8 Φλεβάρη1980 - Σίγησε 44 χρονών η ρωμαλέα λαϊκή φωνή με τη Φωτεινή πορεία από το ριζίτικο στον χώρο της προοδευτικής μουσικής

 

Τι να γράψεις για τον Ξυλούρη, όταν έχουν ειπωθεί και τραγουδηθεί τα πάντα...  

Ότι η γέννηση του Νίκου μετά από τρεις θυγατέρες έφερε φως και αρσενική περηφάνια στη φτωχή οικογένεια του Γιώργη Ξυλούρη και μέρες ολόκληρες ήτανε στημένες οι τάβλες στ' Ανώγεια κι όλο το χωριά γλεντούσε μερόνυχτα κι οι μπαλωθιές στον αέρα δεν είχανε τελειωμό;...
Πως σαν μαθητής, “άντεξε” μόνο μέχρι την τρίτη δημοτικού, γιατί τα γράμματα δεν τ' άρεσαν και προτιμούσε να βόσκει τ' αρνιά και τις αίγες και να καμώνεται τον λυράρη; 

Έφηβος ακόμα, ήταν περιζήτητος -όλοι ζητούσανε ν' ακούσουν τ' Ανωγειανάκι με τη γλυκιά φωνή.
Αν και Ανωγειανός (Ρέθυμνο) το Ηράκλειο αποτέλεσε μάλλον το σημαντικότερο σταθμό στη ζωή του, αφού απ’ εκεί ξεκίνησε την καριέρα του κι εκεί γνώρισε την αριστοκράτισσα γυναίκα του Ουρανία Μελαμπιανάκη. Αφού για ένα χρόνο της κάνει καντάδα κάθε βράδυ κάτω από το παράθυρό της, χωρίς να έχουν μιλήσει ποτέ, κλέβονται και παντρεύονται κρυφά, το 1958, με τον παπά «κωλυόμενο» να μη θέλει να ευλογήσει τον γάμο.
Γνωστό ότι οι Κρητικοί δεν αστειεύονται και η ταξική τους διαφορά ήταν αξεπέραστο τείχος,  στεφανωθήκανε την επομένη το πρωί –κάνοντας την πρώτη του επανάσταση. 

Ο Ψαρονίκος γαλουχήθηκε –κρητικά (με ό,τι αυτό σημαίνει, εξ ου και του ήταν άγνωστη η λέξη “προλετάριος” … “ήντα θα πει μωρέ... προλετάριοι”; –βλ. παρακάτω σχετική σημείωση) με τα ιδανικά της ελευθερίας, της ανθρωπιάς και της αξιοπρέπειας. Πάντα παρών στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες της Ελλάδας, με αποκορύφωμα τη δυναμική παρουσία του δίπλα στους φοιτητές του Πολυτεχνείου, αλλά με τη θωριά του στραμμένη στον Ψηλορείτη. Από τα σπηλιαράκια και τ' αγρίμια του βουνού αντλούσε τη δύναμη και τη λεβεντιά του: "Παράδεισος θαρρώ 'ναι η Κρήτη, σύντεκνε", είχε πει σε μια συνέντευξή του, λίγο πριν τον καλέσουν κοντά τους οι αρχάγγελοι. 

Όπως σημειώνει η Νίτσα Λουλέ στο βιβλίο της «Νίκος Ξυλούρης» (Διάπλαση 2010 ISBN: 978-960-6864-50-6) "Πολλοί είναι εκείνοι που περνούν από τη ζωή μας., αλλά λίγοι αφήνουν τη σφραγίδα τους. Κι ακόμη πιο λίγοι που μια φράση τους μας συνοδεύει μέχρι να φύγουμε:
Ο άνθρωπος δεν θέλει πολλά για να ’ναι ευτυχισμένος. Φτάνει να ’χει δυο-τρεις φίλους να τον αγαπούνε πραγματικά, και χρήματα τόσα για να μπορεί να τους κερνά.
Πώς θα μπορούσε αλήθεια να ζήσει ο Νίκος σήμερα, που το κέρασμα θεωρείται κοροϊδία αν δεν έχεις να κερδίσεις κάτι από αυτό; 

Ριζοσπάστης 9 Φλεβάρη 1980

«Έφυγε» ξημερώματα από τη ζωή, ύστερα απ' τη μακρόχρονη - ανίατη αρρώστια, ο αξέχαστος λαϊκός τροβαδούρος και λυράρης Νίκος Ξυλούρης, «η λεβέντικη και άδολη καρδιά της Κρήτης», όπως είχαν πει πολλές φορές γι' αυτόν οι συμπατριώτες του και όσοι τον ήξεραν.

Οικογένεια αγωνιστών και λυράρηδων

Ο Νίκος Ξυλούρης γεννήθηκε το 1935 στο χωριό Ανώγεια της Κρήτης, κοντά στο Ρέθυμνο και μεγάλωσε κάτω από τον ίσκιο του Ψηλορείτη. Ήταν το πρώτο παιδί μιας μεγάλης και παλιάς οικογένειας, που έβγαλε αγωνιστές και καπεταναίους, αλλά και τραγουδιστές και λυράρηδες. Πολλοί απ' τους συγγενείς του, με πρώτο τον καπετάν Μιχάλη, συμμετείχαν ενεργά στην αντίσταση του κρητικού λαού κατά των Γερμανών.

Ο Νίκος μικρός ήταν βοσκός. Παιδί ακόμα, πάνω στα βουνά, άρχιζε να παίζει λύρα και να τραγουδά. Την πρώτη μάλιστα λύρα του την είχε φτιάξει με τα χέρια του. Η καριέρα του αρχίζει απ' τα 15 του χρόνια. Μαζί με άλλους γύριζε τα χωριά της Κρήτης, στους γάμους και στα πανηγύρια, στις ολονύχτιες γιορτές.
Πολύ γρήγορα και χάρη στην εντελώς προσωπική του ερμηνεία, ο Νίκος Ξυλούρης αγαπήθηκε πολύ απ' τους συμπατριώτες του και ιδιαίτερα απ' τη νεολαία. Είχε γίνει ο πιο διάσημος λυράρης του νησιού. Σιγά σιγά άρχισε να γράφει δικά του τραγούδια με στόχο να κάνει την κρητική μουσική ευρύτερα γνωστή. Έτσι, έγινε δημοφιλής και σαν συνθέτης, με ιδιαίτερη μάλιστα επιτυχία. Απ' τα πιο γνωστά τραγούδια του εκείνης της εποχής είναι: «Η Ανυφαντού», «Καυγάδες με το γιασεμί», «Η Τζαναμπέτισσα», «Τον Αντρειωμένο μην τον κλαις» και πολλά άλλα συρτά και κρητικές μαντινάδες.

Το 1969 ο Ξυλούρης έρχεται στην Αθήνα. Για δυο χρόνια έπαιζε σε διάφορα κρητικά κέντρα και περισσότερο στο «Κρητικό κονάκι». Από τότε άρχισε να γίνεται γνωστός και στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Αθήνας. Η αποφασιστικότερη όμως στιγμή στη σταδιοδρομία του ήταν όταν ο Γιάννης Μαρκόπουλος του ζήτησε να ερμηνεύσει τον πρώτο κύκλο τραγουδιών του, το «Χρονικό». Ακολουθεί η ερμηνεία των «Ριζίτικων» που γνώρισαν στο κοινό όλης της Ελλάδας τα δυναμικά, παραδοσιακά τραγούδια της Κρήτης. Έρχεται κατόπιν η «Ιθαγένεια» του Μαρκόπουλου, που τον καθιερώνει τον Ξυλούρη σαν έναν από τους καλύτερους τραγουδιστές της εποχής. Το 1973 ερμηνεύει το έργο του συνθέτη «Θητεία».

Στη συνέχεια, συνεργάζεται με επιτυχία με τον Σταύρο Ξαρχάκο στο «Διόνυσε, καλοκαίρι μας», με τον Χριστόδουλο Χάλαρη στην «Ακολουθία» και τον Χρήστο Λεοντή στο «Καπνισμένο Τσουκάλι». Το 1976 συνεργάζεται με τον Ηλία Ανδριόπουλο στο έργο του «Κύκλος Σεφέρη». Το 1977 κυκλοφορεί το δικό του έργο με τίτλο τα «Ερωτικά».

Στα τέλη του 1977 ο Ξυλούρης συνεργάζεται πάλι με τον Γιάννη Μαρκόπουλο και ερμηνεύει το έργο του «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», που βασίστηκε πάνω στο ομώνυμο αριστούργημα του Σολωμού. Τον Ιούνη του '78 παρουσιάζει σε μουσική Λίνου Κόκοτου και ποίηση Δημ. Χριστοδούλου τα «Αντιπολεμικά». Ένα έργο γεμάτο ανθρωπιά, που καταφέρνει ν' ανανεώσει και να θεμελιώσει και πάλι το λυρισμό και την υψηλή ποιότητα στο τραγούδι - στόχο.

Στους πρώτους μήνες του '79 δημιουργεί - έχοντας ο ίδιος την ευθύνη της παραγωγής - έναν εντελώς προσωπικό του δίσκο, τα «Ξυλουρέικα».
Μια συλλογή εμπνευσμένη από την κρητική μουσική παράδοση, που κλείνει μέσα της όλο το πάθος του για το κρητικό τραγούδι.

Τον Ιούλη του 1973 παίρνει για πρώτη φορά μέρος στο θέατρο με τον Κώστα Καζάκο και την Τζένη Καρέζη στο «Μεγάλο μας Τσίρκο» του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Αργότερα βγαίνει και ο ομώνυμος δίσκος.Στις αρχές του '76 ο Ξυλούρης τιμήθηκε με το βραβείο «Σαρλ Κρος» για την ερμηνεία του στα «Ριζίτικα». Βραβείο που απονέμεται κάθε χρόνο από την Ακαδημία Σαρλ Κρος στην αξιολογότερη ερμηνεία στον τομέα της Διεθνούς Λαϊκής Μουσικής.

Μετά την παράσταση, η λύρα-λύρα ...
κι ένα (;) κατρούτσο με την Καρέζη

Προοδευτική παρουσία

Ο περήφανος και ανυπόταχτος χαρακτήρας του οδηγεί να τραγουδήσει πρώτος στη δικτατορία το 1969 στις 2 τα μεσάνυχτα στην μπουάτ «Λήδρα» το αντιστασιακό κρητικό τραγούδι, «Πότε θα κάνει ξαστεριά», με αποτέλεσμα να «κοπεί» από τα μέσα ενημέρωσης.
Ο Νοέμβρης του 1973 τον βρίσκει κοντά στους αγωνιστές του Πολυτεχνείου, όπου τραγουδάει μαζί τους αντιδικτατορικά τραγούδια. Μετά τη μεταπολίτευση, το φθινόπωρο του '74, συμμετέχει στη μεγάλη συναυλία στο γήπεδο του Παναθηναϊκού, όπου με τη φωνή του εντυπωσιάζει. Συμμετέχει ακόμα στο 3ο Φεστιβάλ της ΚΝΕ και παίρνει μέρος σε αρκετές εκδηλώσεις αντιστασιακών και άλλων προοδευτικών φορέων.

«Είναι η καλύτερη φωνή που διαθέτουμε», είχε πει κάποτε ο Μαρκόπουλος.
Ο Ξυλούρης διέθετε πραγματικά ένα σπάνιο μουσικό ένστικτο που του επέτρεπε, χωρίς υπερβολή, να προσαρμόζεται σε οποιαδήποτε ερμηνευτική απαίτηση. Είχε ειπωθεί πως η φωνή του, γνήσια ελληνική, αντανακλούσε σε μουσική παράδοση 500 ετών.
Η ερμηνεία του έκφραζε με απλότητα όλο το μεγαλείο, την περηφάνια και το ρομαντισμό της ελληνικής ψυχής. Λίγες μέρες πριν προσβληθεί απ' την ανίατη ασθένεια ο Ξυλούρης ηχογράφησε σε μουσική του νέου συνθέτη Λουκά Θάνου, σε ποίηση Καρυωτάκη, Κ. Βάρναλη το έργο του «Σάλπισμα».

Στις 9 Φλεβάρη 1980 ο «Ριζοσπάστης» δημοσίευσε τη θλιβερή είδηση του θανάτου του Νίκου Ξυλούρη. Καθώς το αφιέρωμα της εφημερίδας τότε παρότι μικρό ήταν αρκετά πλήρες, θα προσθέσουμε μονάχα μια διήγηση του Χρήστου Λεοντή:
«Ήταν 24 Φεβρουαρίου του 1975. Τότε που έγινε το αποτυχημένο πραξικόπημα της πυτζάμας. Παίζαμε με τον Ξυλούρη στο Σπόρτιγκ και ο κόσμος ήταν πολύς. Οι εκδηλώσεις απερίγραπτες, ειδικά όταν ακουγόταν οι στίχοι "οι ξωμάχοι κι οι προλετάριοι". Οι φωνές σκέπασαν τα μεγάφωνα.
Ο Ξυλούρης στο διάλειμμα ήρθε και με βρήκε και μου λέει: Μα ήντα θα πει μωρέ... προλετάριοι;
Εγώ του εξήγησα και τότε μου απαντά: Εδά θα δεις στο δεύτερο μέρος". Πράγματι, βγήκε στον κόσμο και καθώς το τραγουδούσε κάποια στιγμή γονάτισε. Και ο κόσμος, φυσικά, ξεσηκώθηκε...» (απ' το βιβλίο «Νίκος Ξυλούρης... τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο», εκδ. «Μετρονόμος»).
Μετά τη μεταπολίτευση, αναφερόμενος στα κυκλώματα της μουσικής βιομηχανίας έλεγε «εγώ τους ίδιους ανθρώπους έβλεπα να κανονίζουν επί χούντας, τους ίδιους βλέπω και τώρα»...

Στίχοι: Νίκος Γκάτσος | Μουσική: Σταύρος Ξαρχάκος
Πρώτη εκτέλεση: Νίκος Ξυλούρης

Έβαλε ο Θεός σημάδι | παλικάρι στα Σφακιά
κι ο πατέρας του στον Άδη | άκουσε μια τουφεκιά.
Της γενιάς μου βασιλιά, | μην κατέβεις τα σκαλιά.
Πιές αθάνατο νερό | να νικήσεις τον καιρό.

Έβαλε ο Θεός σημάδι παλικάρι στα Σφακιά
κι η μανούλα του στον Άδη ...τράβηξε μια χαρακιά.
Της καρδιάς μου βασιλιά, με τον ήλιο στα μαλλιά,
μην περνάς τη χαρακιά - η ζωή είναι πιο γλυκιά.

Ξυλούρης - Φαραντούρη - Καλογιάννης κά
1η επέτειος Πολυτεχνείου

Στην ακμή της καριέρας του, Μάη 1979, ο Νίκος Ξυλούρης αντιλήφθηκε ότι έχει καρκίνο (όγκος στους πνεύμονες με μετάσταση στον εγκέφαλο ήταν η διάγνωση).
Από το «Μεμόριαλ» της Νέας Υόρκης επιστρέφει στην Αθήνα, μετά από αλλεπάλληλες επεμβάσεις, αρχές Αυγούστου –«τι να σας πω; ...κάνουν θαύματα-λένε.
Σεπτέμβη γίνεται η μεγάλη συναυλία στο γήπεδο της Λεωφόρου (κάλυψης των εξόδων της νοσηλείας του), πάνω από 25.000 λαού τραγουδούν –δεν πέφτει καρφίτσα.
Χριστούγεννα για μία εβδομάδα στο «Μεμόριαλ» -έχει πλέον εξανεμιστεί κάθε ελπίδα.
8-Φεβ-1980 έχασε τη μάχη στο αντικαρκινικό νοσοκομείο Πειραιά -μόλις 44 χρονών.

Το μουσείο του βρίσκεται στα Ανώγεια. Πάνε χρόνια που το επισκεφτήκαμε αφού πρώτα δοκιμάσαμε το οφτό (αρνί και ρίφι) από τα χέρια της Ζουμπουλίας (αδελφή του Νίκου Ξυλούρη, που φροντίζει το απλό λιτό –λαϊκό σπιτόπουλο, όπου στον πάνω όροφο τα εκθέματα)

• ΜΟΥΣΙΚΗ ΒΡΑΔΥΑ ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ (Αρχείο ντοκιμαντέρ ΕΡΤ)
• Ο ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ ΚΑΙ 3 ΠΟΙΗΜΑΤΑ
• Νίκος Ξυλούρης:... Τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο 
• Στις σελίδες του βιβλίου συναντούμε μοναδικές αφηγήσεις της γυναίκας του Ουρανίας, του γιου του Γιώργου, του αδελφού του Γιάννη, του Χρήστου Λεοντή και του Χριστόδουλου Χάλαρη.
  Γράφουν επίσης ο Λίνος Κόκκοτος, ο Ηλίας Ανδριόπουλος, ο Γιώργος Μονεμβασίτης, ο Σταύρος Γ. Καρτσωνάκης, ο Σπύρος Κουρκουνάκης, ο Θόδωρος Βαλσαμίδης, η Αγάπη Καλομοίρη και ο Γρηγόρης Παπαδογιάννης.
  Περιλαμβάνεται αναλυτική δισκογραφία του Νίκου Ξυλούρη και πλούσιο φωτογραφικό υλικό, αρκετό από αυτό ανέκδοτο, που παραχώρησε ευγενικά η οικογένεια Ξυλούρη. 

Δισκογραφία

• Μια μαυροφόρα που περνά (1958)
• Ανυφαντού (1969)
• Ο Ψαρονίκος (1970)
• Μαντινάδες και χοροί (1970)
• Χρονικό (1970)
• Ριζίτικα (1971)
• Διάλειμμα (1972)
• Ιθαγένεια (1972)
• Διόνυσε καλοκαίρι μας (1972)
• Ο τροπικός της Παρθένου (1973)
• Ο Ξυλούρης τραγουδά για την Κρήτη (1973)
• Ο Στρατής Θαλασσινός ανάμεσα στους Αγάπανθους (1973)
• Περήφανη ράτσα (1973)
• Ακολουθία (1974)
• Το μεγάλο μας τσίρκο (1974)
• Παραστάσεις (1975)
• Ανεξάρτητα (1975)
• Κομέντια, η πάλη χωρικών και βασιλιάδων (1975)
• Καπνισμένο τσουκάλι (1975)
• Τα που θυμούμαι τραγουδώ (1975)
• Κύκλος Σεφέρη (1976)
• Ερωτόκριτος (1976)
• Η συμφωνία της Γιάλτας και της πικρής αγάπης (1976)
• Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι (1977)
• Τα ερωτικά (1977)
• Τα Ξυλουρέικα (1978)
• Τα αντιπολεμικά (1978)
• Σάλπισμα (1978)
• 14 χρυσές επιτυχίες (1978)

Μετά θάνατον δισκογραφία

• Τελευταία ώρα Κρήτη (1981)
• Νίκος Ξυλούρης (1982)
• Πάντερμη Κρήτη (1983)
• Ο Δείπνος ο μυστικός (1984)
• Σταύρος Ξαρχάκος:Θεατρικά (1985)
• Ο Γιάννης Μαρκόπουλος στον ελληνικό κινηματογράφο (1988)
• Η συναυλία στο Ηρώδειο 1976 (1990)
• Το χρονικό του Νίκου Ξυλούρη (1996)
• Νίκος Ξυλούρης (2000)
• Η ψυχή της Κρήτης(2002)
• Ήτανε μια φορά...(2005)
• Του Χρόνου Τα Γυρίσματα (2005)
• Ήτανε Μια Φορά... Και Έμεινε Για Πάντα! (2017)