ποιητικά, Το φως που καίει – Σκλάβοι Πολιορκημένοι

Από τους «Πόνους της Παναγιάς», του Κώστα Βάρναλη, και της μητέρας που αγωνιά... «πού να σε κρύψω γιόκα μου, να μη σε φτάνουν οι κακοί»... Στον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου και το λυρικό μοιρολόι της μάνας του νεκρού εργάτη. Εκεί που το ατομικό της πένθος και ο αβάσταχτος πόνος της γίνονται οργή και μετατρέπονται στην ταξική αφύπνισή της. Γίνεται πια μάνα κοινωνική, ένα συλλογικό σύμβολο, καθώς σμίγει με τους συντρόφους του γιου της, ορκιζόμενη εκδίκηση. Και στην «Ανάσταση», το τραγούδι αποχαιρετισμού των γυναικών κρατουμένων στις φυλακές Αβέρωφ στις συντρόφισσές τους που πήγαιναν για εκτέλεση...

Στον Αη Στράτη

Για την ανάστασή σου λαέ μας
όλα τα δίνουμε κάθε στιγμή.
Άλλοι στις μάχες κι εμείς στα κελιά μας
του λυτρωμού σου η ώρα να 'ρθει...

Οι μέρες αυτές είχαν τη δική τους βαρύτητα στις φυλακές και τις εξορίες. Αυτές τις μέρες γινόταν ακόμα πιο έντονη η ομορφιά της ζωής, αλλά και η βαθιά συνείδηση του Χρέους. Οι χιλιάδες εξόριστοι κομμουνιστές και λαϊκοί αγωνιστές είχαν επίγνωση της θέσης τους... Γι' αυτό ήταν και ελεύθεροι...

«Όπως όλος ο ελληνικός λαός κάτω από τις πλέον τραγικότερες συνθήκες, έτσι και η Ομάδα μας ανεβαίνοντας το δρόμο του μαρτυρίου και της τιμής γιόρτασε το Πάσχα.
Μέσα στις δοκιμασίες και ταλαιπωρίες που σκληραίνουν την ψυχή μας δεν μπορούσε παρά να νιώσουμε τη συγκίνηση εκείνη που πηγάζει απ' αυτή τη μέρα, σαν μέρα που σκορπάει τη χαρά, την αγάπη. Δεν θα έπρεπε να κλειστούμε στον εαυτό μας, να παραδοθούμε στις σκέψεις μας, να πικραθούμε και να στενοχωρηθούμε. Έπρεπε να χαρούμε, γι' αυτό και οργανώσαμε τη γιορτή του Πάσχα»...

Έτσι ξεκινούσε το άρθρο της χειρόγραφης εφημερίδας «Η φωνή του εξόριστου» που έβγαζε η Ομάδα Συμβίωσης Πολιτικών Εξόριστων του Αη Στράτη, τον Απρίλη του 1947.
Εκατοντάδες είναι οι κάρτες με ευχές για το Πάσχα που φυλάσσονται στο Αρχείο του ΚΚΕ. Μια ζωγραφιά και δύο λόγια... Με την ελπίδα να ανταμώσουμε σύντομα... Για αυτές τις μέρες σου στέλνω τις θερμότερες ευχές...

Με τις κάρτες που φιλοτεχνούσαν οι ίδιοι ή οι συγκρατούμενοί τους, οι εξόριστοι και οι φυλακισμένοι δήλωναν ότι ζουν και συνεχίζουν να ονειρεύονται. Δήλωναν ότι αντιστέκονται στην απομόνωση που τους επέβαλλε το αστικό κράτος. Παρά τις αφάνταστες δυσκολίες, τις στερήσεις και τα βασανιστήρια, με ελάχιστα υλικά και χρώματα οι εξόριστοι δεν έπαυαν να δημιουργούν. Άλλωστε, οι κάρτες ήταν μια ξεχωριστή επαφή με την οικογένεια, φίλους και συντρόφους τους σε κάθε σημαντική στιγμή.
Η επικοινωνία με τους «έξω» εκτός από βαθιά ανάγκη ήταν και μια νίκη, μια κατάκτηση μικρή, αλλά τόσο σημαντική. Ακόμα και αυτές οι δύο φράσεις που συνοδεύονταν με τη λέξη «ελογοκρίθη» σήμαιναν πολλά.

Ευχετήρια κάρτα του Α. Αμπατιέλου
προς την γυναίκα του, Μπέτυ. Φυλακές Αίγινας, 1961

Αντίστοιχης σημασίας ήταν και τα γράμματα που λάμβαναν οι εξόριστοι και οι φυλακισμένοι από τους δικούς τους ανθρώπους. Γι' αυτό δεν είναι τυχαίο, όπως περιγράφεται στα «Στρατόπεδα Γυναικών» στα δύσκολα χρόνια του Εμφυλίου στη Χίο ή στο Τρίκερι, ότι δεν ήταν λίγες οι φορές που η διοίκηση του στρατοπέδου καθυστερούσε τα γράμματα και ειδικά σε μεγάλες γιορτές, όπως το Πάσχα και τα Χριστούγεννα, τα συγκέντρωνε και τα έβαζε στην πυρά μπροστά σε όλες τις κρατούμενες. Τέτοιες μέρες υπήρχε η πιθανότητα οι κρατούμενοι να συναντηθούν με τους «έξω», με τους κατοίκους των νησιών. Και αυτοί δεν έχαναν την ευκαιρία να τους δείξουν την αγάπη τους, τον σεβασμό τους...

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά της Μαριγούλας Μαστρολέων - Ζέρβα στο βιβλίο της «Κρατούμενες στα Γιούρα, 1967». «Στο προαύλιο των φυλακών Αλικαρνασσού Κρήτης υπάρχει μια εκκλησία, ο Αγιος Λευτέρης. Τη Μεγάλη Εβδομάδα μάς λέει ο διοικητής: "Τη Μ. Παρασκευή και το Μ. Σάββατο θα λειτουργήσουνε το εκκλησάκι και θα σας επιτρέψω να πάτε και εσείς"...

Έφτασε η Μ. Παρασκευή και η αυλή γέμισε κόσμο, παπάδες και ο Επιτάφιος ήταν έτοιμος. Επιτέλους ήρθε η ώρα και μας έβγαλαν έξω. Μόλις μπήκαμε μες στην εκκλησία και μας είδε ο κόσμος, αμέσως έπεσαν επάνω μας, μας φιλούσαν και μας ρωτούσαν με δίψα να μάθουν πώς περνάμε. Οι χωροφύλακες παρακολουθούσαν και όσο έβλεπαν τέτοια υποδοχή, που δεν την περίμεναν, τόσο πιο πολύ κατσούφιαζαν. Ήταν σίγουροι πως ο κόσμος θα μας περιφρονούσε και θα μας απέφευγε. Αλλά εμείς δεν αργήσαμε να γίνουμε φίλες με όλες τις γυναίκες. Πιαστήκαμε αγκαζέ και παρακολουθούσαμε τον Επιτάφιο και ζευγάρια-ζευγάρια αλλάζαμε με τις κοπέλες που τον σήκωναν. Κάναμε σχέδια για την Ανάσταση, γιατί μας είχε πει ο διοικητής πως θα μας έβγαζε και το Μ. Σάββατο στην Ανάσταση.

Εξόριστες στη Χίο στον Επιτάφιο

Τέλειωσε η εκκλησία, πάλι φιλιά, καληνυχτιστήκαμε και είπαμε: "Αύριο πάλι στην Ανάσταση". Όμως, για την Ανάσταση, ο διοικητής είχε αλλάξει γνώμη, έπειτα απ' αυτό που είχε δει στον Επιτάφιο και μας ανακοίνωσε, χωρίς καμιά εξήγηση, ότι δεν πρόκειται να βγούμε. Έτσι το βράδυ καθίσαμε στα κελιά μας και βλέπαμε από μακριά μέσα από τα σίδερα... Ο κόσμος όμως που είχε έρθει και ήταν τριπλάσιος από την προηγούμενη και κρατούσε πακέτα με λαμπριάτικα δώρα για να μας τα δώσει, απορούσε και φώναζε: "Δε θα έρθετε;". Τότε πήγε κοντά ένας σκοπός και τους είπε πως δεν πρόκειται να βγούμε. Πολλοί φύγανε και εκείνοι που έμειναν μετά την Ανάσταση μας φώναζαν από μακριά: "Καλή λευτεριά κοπέλες, γρήγορα σπίτια σας"...».

Πάσχα των ανθρώπων
Δια χειρός Γιώργου Μηλιώνη

«Πισάχ» λεγόταν η αρχαία αιγυπτιακή γιορτή της εαρινής ισημερίας. Είναι η ίδια γιορτή που πέρασε στους Εβραίους και από εκεί στους Χριστιανούς. Το Πάσχα δεν είναι ταυτισμένο μόνο με τα πάθη του Χριστού, αλλά «κουβαλάει» και αρχαίες δοξασίες ταυτισμένες με τη βλάστηση και την καρποφορία της γης, οι οποίες λειτούργησαν και λειτουργούν παράλληλα με τις χριστιανικές αντιλήψεις.

Δεν είναι, εξάλλου, τυχαία η στιγμή μέσα στο χρόνο που γιορτάζεται το Πάσχα, καθώς αυτό συμβαίνει μέσα σε ένα περιβάλλον ανθοφορίας και ανανέωσης της φύσης. Όλα ανθίζουν.
Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι όλος ο παραδοσιακός τελετουργικός χαρακτήρας των εθίμων του Πάσχα διεξάγεται από γυναίκες. Δεν είναι μόνο η υπόσχεση της γονιμότητας, είναι ένας ολόκληρος κύκλος: φροντίδα των νεκρών, θρήνος, αναγέννηση της ζωής.

Αν στο λατρευτικό κύκλο, που κορυφώνεται τις Απόκριες, πρωταγωνιστούν τα φαλλικά σύμβολα, τώρα εμφανίζονται τα ανοιξιάτικα γυναικεία έθιμα που υποβοηθούν να γεννηθεί ό,τι είχε θαφτεί ως σπόρος στο νωπό χρώμα.
Η κυκλική περιφορά του επιταφίου ορίζει τον κύκλο της κοινότητας. Περικλείει όλα τα σπίτια και το νεκροταφείο και χαράζει έτσι τα νοητά σύνορα της κοινότητας. Με αυτόν τον τρόπο θεωρείται ότι η κοινότητα θωρακίζεται από κάθε βλαπτική ενέργεια προερχόμενη έξω από αυτήν και θωρακισμένη μπορεί πλέον να επιδοθεί απερίσπαστη στις ιερουργίες και στα έργα που συντελούνται εντός της.

Τα σύμβολα της γιορτής είναι επίσης εξαιρετικά ισχυρά: το αυγό, ο πυρήνας της νέας ύπαρξης, το κόκκινο χρώμα, το χρώμα του αίματος που σφύζει από ζωή και το φως το σύμβολο της συνεχώς αναγεννώμενης ελπίδας.
Είναι κάτι παραπάνω από φυσιολογικό, όλα αυτά τα μαγευτικά έθιμα με τους συμβολισμούς και τις βαθύτερες σημασίες τους να βρουν την αντανάκλασή τους στη λογοτεχνία, με το κύριο βάρος να δίνεται στα πάθη των ανθρώπων. Η επί αιώνες όσμωση των βαθιά ανθρωποκεντρικών ελληνικών αντιλήψεων με τις διδασκαλίες της χριστιανικής θρησκείας, οδήγησε, τελικά, σε κατίσχυση των πρώτων.

• Η διαπάλη αυτή αποτυπώνεται με εξαιρετικό τρόπο «Στην Αγι-Αναστασιά» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Υπό αυτό το πρίσμα, επιπλέον, στα «πασχαλινά» διηγήματα, η θρηνητική κυρίως αλλά και η εορταστική ατμόσφαιρα του Πάσχα αποτελούν τον καμβά, πάνω στον οποίο οι λογοτέχνες μιλούν για τα βάσανα και τις χαρές των ανθρώπων.
• Χαρακτηριστικά είναι τα ποιήματα «Οι Πόνοι της Παναγιάς» του Κώστα Βάρναλη και ο αριστουργηματικός «Επιτάφιος» του Γιάννη Ρίτσου. Ειδικά οι πηγές του τελευταίου είναι η αρχαία τραγωδία, το βυζαντινό μέλος και το μανιάτικο μοιρολόι. Ο ποιητής συνθέτει και ανεβάζει σε ανώτερο επίπεδο τις πηγές του, καθώς δεν περιορίζεται μόνο στον διαχρονικό θρήνο της μάνας, αλλά τη βάζει να παίρνει τη θέση του γιου της στις γραμμές της εργατικής τάξης.
• Ιδιαίτερα σκωπτικός ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, στο «Αρατε Πύλας», θα διακωμωδήσει τη λαμπρή περιφορά του Επιταφίου, από την γκάφα του καντηλανάφτη που δε θα ανοίξει έγκαιρα τις πόρτες της εκκλησιάς στο κάλεσμα του ιερέα. Βεβαίως, οι πόρτες θα ανοίξουν «με τη δύναμη του θεού», όμως ο μπαρμπα - Κώστας θα χάσει κάμποσα δόντια γιατί στεκόταν πίσω τους, και έτσι στην επόμενη αναπαράσταση δε θα μπορεί να υποδυθεί τον ...Αδη, καθώς ο άρχων του «κάτω κόσμου» δεν μπορεί να είναι ψευδός!

Σε ένα από τα ωραιότερα διηγήματα που έχει γράψει ο Κωστής Παλαμάς το «Θάνατος Παλικαριού», ο Μήτρος ενώ ετοιμάζεται να πάει στον Επιτάφιο, πέφτει και τραυματίζεται άσχημα στο πόδι. Οι ταλαιπωρίες του είναι αφάνταστες και μέσα σε ένα εφιαλτικό περιβάλλον, όπου παρελαύνουν κομπογιαννίτες και μάγοι, το παλικάρι σβήνει σιγά - σιγά. Μετά από έναν ολόκληρο χρόνο, ανήμερα και πάλι της Μεγάλης Παρασκευής, ο Μήτρος βάζει τη μάνα του να τον μοιρολογήσει ζωντανό.

Την ίδια μέρα, Μεγάλη Παρασκευή, θα φύγει απ' τη ζωή καρφώνοντας το μαχαίρι του στο στήθος του κι ο «Βασίλης ο Αρβανίτης» του Στρατή Μυριβήλη, ο λεβέντης που τα 'βαζε με θεούς και δαίμονες με τους «δικούς μας» και τους «ξένους».

Μια από τις συγκλονιστικότερες περιγραφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας είναι ο εκκλησιασμός των φυλακισμένων του τσάρου πριν φύγουν για τη Σιβηρία, στην «Ανάσταση» του Λέοντος Τολστόι. Δεν μπορεί να μην έρχονται στο μυαλό αυτές οι περιγραφές όταν διαβάζει κανείς το κείμενο του Ανδρέα Καρκαβίτσα «Αι φυλακαί του Ναυπλίου» όπου οι κυρίες της πόλης πληρώνουν ιερέα για τη ...σωτηρία των ψυχών των κρατουμένων της Ακροναυπλίας.

«Μα κυρίες μου, αντί να δαπανάτε όλον σας αυτόν τον ιερόν ζήλον διά τας ψυχάς των ατυχών αυτών ανθρώπων δεν είναι καλύτερα να φροντίζετε ολίγον και διά τα σώματά τους; Αφήστε πλέον τα ουράνια που είναι τόσον ψηλά - ψηλά. Ελάτε και λίγο εις τα επίγεια, που τα 'χετε μπροστά στα μάτια σας».

Η συμμετοχή όμως στα δρώμενα του Πάσχα, εμπεριείχε και την έννοια του επιτρεπτού, καθώς η κοινότητα απέκλειε όσους θεωρούσε ότι την προσέβαλαν. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης δίνει μια εκπληκτική εικόνα αυτού του κοινωνικού αποκλεισμού μαζί με την κάθαρση του ανθρωπίνου δράματος στο «Αμάρτησε;», όπου η μια κοπέλα -στο διήγημα, όχι τυχαία, είναι χωρίς όνομα - έχει αγαπήσει έναν παντρεμένο, έχει εξομολογηθεί στον πατέρα της και τον ιερέα και τελικά την αυγή του Πάσχα μπροστά σε όλο το εκκλησίασμα η τύχη της κρεμόταν από το αν θα τη μεταλάβει ο ιερέας - σημείο επανεισόδου στην κοινότητα - ή την περίμενε το αίμα στο οποίο ο πατέρας της θα «ξέπλενε την ντροπή».

«Εις άφεσιν αμαρτιών» ψιθύρισε ο ιερέας καθώς τη μεταλάμβανε σε μια πράξη ανθρωπιάς που ξεπερνούσε ακόμα και τον ίδιο.

Θα κλείσουμε αυτό το σημείωμα με την ιδιαίτερα συγκινητική εικόνα που δίνει ο Νίκος Καζαντζάκης στην «Αναφορά στο Γκρέκο». Στο Δημοτικό Σχολείο σε μια θεατρική αναπαράσταση των παθών του Χριστού, ο δάσκαλος όρισε ότι ο κοκκινομάλλης Νικολιός θα ήταν ο Ιούδας, με αποτέλεσμα τα άλλα παιδιά να κάνουν τον Νικολιό εχθρό τους.

«Το Νικολιό δεν ξαναφάνηκε στην τάξη, δεν ξαναπάτησε στο σκολειό. Υστερα από τριάντα χρόνια που είχα γυρίσει από τη Φραγκιά στο πατρικό σπίτι κι ήταν Μεγάλο Σάββατο, χτύπησε η πόρτα και φάνηκε στο κατώφλι ένας χλωμός, αδύνατος άντρας, με κόκκινα μαλλιά, με κόκκινα γένια, έφερνε σ' ένα χρωματιστό μαντίλι τα καινούργια παπούτσια που 'χε παραγγείλει για όλους μας ο πατέρας για τη Λαμπρή. Στάθηκε δειλιασμένος στο κατώφλι, με κοίταξε, κούνησε το κεφάλι.

_Δε με γνωρίζεις; Έκαμε, δε με θυμάσαι;
Κι ως να μου το πει, τον γνώρισα.
_Το Νικολιό! Φώναξα και τον άρπαξα στην αγκαλιά μου.
_Ο Ιούδας... έκαμε αυτός και χαμογέλασε με πικρία».

 

Ζάρκο Πάσπαλι 🏀 απομυθοποίηση του μαύρου πρόβατου

Αθλητής, που τρελαινόταν για πίτσα και έκανε μέχρι κι 100 τσιγάρα τη μέρα (καμιά φορά και εντός γηπέδου)…, ο Ζάρκο Πάσπαλι (Жарко Паспаљ, Žarko Paspalj), αποτέλεσε ένα από τα πιο αυθεντικά ταλέντα της γιουγκοσλάβικης σχολής μπάσκετ, που μπορούσε να σκοράρει με χίλιους κι έναν τρόπους αλλά και να μην... μια τρομερή, σχεδόν καρτουνίστικη φιγούρα, με μεγάλα αυτιά και σχεδόν κωμικό στυλ όταν δοκίμαζε να σουτάρει, το αιώνιο άσπρο τι-σερτ μέσα από τη φανέλα του Όταν η μπάλα έφευγε από το αριστερό του χέρι έμοιαζε «μαγεμένη» με αποκλειστικό στόχο να καταλήξει στο αντίπαλο καλάθι. Μαυροβούνιος (Montenego) στην καταγωγή _τα πρώτα του βήματα, τα έκανε στην Μπουντούτσνοστ της Ποντγκόριτσα, διεθνής καλαθοσφαιριστής _2,08 μ. ύψος αγωνιζόταν στις θέσεις του σμολ και πάουερ φόργουορντ, αγωνίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του στην Ελλάδα, αποτελώντας έναν από τους κορυφαίους αθλητές, έχοντας σημαντική επιρροή στην ανάδειξη του ελληνικού πρωταθλήματος. Επίσης αγωνίστηκε στο ΝΒΑ, την Ιταλία, τη Γαλλία, καθώς και στην _ενιαία τότε Γιουγκοσλαβία. Με τους «πλάβι» κατέκτησε χρυσά μετάλλια στα Ευρωμπάσκετ του 1989, του 1991, αλλά και του 1995 στην Αθήνα. Μάλιστα στο τελευταίο, έμεινε στην ιστορία η κίνησή του να τραγουδάει μαζί με τον Ντίβατς μετά την απονομή το σύνθημα που τραγουδούσαν οι αντίπαλοι για να τον πικάρουν: «Δεν θα πάρεις Κύπελλο ποτέ, Πασπαλιέ». Τελικά πήρε αρκετά…

Γενέθλια σήμερα 27 Μάρτη _γίνεται 59 ετών, αλλά ας γυρίσουμε 40 χρόνια πίσω, όταν ο πιτσιρικάς Ζάρκο ήταν ήδη μεγάλο αστέρι στην Παρτιζάν, με την οποία κατέκτησε κύπελλο Κόρατς, πρωτάθλημα και κύπελλο Γιουγκοσλαβίας παρέα με τον Βλάντε Ντίβατς και τον Αλεξάντερ Τζόρτζεβιτς.

NBA

Σε ηλικία 23 χρόνων, δίχως να επιλεγεί ποτέ σε ντραφτ _σσ. το NBA Ντραφτ είναι ετήσιο γεγονός κατά το οποίο οι 30 ομάδες του NBA επιλέγουν νέους παίκτες (rookie-ρούκι) οι οποίοι είναι επιλέξιμοι ή αγωνίζονται σε ξένα πρωταθλήματα, αποκτήθηκε από τους San Antonio Spurs (αμερικανική επαγγελματική ομάδα με έδρα το Σαν Αντόνιο στην πολιτεία του Τέξας), με τους οποίους δεν κατάφερε ποτέ να προσαρμοστεί, εξαιτίας κυρίως της κακής εξωγηπεδικής ζωής του που ήταν άμεσα συνδυασμένη με το τσιγάρο _ “έρωτα ζωής”, όπως έλεγε και την πίτσα, αγαπήθηκε όμως από τους φίλους της ομάδας. Μάλιστα ήταν μόλις ο πέμπτος παίκτης που συμμετείχε στο ΝΒΑ, μετά τους Σαρούνας Μαρτσιουλιόνις και Σάσα Βολκόφ, αλλά και τους Γιουγκοσλάβους Βλάντε Ντίβατς και Ντράζεν Πέτροβιτς. Τον Πάσπαλι ανακάλυψε ο Γκρεγκ Πόποβιτς σ' έναν αγώνα στο Ντόρτμουντ της Γερμανίας. Τότε ο «Ποπ» ήταν ασίσταντ στον πάγκο των «σπιρουνιών».

Στις ΗΠΑ κατά κύριο λόγο έπαιζε στο τέλος των αγώνων και ποτέ δεν κέρδισε την εμπιστοσύνη του τεχνικού επιτελείου, καθώς τον κατηγορούσαν ότι παίζει μόνο επίθεση και δεν νοιάζεται για την άμυνα… Η καλύτερή του εμφάνιση καταγράφηκε σε μία ήττα των Σπερς από τους Νάγκετς με 126-99, όταν σημείωσε 13 πόντους σε 14λ συμμετοχής! Πριν ξεκινήσουν τα πλέι οφ οι Σπερς τον έκοψαν από το ρόστερ του.

Επιστροφή στο Βελιγράδι πριν πιάσει λιμάνι...

Το 1990 επέστρεψε στην Παρτιζάν Βελιγραδίου και παρέα με τους Τζόρτζεβιτς και Ντανίλοβιτς προσπάθησαν ανεπιτυχώς να σταματήσουν την κυριαρχία της Γιουγκοπλάστικα των Ντίνο Ράτζα και Τόνι Κούκοτς. Την αγωνιστική περίοδο 1990-91 έπαιξε με επιτυχία στην Παρτιζάν, ενώ δημιούργησε μία δυνατή τριπλέτα με τους νεαρούς τότε Σάσα Τζόρτζεβιτς και Σάσα Ντανίλοβιτς. Το 1991 δέχτηκε την πρόταση του Ολυμπιακού και δεν μπορούσε να την αρνηθεί, καθώς ο Σωκράτης Κόκκαλης έβλεπε στο πρόσωπό του, τον καινούριο ηγέτη του μπασκετικού τμήματος που ήθελε να πρωταγωνιστήσει. Η πρώτη του χρονιά ήταν σπουδαία, παρά το γεγονός ότι δεν συνδυάστηκε από κανέναν τίτλο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ζάρκο σκόραρε σε ορισμένα παιχνίδια περισσότερους από σαράντα πόντους, ενώ πέτυχε και το ρεκόρ με 22/22 βολές σε αγώνα Κυπέλλου με τον Άρη, στον οποίο οι «ερυθρόλευκοι» πάντως ηττήθηκαν. Ο Ολυμπιακός τερμάτισε δεύτερος χάνοντας στους τελικούς από τον ΠΑΟΚ, αλλά ήταν ο άνθρωπος που μεταμόρφωσε την ομάδα που μία σεζόν νωρίτερα είχε τερματίσει όγδοη.

Εγκεφαλικό ¨γαμώτο¨, τι γίνεται;...

30+ χρόνια μετά το NBA Ντραφτ _συνειρμικά, διηγείται “Είμαι μια χαρά. Έχει περάσει ένας χρόνος από το εγκεφαλικό και δόξα τω Θεώ, νιώθω καλά”. Ας γυρίσουμε όμως, ένα χρόνο πίσω. “Είχα πάει στις ΗΠΑ να δω τους φίλους μου, στο Sacramento όπου έμεινα 10-12 μέρες με τον Divac και δεν είχα το παραμικρό θέμα. Δεν με πείραξε τίποτα. Πέρασα φανταστικά. Μίλησα με τον Gregg (Popovich) και με κάλεσε στο San Antonio. Δέχθηκα να πάω με μεγάλη χαρά. Δεν είχα πάει για 30 χρόνια. Ένιωθα μεγάλη χαρά. Ήταν όλα σούπερ. Πήγα την πρώτη μέρα στο γήπεδο με κοντομάνικο, κρύωνα. Τη δεύτερη δεν άντεχα ούτε με πουκάμισο. Έβαλα ζακέτα. Έλεγα ¨γαμώτο¨, τι γίνεται;. Είχε έξω 28^οC, υγρασία και μέσα σε κλειστούς χώρους είχε κρύο από τα air-condition που δούλευαν στο φουλ. Άρχισα να αισθάνομαι μια δυσφορία. Την τρίτη μέρα ξύπνησα στις 5 τα χαράματα και είπα στον εαυτό μου ‘κάτι δεν πάει καλά’. Ένιωθα, όχι ζαλισμένος, αλλά μουδιασμένος. Σαν να μην ήξερα τι μου συμβαίνει. Το μυαλό μου καταλάβαινε ότι κάτι δεν πάει καλά, ωστόσο δεν μπορούσα να το προσδιορίσω. Εκείνη την ημέρα έπρεπε να είμαι έτοιμος στις 10.00, γιατί ο Gregg είχε κανονίσει να έλθει ένας άνθρωπος των Spurs να με πάρει από το ξενοδοχείο, για να με πάει στην προπόνηση -και μετά θα πηγαίναμε για φαγητό με τον coach. Όταν άνοιξα τα μάτια μου, είδα το ρολόι και είχε πάει 11.00. Προσπάθησα να μιλήσω και δεν μπορούσα. Ωστόσο, δεν είχα πρόβλημα με τις κινήσεις μου. Δούλευε το σώμα μου, αλλά κάτι δεν πήγαινε καλά με το μυαλό μου. Σιγά σιγά προσπάθησα να ντυθώ, μετά πήγα εκεί όπου έπινα καφέ κάθε μέρα, παρήγγειλα, μου τον έφεραν, πήρα το ποτήρι έξω για να καπνίσω”. Καθ’ οδόν χτύπησε το τηλέφωνο του. Ήταν ο Popovich, ο οποίος είχε ανησυχήσει γιατί δεν είχα εμφανιστεί στο ραντεβού _Μου είπε πού είσαι ρε γαμώτο, σε περιμένει ο άνθρωπος” και νιώθω να πέφτουν από τα χέρια μου το τσιγάρο και το ποτήρι. Πρόλαβα να του πω ¨stroke¨ και κατέρρευσα. Ευτυχώς κατάλαβε αμέσως τι είχε συμβεί και έστειλε ασθενοφόρο. Με μάζεψαν και με πήγαν στο νοσοκομείο”. Εκεί διαπιστώθηκε το εγκεφαλικό. “Ευτυχώς δεν ήταν κάτι καταστροφικό. Άρχισα να μιλάω από την επομένη, λίγο ακατάληπτα, αλλά μιλούσα. Η αριστερή μου πλευρά ήταν μουδιασμένη, αλλά λειτουργούσε”.

Ολυμπιακός

Το πρώτο πρωτάθλημα και η γραμμή του «Μπομπλάν»: Ο Ολυμπιακός κατέκτησε το πρωτάθλημα του 1993 και ο Πάσπαλι λατρεύτηκε όσο λίγοι στον Πειραιά. Παράλληλα σκόραρε 54 πόντους σε αγώνα με τη Δάφνη κάνοντας ένα πολύ μεγάλο ρεκόρ! Ωστόσο πολλοί έχουν στο μυαλό τους τον τρίτο προημιτελικό της Ευρωλίγκας με τη Λιμόζ στο «Μπομπλάν». Με τη σειρά στο 1-1, ο Ολυμπιακός είχε την μπάλα και όλο τον χρόνο για να πετύχει το καλάθι της νίκης. Η μπάλα πήγε στα χέρια του 27χρονου τότε Πάσπαλι και ο διαιτητής τον χρέωσε ότι πάτησε τη γραμμή. Ο Γιούρε Ζντοβτς σκόραρε στα 3'', η ομάδα του Μπόζινταρ Μάλκοβιτς πήρε το εισιτήριο για το Φάιναλ Φορ του ΣΕΦ και τελικά το κατέκτησε!

Ξανά μοιραίος και... αντίο: καλοκαίρι του 1993 ο Ολυμπιακός έγινε ακόμα πιο δυνατός με την προσθήκη του Ρόι Τάρπλεϊ. Στόχος ήταν η κορυφή της Ευρώπης. Το πρωτάθλημα κατέληξε ξανά στον Πειραιά το 1994 όπως και το Κύπελλο, ενώ η ομάδα του Γιάννη Ιωαννίδη πήρε το εισιτήριο για το Φάιναλ Φορ του Τελ Αβίβ. Ο ημιτελικός με τον Παναθηναϊκό «βάφτηκε» κόκκινος και όλοι περίμεναν την κούπα. Ο τελικός με την Μπανταλόνα ήταν θρίλερ, αλλά κατά έναν περίεργο τρόπο, ο Ζάρκο έμελλε να γίνει ξανά μοιραίος. Οι Καταλανοί είχαν προβάδισμα ενός δύο πόντων. Ο Πάσπαλι αστόχησε στη βολή, αλλά η μπάλα ήρθε ξανά στα χέρια του και είχε την ευκαιρία να στείλει το παιχνίδι στην παράταση αλλά αστόχησε. Όλα αυτά κι ενώ κατά τη διάρκεια της σεζόν είχε αρχίσει να γίνεται εξαιρετικά άστοχος στα σουτ και στις βολές. Το μυστήριο του μηχανισμού του στο σουτ υπάρχει ακόμα, ενώ φήμες κάνουν λόγο για τραυματισμό που τον επηρέασε. Ήταν σε μια οριακή στιγμή της καριέρας του, ο Ζάρκο αποκτήθηκε τη σεζόν 1991-1992 από τον Ολυμπιακό, ο οποίος την προηγούμενη χρονιά είχε τερματίσει 8^ος, διαθέτοντας μια ομάδα χωρίς στόχους και φιλοδοξίες.

Με την καθοδήγηση του Γιάννη Ιωαννίδη και τον Ζάρκο Πάσπαλι στην πρώτη χρονιά του να σκοράρει 32 πόντους ΜΟ. ανά αγώνα, ο Ολυμπιακός ξαναγεννιέται και φτάνει στον τελικό του πρωταθλήματος, τον οποίο έχασε μετά από σκληρές μάχες από τον ΠΑΟΚ.

Την επόμενη σεζόν 1992-1993 ο Ολυμπιακός με πρωταγωνιστή και πάλι τον Πάσπαλι και με τη βοήθεια του Μπέρι κατακτά το πρωτάθλημα απέναντι στον ενισχυμένο Παναθηναϊκό των Γκάλη, Βράνκοβιτς, Κόμαζετς, Σοκ, ενώ αποκλείεται ένα βήμα πριν το φάιναλ-φορ της Αθήνας για την Ευρωλίγκα από τη Λιμόζ. Η σεζόν 1993-1994 βρίσκει τον Ολυμπιακό να είναι μια από τις ισχυρότερες ομάδες της Ευρώπης. Με Πάσπαλι, Τάρπλεϊ και Φασούλα να βρίσκονται στο ζενίθ της ευρωπαϊκής τους καριέρας και τους νεαρούς Σιγάλα, Τάρλατς, Τόμιτς, Νάκιτς να έχουν αποκτήσει την ωριμότητα για να μπουν σε τροχιά πρωταθλητισμού, ο Ολυμπιακός φτάνει με κεκτημένη ταχύτητα στον τελικό του φάιναλ-φορ της Ευρωλίγκας στο Τελ Αβίβ, κερδίζοντας τον Παναθηναϊκό στον ημιτελικό με 77-72 (σε έναν αγώνα που έμεινε ιστορικός για την Ελλάδα, διότι ήταν η πρώτη φορά που οι δύο «αιώνιοι αντίπαλοι» συναντήθηκαν μεταξύ τους σε ευρωπαϊκή διοργάνωση, αν και ο μεταξύ τους αγώνας στον ημιτελικό ήταν υποχρεωτικός, λόγω των τότε ισχύοντων κανονισμών) και στερώντας έτσι από το Νίκο Γκάλη την τέταρτη και τελευταία ευκαιρία του να αγωνιστεί σε τελικό Ευρωλίγκας. Στον τελικό του Τελ Αβίβ όμως, 2 ημέρες μετά, ο Ζάρκο χρεώθηκε την ευθύνη μιας αναπάντεχης ήττας - σοκ που θεωρείται το μεγαλύτερο ίσως μπασκετικό κάζο στην ιστορία του Ολυμπιακού, καθώς η ομάδα του έχασε το τρόπαιο με 59-57 από μια ομάδα που όλα τα προγνωστικά έδιναν ότι ο Ολυμπιακός θα συντρίψει δια περιπάτου, την Ζουβεντούτ Μπαδαλόνα. Όμως η αλήθεια απέβη διαφορετική και μοιραία, καθώς συνολικά σαν ομάδα ο Ολυμπιακός από ένα αδικαιολόγητο «άγχος του φαβορί» έπαθε ξαφνικά μια άνευ προηγουμένου αστοχία στο φινάλε και δεν σκόραρε για τα τελευταία 6λ+40δλπτα του αγώνα, με τον Ζάρκο επίσης να αστοχεί στις 7 από τις 10 ελεύθερες βολές του, αλλά και σε αρκετές κρίσιμες προσπάθειες για σουτ, ενώ μάλιστα ο ίδιος έμεινε άποντος σε ολόκληρο το 2^ο Στέφτηκε μετά πρωταθλητής και κυπελλούχος Ελλάδας και αποχώρησε από τον Ολυμπιακό.

Παναθηναϊκός

Η σεζόν 1994-1995 τον βρίσκει στον μεγάλο αντίπαλο Παναθηναϊκό, παρέα με τους Παναγιώτη Γιαννάκη, Στόγιαν Βράνκοβιτς και Νίκο Γκάλη, ο οποίος μετά από λίγο αποχώρησε. Με το ξεκίνημα της σεζόν, ο Παναθηναϊκός κερδίζει τον Ολυμπιακό για το κύπελλο και ο Πάσπαλι, που ήταν πρωταγωνιστής, γίνεται κόκκινο πανί για τους φίλους του Ολυμπιακού και ήρωας για τους φίλους του ΠΑΟ. Αγωνιστικά επηρεασμένος από την αστοχία στις κρίσιμες στιγμές που όλο και μεγαλώνει, μεταμορφώνεται από ένα δεινό σουτέρ σε ένα ευκίνητο φόργουορντ που εκμεταλλεύεται τον αιφνιδιασμό και τις γρήγορες επιθέσεις, σκοράροντας όλο και πιο κοντά στο καλάθι.

Η αστοχία του σε κρίσιμες στιγμές αποδεικνύεται και πάλι καθοριστική, καθώς στο κρίσιμο παιχνίδι της κανονικής περιόδου απέναντι στον Ολυμπιακό ο Πάσπαλι αστοχεί και πάλι σε κρίσιμη βολή και ο Παναθηναϊκός χάνει το πλεονέκτημα έδρας, που έχει ως συνέπεια να χάσει μετά και το πρωτάθλημα. Την ίδια χρονιά στην Ευρωλίγκα ο ΠΑΟ στηριζόμενος σε Πάσπαλι, Βράνκοβιτς, Γιαννάκη, κάτω από τις οδηγίες του Ευθύμη Κιουμουρτζόγλου, παίζει ίσως το θεαματικότερο μπάσκετ της νεότερης ιστορίας του, βασιζόμενο στην ταχύτητα, τους αιφνιδιασμούς και τις εντυπωσιακές ενέργειες, και είναι το φαβορί για το τρόπαιο, όμως στον ημιτελικό του φάιναλ-φορ της Σαραγόσα (όπου ο ελληνικός «εμφύλιος» ήταν και πάλι υποχρεωτικός, λόγω των τότε ισχύοντων κανονισμών) χάνει και πάλι από τον Ολυμπιακό (ο οποίος όμως 2 μέρες μετά έχασε για δεύτερη συνεχόμενη φορά στον τελικό του φάιναλ-φορ, αυτή την φορά από τη Ρεάλ Μαδρίτης).

Πανιώνιος

Την επόμενη χρονιά, ο Πανιώνιος του Ντούσαν Ίβκοβιτς ήταν η ομάδα που κέρδισε από το πέρασμα του Ζάρκο, καθώς με τη βοήθειά του κατέκτησε την τρίτη θέση. Ο Πάσπαλι δόθηκε δανεικός από τον Παναθηναϊκό στον Πανιώνιο, καθώς δεν χωρούσε λόγω της μεταγραφής του Ντομινίκ Ουίλκινς με τις δύο ομάδες να συμμετέχουν από κοινού στο συμβόλαιό του. Το 1996 έμεινε ελεύθερος από τον ΠΑΟ, αλλά δεν συνέχισε στον Πανιώνιο που πρόσφερε 800.000 δολλάρια, δηλαδή περίπου 200 εκατομμύρια δραχμές για συμβόλαιο ενός έτους, ενώ ο Πάσπαλι ζητησε από τους "κυανέρυθρους" 1,3 εκατομ$ (325 εκατομ. δραχμές). Παράλληλα ενδιαφέρον έδειξε και ο Ολυμπιακός που είχε πλέον προπονητή τον Ντούσαν Ίβκοβιτς. Οι εντυπωσιακές του όμως εμφανίσεις στην Ολυμπιάδα της Ατλάντα έκαναν τους Ατλάντα Χοκς να του δώσουν την ευκαιρία να δοκιμαστεί και να αγωνιστεί στο ΝΒΑ. Για τους γνωστούς εξωαγωνιστικούς λόγους η απόδοση του έπεσε και πάλι και δεν κατάφερε να ξαναγωνιστεί τελικά στο ΝΒΑ, και μετά από μια εβδομάδα στο καμπ των Χοκς ζήτησε να μείνει ελεύθερος. Υπέγραψε στη γαλλική Ρασίγκ Παρί, με ένα ποσό γύρω στο 1 εκατο$ και την βοήθησε να κερδίσει το πρωτάθλημα μετά από 43 χρόνια.

Άρης

Τη σεζόν 1997-1998 επιστρέφει στην Ελλάδα για τον Άρη Θεσσαλονίκης, με τον οποίο κέρδισε το κύπελλο Ελλάδος και δεν εγκατέλειψε όπως πολλοί συμπαίκτες λόγω των χρεών που είχε η ομάδα απέναντι σε όλους τους αθλητές της. Τελευταία του στάση τη σεζόν 1998-1999 στη Βίρτους Μπολόνια, στην οποία μετά από τραυματισμούς έκανε κακές εμφανίσεις και τελικώς η Βίρτους Μπολόνια τον αποδέσμευσε στα μισά της σεζόν.Σταμάτησε το μπάσκετ σε ηλικία μόλις 32 ετών…

🏀   Τίτλοι

Συλλογικοί_Παρτιζάν Βελιγραδίου

•     Πρωτάθλημα Γιουγκοσλαβίας: (1987)
•     Κύπελλο Κόρατς: (1989)
•     Κύπελλο Γιουγκοσλαβίας: (1989)
  
  

Ολυμπιακός

•     2x Πρωτάθλημα Ελλάδας: (1993, 1994)
•     Κύπελλο Ελλάδας: (1994)

Ρασίγκ Παρί

• Πρωτάθλημα Γαλλίας: (1997)

Άρης Θεσσαλονίκης

• Κύπελλο Ελλάδας: (1998)

Ατομικοί

•     MVP Φάιναλ Φορ της Ευρωλίγκας: (1994)
•     Καλύτερη ομάδα του Final-4 της Ευρωλίγκας: (1994)
•     FIBA All-Star Game: (1991)
•     Πρώτος σκόρερ στο Πρωτάθλημα Ελλάδας: (1992)
•     Πρώτος σκόρερ στον τελικό Κυπέλλου Ελλάδας: (1994)
•     Ελληνικό All-Star Game: (1994)

🏀  Εθνική Γιουγκοσλαβίας

Υπήρξε επί σειρά ετών βασικό στέλεχος της εθνικής ομάδας της Γιουγκοσλαβίας.

• Το 1987 σε ηλικία 21 ετών ήταν ένας από τους ηγέτες της Εθνικής Γιουγκοσλαβίας που κέρδισε το χάλκινο μετάλλιο στο Ευρωμπάσκετ της Αθήνας και ο Νίκος Γκάλης και η παρέα του του στέρησαν την ευκαιρία να κατακτήσει το τρόπαιο στον τελικό, που τελικώς το κατέκτησε η Ελλάδα.
• Το 1988 κατέκτησε το ασημένιο μετάλλιο στην Ολυμπιάδα της Σεούλ, χάνοντας στον τελικό από την εξίσου ισχυρότατη ΕΣΣΔ.
• Το 1989 είχε την τύχη να αγωνιστεί επάξια στην καλύτερη ίσως ομάδα της Εθνικής Γιουγκοσλαβίας που πολλοί ονόμασαν ευρωπαϊκή ντριμ τιμ και να κατακτήσει το χρυσό μετάλλιο στο Ευρωμπάσκετ του Ζάγκρεμπ απέναντι στην Ελλάδα και δίπλα σε ονόματα όπως οι Πέτροβιτς, Ράτζα, Ντίβατς, Βράνκοβιτς, Κούκοτς, Ζντοβτς, Ντανίλοβιτς.
• Το 1990 στο Μουντομπάσκετ κατέκτησε το χρυσό μετάλλιο.
• Το 1991 στο Ευρωμπάσκετ της Ρώμης απέναντι στη γηπεδούχο Ιταλία κατέκτησε και πάλι το χρυσό μετάλλιο.
• Το 1995 επανέλαβε την επιτυχία του στο Ευρωμπάσκετ της Αθήνας, κερδίζοντας και πάλι το χρυσό μετάλλιο απέναντι στη Λιθουανία, αφού στον ημιτελικό η Γιουγκοσλαβία είχε ήδη αποκλείσει την Ελλάδα.
• Το 1996 στην Ολυμπιάδα της Ατλάντα κέρδισε το ασημένιο μετάλλιο, αφού η Γιουγκοσλαβία δεν κατάφερε να σταματήσει τη Ντριμ Τιμ 2.

Εθνικοί τίτλοι και διακρίσεις

•     1989 χρυσό μετάλλιο στο Ευρωμπάσκετ
•     1990 χρυσό μετάλλιο στο Μουντομπάσκετ
•     1991 χρυσό μετάλλιο στο Ευρωμπάσκετ
•     1995 χρυσό μετάλλιο στο Ευρωμπάσκετ
•     1988 αργυρό ολυμπιακό μετάλλιο στη Σεούλ
•     1996 αργυρό ολυμπιακό μετάλλιο στην Ατλάντα
•     1987 χάλκινο μετάλλιο στο Ευρωμπάσκετ

Ακολούθησε στα είκοσί του χρόνια η μεταγραφή του στην Παρτιζάν -όπως αναμενόταν-. Στην ομάδα του Βελιγραδίου έπαιξε για τρία χρόνια και μάλιστα συμμετείχε στο Φάιναλ Φορ του «Flanders Expo» της Γάνδης του 1988 τερματίζοντας στην τρίτη θέση. Την επόμενη χρονιά με τους Σέρβους πανηγύρισε την κατάκτηση του Κυπέλλου Κόρατς.