28η Οκτ 1940 _Μεταξάς: Alors, c'est la guerre 🔻 Ν. Ζαχαριάδης 🇬🇷 Δίπλα στο κύριο μέτωπο ο κάθε βράχος, η κάθε ρεματιά, το κάθε χωριό, καλύβα με καλύβα, η κάθε πάλη, σπίτι με σπίτι, πρέπει να γίνει φρούριο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα

 

1940
Στις 3 το πρωί της 28ης Οκτωβρίου ο Ιταλός πρέσβης Ε. Γκράτσι επιδίδει στον Έλληνα δικτάτορα Ι. Μεταξά τηλεγραφική διακοίνωση, με την οποία η φασιστική κυβέρνηση της Ιταλίας, που βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τη Βρετανία, απαιτούσε - ως «έμπρακτη» απόδειξη της ουδετερότητας της Ελλάδας - να της επιτραπεί να καταλάβει στρατιωτικά ορισμένες θέσεις στρατηγικής σημασίας επί ελληνικού εδάφους (δίχως να προσδιορίζει ποιες). Η επίδοση του τελεσίγραφου ήταν ουσιαστικά μια τυπική υπόθεση, δεδομένου ότι οι απαιτήσεις της ιταλικής πλευράς ήταν εξωφρενικές, αόριστα διατυπωμένες, ενώ έδιναν περιθώριο μόλις 3 ωρών για την αποδοχή ή την απόρριψή τους. Η επίθεση ήταν προαποφασισμένη. Αυτό εξηγεί και την αντίδραση του Μεταξά, ο οποίος δεν έκανε τίποτε άλλο από το να αναγνωρίσει την κατάσταση: «Alors, c'estla guerre» (σ.σ. ώστε έχουμε πόλεμο)», ήταν η απάντηση που έδωσε στον Ιταλό πρέσβη. Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος άρχιζε.

Θα παρουσιάσουμε ένα σύντομο χρονικό με βάση τις εκτιμήσεις του Δοκίμιου Ιστορίας του ΚΚΕ, παίρνοντας υπόψη πως απέναντι στον επερχόμενο πόλεμο, μια προβοκατόρικη –στημένη από τις μυστικές υπηρεσίες καθοδήγηση –Κεντρική Επιτροπή, αβαντάριζε  στην κατεύθυνση που βόλευε το κράτος και την κυβέρνηση.
Ακόμα: Συγκροτούσε ένα «ΚΚΕ» που καθοδηγούσε η Ασφάλεια και ταυτόχρονα σκόρπιζε σύγχυση στους κομμουνιστές. Διέβαλλε τίμια στελέχη του ΚΚΕ και όξυνε τη χαφιεδοφοβία, ενώ κατάφερνε στο Κόμμα ένα πρωτοφανές στα χρονικά πολιτικό, οργανωτικό και ηθικό πλήγμα.

Στις 25 Γενάρη 1940, η «Παλιά ΚΕ», με ανακοίνωση στο Ριζοσπάστη^{[1] [2]}, κα­τήγγειλε την έκδοση του πλαστού «Ριζοσπάστη» και τα όργανα του Μανιαδάκη. Στις 20 Ιούλη 1940, η «Παλιά ΚΕ» δημοσίευσε «Έκκληση προς τα μέλη του Κόμματος και της Κομμουνιστικής Νεολαίας - Προς τους συμπαθούντες και όλους τους εχθρούς της δικτατορίας», με την οποία κατήγγειλε την κυβέρνη­ση Μεταξά ότι «σκαρώνει η ίδια ένα δικό της “KKE”».

Αρχίζει ο ιταλοελληνικός πόλεμος.
Τα 3 γράμματα του Ν. Ζαχαρώδη

Ο ιταλοελληνικός πόλεμος δεν αιφνιδίασε κανέναν, ενώ η επικείμενη έναρ­ξή του έγινε βεβαιότητα όταν, στις 15 Αυγούστου 1940, ιταλικό υποβρύχιο βύ­θισε στο λιμάνι της Τήνου το πολεμικό πλοίο «Έλλη», ενώ πραγματοποιού­νταν και άλλες προκλήσεις από την πλευρά της ιταλικής κυβέρνησής. Εκείνο το διάστημα τέθηκε σε εφαρμογή περιορισμένη επιστράτευση,^[3] ενώ στις 23 Αυγούστου 1940 επιστρατεύτηκαν οι έφεδροι της 8ης και 9ης Μεραρχίας.^[4]

Τη βεβαιότητα για τον επερχόμενο πόλεμο ανάμεσα στο ιταλικό και το ελ­ληνικό κράτος είχαν εκφράσει με σειρά τοποθετήσεις τους τόσο η ΚΔ όσο και το ΚΚΕ.

Ο ιταλοελληνικός πόλεμος αποτέλεσε συστατικό μέρος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Σε αυτόν τον πόλεμο, πέρα από τον ελληνικό και τον ιταλικό στρατό που εμπλέκονταν άμεσα στο πρώτο στάδιο της διεξαγωγής του, άμεσα επίσης συμμετείχαν και οι Γερμανία-Αγγλία, η πρώτη από τις 6 Απρίλη 1941 μαζί με την Ιταλία και η δεύτερη μαζί με την Ελλάδα από το Μάρτη του 1941.

Τα ξημερώματα της 28ης Οκτώβρη 1940, ο Ιταλός πρεσβευτής στην Αθήνα επέδωσε στον I. Μεταξά το τελεσίγραφο του Μουσολίνι, με το οποίο ζητούσε να επιτρέψει στον ιταλικό στρατό να καταλάβει μέσα στο ελληνικό έδαφος δι­άφορες θέσεις στρατηγικής σημασίας. Ο Μεταξάς απέρριψετο τελεσίγραφο.

Στο μεταξύ η επίθεση της Ιταλίας είχε αρχίσει πριν ακόμα λήξει η τρίωρη προ­θεσμία που όριζε αυτό.
Τις πρωινές ώρες της ίδιας μέρας, ο I. Μεταξάς απεύθυνε διάγγελμα όπου ανέφερε και τα εξής:

«Η στιγμή επέστη που θα αγωνισθώμεν διά την ανεξαρτησίαν της Ελλάδος, την ακεραιότητα και την τιμήν της (..,) Απήντησα εις τον Ιταλόν Πρέσβυ ότι θε­ωρώ και το αίτημα αυτό καθ’ εαυτό και τον τρόπο με τον οποίον γίνεται τούτο ως κήρυξιν πολέμου της Ιταλίας κατά της Ελλάδος (..)
Όλον το Έθνος ας εγερθεί σύσσωμον. Αγωνισθείτε διά την πατρίδα, τας γυ­ναίκας και τα παιδιά σας και τας ιερός μας παραδόσεις.
Νυν υπέρ πάντων ο αγών.» ⁷

Βέβαια, παρά το «εθνεγερτήριο» κάλεσμα, στα ηγετικά κλιμάκια της αστι­κής τάξης ήταν κυρίαρχη η άποψη ότι η αντίσταση του ελληνικού στρατού όφειλε να είναι σθεναρή, όχι όμως και η πεποίθηση ότι μπορούσε να είναι και νικηφόρα, εξαιτίας της συντριπτικής υπεροχής του αντιπάλου σε πολεμικά μέσα. Στο τελευταίο συνέβαλε πολύ και η στάση της Αγγλίας, η οποία δεν πα­ραχωρούσε στην κυβέρνηση Μεταξά τον εξοπλισμό που εκείνη ζητούσε, κυρί­ως σε αεροπορικά μέσα.

Στο πνεύμα του πρωθυπουργικού διαγγέλματος κινούνταν και οι άλλοι αστοί πολιτικοί ηγέτες, όπως ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο Σοφοκλής Βενιζέλος από την Αμερική όπου βρισκόταν, ο Γεώργι­ος Καρτάλης και ο Εμμανουήλ Τσουδερός.

Η απόφαση της αστικής τάξης να υπερασπίσει την ακεραιότητα του ελλη­νικού χώρου ήταν ομόθυμη. Επιβεβαιώνεται ότι καμία αστική τάξη δεν παρα­χωρεί κυριαρχικά της δικαιώματα, δηλαδή καμία αστική τάξη δε δέχεται το διαμελισμό της εσωτερικής της αγοράς και τον περιορισμό της εξουσίας της. Ακόμα ότι, σε περίπτωση που εξαναγκαστεί να τα αποδεχτεί (στρατιωτική κα­τοχή, απώλεια εδαφών μετά από πόλεμο κ.ά.), ποτέ δεν παραιτείται από την προσπάθεια επανάκτησής τους με οποιοδήποτε δυνατό μέσο. Αλλά και όταν η αστική τάξη παραχωρεί κυριαρχικά δικαιώματα με τη θέλησή της (συμμετοχή σε διεθνείς καπιταλιστικούς Οργανισμούς), πάλι ο στόχος της είναι να διευρΰνειι τις διεθνείς συμμαχίες της, προκειμένου να θωρακίσει την εξουσία της, να διευρύνει την οικονομική και πολιτική επιρροή της.

Με ημερομηνία 31 Οκτώβρη 1940, ο ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης έγραψε το παρακάτω ανοιχτό γράμμα^{[5] [6]} προς τον ελληνικό λαό:

«Προς το λαό της Ελλάδας.

Ο φασισμόςτου Μουσσολίνι χτύπησε την Ελλάδα πισώπλατα, δολοφονικά και ξετσίπωτα με σκοπό να την υποδουλώσει και εξανδραποδίσει. Σήμερα όλοι οι Έλληνες παλαίβουμε για τη λευτεριά, την τιμή, την εθνική μας ανεξαρτη­σία. Η πάλη θα είναι πολύ δύσκολη και πολύ σκληρή. Μα ένα έθνος που θέλει να ζήσει πρέπει να παλεύει, αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες. Ο λα­ός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό, ενάντια στο φασισμό του Μουσσολίνι.
Δίπλα στο κύριο μέτωπο και Ο ΚΑΘΕ ΒΡΑΧΟΣ, Η ΚΑΘΕ ΡΕΜΑΤΙΑ, ΤΟ ΚΑΘΕ ΧΩΡΙΟ, ΚΑΛΥΒΑ ΜΕ ΚΑΛΥΒΑ, Η ΚΑΘΕ ΠΟ­ΛΗ, ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΣΠΙΤΙ, ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΥΑΓΩΝΑ.

Κάθε πράκτορας του φασισμού πρέπει να εξοντωθεί αλύπητα. Στον πόλε­μο αυτό που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δύσου­με όλες μας τις δυνάμεις, δίχως καμιά (η υπογράμμιση είναι του Δοκιμίου) επι­φύλαξη. Έπαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του αγώνα πρέπει να είναι, και θα είναι, μια καινούργια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση και από κάθε εκμετάλλευση (η υπογράμμιση είναι του Δοκιμίου), μ’ έναν πραγματικά παλ­λαϊκό πολιτισμό.
Όλοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θα ’ναι νίκη της Ελλάδας και του λαού της. Οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου στέκουν στο πλευρό μας.

Αθήνα, 31 του Οκτώβρη 1940 -  Νίκος Ζαχαρώδης,
Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ^7]

Μαζί με το 1ο Γράμμα ο Ν. Ζαχαριάδης έγραψε το ακόλουθο κείμενο προς την κυβέρνηση Μεταξά:

«ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ σ. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ. Μαζί με το ‘Ανοικτό Γράμμα” ο σ. Ζαχαρώδης έστειλε στον Μεταξά σημείωμα που περιλάμβανε προτάσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος σε μια βάση για κοινή λαϊκή - πατριωτική - εθνική πάλη κατά της φασιστικής επιδρομής. Ο Μεταξάς φυσικά δεν απάντησε, για­τί δεν έκανε λάίκό-εθνικό πόλεμο, μα πλουτοκρατικό - δυναστικό - ξενοκίνη­το. Οι τέσσερις προτάσεις-όροι είνε οι εξής: 1. Το ΚΚΕ αναλαμβάνει τη γραμ­μή του “Ανοικτού Γράμματος” να την κρατήσει ως το τέλος του πολέμου. 2. Η κυβέρνηση δίνει γενική αμνηστία. 3. Ξαναβγαίνει ο Ριζοσπάστης. 4. Όποιο μέ­λος του ΚΚΕ διαφωνήσει με τη γραμμή του “Ανοικτού Γράμματος” θα διαγρά­φει απ’ το ΚΚΕ.»^[8]

Το παραπάνω κείμενο απευθυνόταν «Προς τον κ. υφυπουργό Δ. Ασφαλεί­ας», Αυτήν τη φράση αφαίρεσε ο Μανιαδάκης από το συγκεκριμένο κείμενο, και την επικόλλησε στο ανοικτό γράμμα του Ν. Ζαχαρώδη. Όπως έγραψε ο Ριζοσπάστης (28 Οκτώβρη 1945), «ο Μανιαδάκης πήρε την επικεφαλίδα αυ­τού του δεύτερου γράμματος (...) και την έβαλε σαν επικεφαλίδα στό “Ανοικτό Γράμμα”, θέλοντας έτσι να δείξει ότι και αυτό σ’ αυτόν το έστειλε ο σ. Ζαχαρώ­δης». Εδώ ακριβώς βρισκόταν η πλαστογραφία του 1ου ανοικτού γράμματος.

Εκτός από την παραπάνω, προηγήθηκε ακόμα μία πλαστογραφία, συντεί­νοντας περισσότερο στην ήδη υπάρχουσα σύγχυση που είχε δημιουργηθεί με τη συγκρότηση της χαφιεδικής «ΠΔ». Ένα μήνα πριν το 1ο γράμμα του Ν. Ζα­χαρώδη, την 1 η Οκτώβρη 1940, κυκλοφόρησε το 9ο φύλλο του πλαστού Ριζο­σπάστη, που δημοσίευε ως πρώτο κύριο θέμα του δήθεν γράμμα^[9] του Ν. Ζα­χαρώδη, το οποίο σημειωτέον έχει καταγγείλει ο Ζαχαρώδης ως πλαστό, σε επιστολή του που δημοσιεύτηκε στο Ριζοσπάστη στις 9 Ιούλη 1946.

Το κατασκευασμένο γράμμα οι Μανιαδάκης - «ΠΔ» διοχέτευσαν με τον πλα­στό Ριζοσπάστη στα νησιά και στις φυλακές, όπου αναπαράχθηκε σε χειρό- γραφές εφημεριδούλες πολιτικών εξόριστων. ,Κι έτσι οι Ακροναυπλιώτες το­ποθετήθηκαν αρχικά (29 Οκτώβρη 1940) σύμφωνα με τη θέση του πλαστού γράμματος, με υπόμνημα που έστειλαν προς τον Μεταξά.

Μετά από τη δημοσίευση του 1ου ανοιχτού γράμματος ακολούθησαν υπο­μνήματα που έστειλαν οι κρατούμενοι της Ακροναυπλίας με βάση αυτό. Το ίδιο και οι ομάδες εξόριστων, που επίσης ζήτησαν από την κυβέρνηση να στα­λούν στο μέτωπο για να πολεμήσουν.

Η κυβέρνηση Μεταξά αρνήθηκε, θέτοντας ως προϋπόθεση για να ικανοποι­ηθεί το αίτημά τους να υπογράψουν δήλωση μετάνοιας. Η στάση της ήταν κα­θαρά ταξική, με στόχο μακροπρόθεσμο και άμεσο. Η μαζική υπογραφή «δή­λωσης μετανοίας» από περίπου 2.000 φυλακισμένους και εξόριστους θα γινό­ταν παντοτινό στίγματου Κόμματος. Θα αποτελούσε σύμβολο ιδεολογικής και πολιτικής υποταγής του στα αστικά κελεύσματα της ταξικής συνεργασίας, κα­θιστώντας μύθο την κατακτημένη με αίμα κοινή παραδοχή ότι το ΚΚΕ δε σκύ­βει το κεφάλι σε οποιεσδήποτε συνθήκες. Με τη «δήλωση μετανοίας» επιδί­ωκε να καταστήσει τους κρατούμενους κομμουνιστές πολιτικά αφερέγγυους στο λαό και στο στρατό. Γιατί 2.000 στελέχη του ΚΚΕ, σκορπισμένα στο μέ­τωπο του πολέμου, μόνο ανησυχία θα προκαλούσαν στην κυβέρνηση Μετα­ξά. Συγκροτούσαν μια εκρηκτική και ανυπότακτη «μάζα» ανθρώπων με κύρος, που είχαν πρωτοστατήσει στους αγώνες της εργατικής τάξης και της αγροτιάς.

Η «Παλιά ΚΕ» χαρακτήρισε το γράμμα του Ν, Ζαχαρώδη πλαστό, ενώ ο πλα­στός Ριζοσπάστης δημοσίευσε «Ανακοίνωση πάνω στο γράμμα του σ. Ζαχα­ρώδη» που έλεγε:

«Κάνουμε γνωστό σ’ όλα τα μέλη του ΚΚΕ και τους οπαδούς μας πως το ανοιχτό γράμμα που έστειλε ο σ. Ν. Ζαχαρώδης στην κυβέρνηση και που δη­μοσιεύτηκε στις εφημερίδες και δόθηκε από το ραδιοσταθμό Αθηνών και τον εγγλέζικο Τύπο είναι γνήσιο.. .»^[10]

Η σύγχυση που δημιουργήθηκε στις γραμμές των κομμουνιστών κάι γενικό­τερα ήταν τεράστια.^[11]

Το Μακεδονικό Γραφείο, που δεν είχε επαφή ούτε με την «Πα^Ιά ΚΕ», ού­τε με την «ΠΔ» (κατά τον Βαγγέλη Βασβανά επηρεαζόταν από τη γραμμή της «Παλιάς ΚΕ»), αποφάσισε να ανατυπώσει το γράμμα «χωρίς τη φράση για “ανε­πιφύλακτη υποστήριξη του Μεταξύ’’.. .»^[12]

Για το ίδιο θέμα ο Θεόκλητος Κρόκος, μέλος του Μακεδονικού Γραφείου, έγραψε σε μεταγενέστερη έκθεσή του:

«Μας πλακώνει ο πόλεμος. Κάνουμε σύσκεψη στο Γραφείο, τι θα κάνουμε με τον πόλεμο. Βλέπαμε τον πόλεμο και σαν εθνικό και σαν ιμπεριαλιστικό. Δεν είχαμε ακόμα ξεκαθαρίσει τίποτα. Δώσαμε εντολή σε όλα τα μέλη του Κόμμα­τος να πάνε στρατιώτες και τους δόθηκαν συνθήματα και παρασυνθήματα για να τους βρούμε.»^[13]

Στις 26 Νοέμβρη 1940, ο Ν. Ζαχαρώδης έγραψε το 2ο ανοιχτό γράμμα, το οποίο έχει ως εξής:

«Προς το λαό της Ελλάδας.

Ολόκληρος ο λαός της Ελλάδας ξεσηκώθηκε σαν ένας άνθρωπος και χάλα­σε τα σχέδια του φασισμού. Με το αίμα του ο λαός εξασφάλισε τη λευτεριά και την ανεξαρτησία του. Έξω απ’ αυτά η Ελλάδα δεν έχει καμιά θέση στον ιμπε­ριαλιστικό πόλεμο ανάμεσα στην Αγγλία και Ιταλία-Γερμανία. Αφού ο λαός μας υπερασπίσει αποτελεσματικά την ανεξαρτησία και την εθνική λευτεριά του, σήμερα ένα μονάχα πράμα θέλει: Ειρήνη και ουδετερότητα με τούτους τους όρους: 1. Να ξανάρθουντα πράγματα όπως ήταν στις 28 Οχτώβρη 1940 δίχως καμιά εδαφική - οικονομική - πολιτική ζημιά σε βάρος της Ελλάδας. 2. Οι πο­λεμικές δυνάμεις της Αγγλίας να φύγουν όλες απ’ τα χώματα και τα νερά της Ελλάδας. Με βάση τους δύο αυτούς όρους να ζητήσουμε αμέσως απ’ την κυ­βέρνηση της ΕΣΣΔ να μεσολαβήσει για να γίνει ελληνοϊταλική ειρήνη. Αυτό εί­ναι σήμερα το μοναδικό εθνικολαϊκό συμφέρον. Και η πράξη έχει αποδείξει ότι μόνον η ΕΣΣΔ σήμερα έδωσε την ειρήνη και ουδετερότητα της Γουγκοσλαβί- ας - Βουλγαρίας - Τουρκίας.

26 του Νοέμβρη 1940 _Ν ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ.

Υ.Γ. Είμαστε υποχρεωμένοι να ζητήσουμε ειρήνη έντιμη και δίχως κυρώσεις και για να ξεκαθαρίσουμε άλλη μια φορά τόσο τον εθνικό - αμυντικό – απελευθερωτικό χαρακτήρα του πολέμου που κάνουμε, όσο και ότι είμαστε ξένοι προς τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο που κάνουν οι πλουτοκρατικές μεγάλες δυ­νάμεις. Αν σήμερα δε δουλέψουμε για μια έντιμη ειρήνη, ο πόλεμος θα χάσει για μας τον εθνικό αμυντικό χαραχτήρα του, θα γίνει καταχτητικός και τότε θα έχει αντίθετο το λαό.»^[14]

Όταν γράφτηκε το 2ο γράμμα, ο ελληνικός στρατός είχε διώξει τον ιταλικό από τα σύνορα και είχε περάσει στην επίθεση. Τα γεγονότα εξελίχτηκαν τελεί­ως διαφορετικά απ’ ό,τι ίσως περίμεναν οι στρατιωτικοπολιτικές ηγεσίες και των δυο κρατών.

Από τις 14 Νοέμβρη ως τις 28 Δεκέμβρη 1940 ο ελληνικός στρατός κατέλα­βε την Κορυτσά, την Πρεμετή, τους Αγίους Σαράντα, το Δέλβινο, το Αργυρό­καστρο και έφτασε στη γραμμή Πόγραδετς - Κάμια - Σοΰχα - Γκόρα -Χειμάρα.

Το 2ο γράμματου Νίκου Ζαχαρώδη δεν είδετο φως της δημοσιότητας. Κρα­τήθηκε από τη Γενική Ασφάλεια, στην οποία το παρέδωσε η «Προσωρινή Δι­οίκηση».

Στις 15 Γενάρη 1941, ο Νίκος Ζαχαρώδης έδωσε στο φοιτητή Λιανόπουλο, κρατούμενο που τότε αποφυλακιζόταν, το 3ο ανοιχτό γράμμα του,^[15] για να το παραδώσει στη Φοιτητική Οργάνωση του Κόμματος και της ΟΚΝΕ. Ο Λιανό- πουλος δεν υλοποίησε την εντολή του Ζαχαρώδη. Το γράμμα έφτασε πολύ αρ­γότερα στην ΚΕ. Ο Ριζοσπάστης που εξέδιδε η «Παλιά ΚΕ», μη γνωρίζοντας το γεγονός, το κατήγγειλε ως πλαστό (17 Ιοΰνη 1941).

Στο 3ο γράμμα ο Νίκος Ζαχαρώδης κατήγγειλε ανοιχτά την «ΠΔ», που δεν είχε αντιληφθεί το ρόλο της για ένα διάστημα, αν και διατηρούσε επιφυλάξεις. Επίσης επαναλάμβανε αναλυτικά την ίδια θέση με το 2ο γράμμα για το χαρα­κτήρα του πολέμου και καλούσε το λαό και το στρατό ν’ ανατρέψουν την κυ­βέρνηση Μεταξά, να συναδελφωθούν στο μέτωπο με τους Ιταλούς στρατιώ­τες και η νέα κυβέρνηση ν’ απευθυνθεί για στήριξη στην ΕΣΣΔ.

Εκτίμηση των 3 γραμμάτων

Ήταν πολύ σημαντικό ότι με το 1 ο γράμμα καλούνταν ο στρατός και ο λαός να πολεμήσουν ενάντια στον εισβολέα. Αυτό το γεγονός έχει καταγραφεί ως στάση που δείχνει το γνήσια πατριωτικό χαρακτήρα του ΚΚΕ.

Ταυτόχρονα στο 1ο γράμματου Νίκου Ζαχαρώδη ο πόλεμος χαρακτηριζό­ταν εθνικοαπελευθερωτικός και όχι ιμπεριαλιστικός και από τις δυο πλευρές. Αποτελούσε αντίφαση ότι ο σωστός στόχος που ετίθετο στο γράμμα, για «μια καινούργια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθέ ξενι­κή ιμπεριαλιστική εξάρτηση και από κάθε εκμετάλλευση, μ’ έναν πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό», συνυπήρχε με τη θέση «στον πόλεμο αυτό που διευθύ­νει η κυβέρνηση Μεταξά όλοι μάς πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις δίχως καμιά επιφύλαξη».

Αυτή η θέση αποτύπωνε το συσχετισμό δυνάμεων εκείνης της περιόδου, αλλά δε συνέβαλε στην αλλαγή του σε μια πορεία. Ο δίκαιος ή άδικος χαρα­κτήρας κάθε πολέμου δεν καθορίζεται από το ποιο κράτος επιτίθεται και ποιο αμύνεται. Και οι δύο αστικές τάξεις και οι κυβερνήσεις τους συγκρούονταν, όχι όμως για τα συμφέροντα των εργατικών τάξεων της Ελλάδας και της Ιταλίας. Η πρωτοπορία της εργατικής τάξης και σ’ εκείνες τις συνθήκες όφειλε να δια­φωτίζει για τις ευθύνες της αστικής τάξης στον πόλεμο, να προετοιμάζει στην κατεύθυνση υπεράσπισης της δικής της πατρίδας και όχι στην κατεύθυνση της λεγάμενης «εθνικής ενότητας». Στον ιταλοελληνικό πόλεμο δεν υπήρξε και ούτε μπορούσε να υπάρξει ποτέ μια τέτοια ενότητα, γιατί αυτή είναι αντικειμε­νικά ανύπαρκτη σε κάθε ταξική κοινωνία.

Όντας ο ιταλοελληνικός πόλεμος συστατικό μέρος του Β' Παγκόσμιου Πο­λέμου, όπως προαναφέρθηκε, ξετυλίχτηκε στο εσωτερικό του και εξέφρα­ζε την αντίθεση ανάμεσα στις δύο ιμπεριαλιστικές πλευρές που προκάλεσαν τη γενικότερη ανάφλεξη, με την Ελλάδα να βρίσκεται στο πλευρό του βρετα­νικού ιμπεριαλισμού. Επομένως, ο χαρακτήρας του ιταλοελληνικού πολέμου δεν μπορεί ν’ αποσπαστεί από το γενικότερο πλαίσιο και ν’ αναλυθεί παρά και ενάντια σ’ αυτό.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης έθετε το σκεπτικό ότι ο πόλεμος που έκανε η κυβέρ­νηση Μεταξά βοηθούσε (εξ αντικειμένου και όχι ότι ήταν στις προθέσεις της) τη Σοβιετική Ένωση, ενώ την ίδια στιγμή και ο ελληνικός λαός είχε συμφέρον ν’ αντιμετωπίσει την ιταλική εισβολή.

Αυτή η διαπίστωση ήταν σωστή. Ο ελληνικός λαός ασφαλώς και έπρεπε ν’ αντιμετωπίσει την ιταλική επίθεση, τόσο για το δικό του συμφέρον όσο και για να συμβάλει στην αποδυνάμωση ενός από τους εχθρούς της Σοβιετικής Ένω­σης, όπως ήταν και ο ιταλικός ιμπεριαλισμός.

Ωστόσο, εχθρός της ΕΣΣΔ και του ελληνικού λαού ήταν και η κυβέρνηση Μεταξά που βρισκόταν στο πλευρό της Αγγλίας, τις οποίες η εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα επίσης έπρεπε ν’ αντιμετωπίσουν.

Όντας ο συσχετισμός δυνάμεων στην Ελλάδα σε βάρος του επαναστατικού εργατικού κινήματος, το σύνθημα «να ανατραπεί τώρα η κυβέρνηση Μεταξά» δεν ήταν ρεαλιστικό να τεθεί ως άμεσο πρακτικό καθήκον. Όμως, ήταν ρεαλι­στικό και αναγκαίο να τεθεί ως κατεύθυνση και ως σύνθημα ζύμωσης στο λαό και στο στρατό, ως σύνθημα οργάνωσης της πάλης των πρωτοπόρων εργατών και στρατευμένων, που στις συνθήκες του πολέμου κατά του ιταλικού ιμπερια­λισμού μπορούσε να προετοιμάζει τον προσανατολισμό των εργατικών-λαϊκών μαζών για τις συνθήκες αποδυνάμωσης της εγχώριας και ξένης καπιταλι­στικής εξουσίας. Ήταν απαραίτητο, με την αυτοτελή στάση του, να διαχωρι­στεί το ΚΚΕ από το σύνολο των αστικών δυνάμεων όσον αφορά το χαρακτήρα του πολέμου. Αυτό δε θα ερχόταν σε αντίφαση με το κάλεσμα να πολεμήσει ο λαός εναντίον του επιτιθέμενου.

Το θεμελιακό και σωστό στο 3ο γράμμα, όπως και στο 2ο, ήταν ότι όριζαν σαφώς πως ο ιταλοελληνικός πόλεμος ήταν ιμπεριαλιστικός και από τις δυο πλευρές, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι όριζαν τον πόλεμο ως ιμπεριαλιστικό λόγω της κατάκτησης αλβανικών εδαφών που επιχειρούσε η κυβέρνηση Με- ταξά. Σε αυτήν τη βάση, τα παραπάνω δύο γράμματα του Ν. Ζαχαρώδη ανα- δείκνυαν ότι:

1.Το συμφέρον του ελληνικού λαού για τη μελλοντική του υπόσταση συνέ­πιπτε με την πάλη για την ανατροπή της κυβέρνησης Μεταξά και για την προ­σέγγιση με τη Σοβιετική Ένωση, τη μόνη δύναμη που μπορούσε να εγγυηθεί την ειρήνη για τον ελληνικό λαό. Βεβαίως, για να προσέγγιζε η Ελλάδα τη Σο­βιετική Ένωση -και μάλιστα στις συνθήκες του 1941- προϋπόθεση ήταν η ου­σιαστική αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων στην Ελλάδα, στην κατεύθυνση ανατροπής της αστικής εξουσίας, αφού όλες οι αστικές δυνάμεις στην Ελλά­δα ήταν ταγμένες στο πλευρό της Μ. Βρετανίας. Τέτοιος συσχετισμός δυνά­μεων δεν υπήρχε, ούτε έδινε κατεύθυνση το 3ο γράμμα για τη διαμόρφωσή του σε μια πορεία. Έθετε ως στόχο το «αντιφασιστικό, αντιπλουτοκρατικό λαϊκό καθεστώς» και «τη λαϊκή αντιφασιστική κυβέρνηση», στην οποία προφανώς χωρούσαν και αστικές πολιτικές δυνάμεις.

2.Αναδεικνυόταν και στο 2ο και στο 3ο γράμμα η διεθνιστική διάστασή της πάλης και αδελφοσύνης με το λαό της Αλβανίας και τους λαούς των άλλων βαλκανικών χωρών, η πάλη για έντιμη και άμεση ειρήνη χωρίς προσαρτήσεις. Αυτή η θέση δεν μπορούσε παρά να έχει θετική απήχηση και σε Ιταλούς στρα- τευμένους.

Είναι σαφής η ομοιότητα της θέσης της «Παλιάς ΚΕ» με το 2ο και 3ο γράμ­μα, ιδιαίτερα με το 3ο.

Μέσα στις συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί τότε στην Ελλάδα, ήταν παρα­πάνω από φανερή η αδυναμία του υποκειμενικού παράγοντα, και του Κόμμα­τος, ν’ ασκήσει καθοριστική επίδραση στις εξελίξεις. Η θέση του Ν. Ζαχαρώδη, κυρίως όπως ήταν διατυπωμένη στο 3ο γράμμα, είχε μείνει στο σκοτάδι, όπως είχε μείνει και η θέση του 2ου γράμματος. Ταυτόχρονα η «Παλιά ΚΕ», χτυπημέ­νη απ’ όλες τις πλευρές και με ελάχιστες δυνάμεις, ήταν αδύνατο πια να πράξει κάτι περισσότερο απ’όσα έκανε.

---

[1] Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα, τόμ. 4, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1975, σελ. 478.

[2] Ό.π., σελ. 492.

[3] Αλέξανδρος Παπάγος, Ο ελληνικός στρατός και η προς πόλεμον προπαρασκευή του: Από Αυγούστου 1923 μέχρι Οκτωβρίου 1940, εκδ. Πυρσός, Αθήνα, 1945, σελ. 275-289.

[4] Ιωάννης Μεταξάς, Το προσωπικό του ημερολόγιο, τόμ. Δ', εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 1960, σελ. 500.

[5] Αλέξανδρος Εδιπίδης (επιμ,), Μεγάλη Εικονογραφημένη Ιστορία του ελληνοϊταλικού και ελληνογερμανικού πολέμου 1940-1941, εκδ. Βιβλιοαθηναϊκή, Αθήνα, χ.χ, σελ. 42.

[6]    Το 1 ο γράμμα του Νίκου Ζαχαρώδη δέχτηκε κριτική από την ΚΔ, με το Πρωτόκολλο που συντάχτηκε ύστερα από συνεδρίαση του Προεδρείου της ΚΔ (19 Δεκέμβρη 1940). Για το περιεχόμενο του Πρωτοκόλλου, που έχει χρονολογία 10 Γενάρη 1941, καθώς και για τις αντι­φάσεις που περιέχονται στην κριτική της ΚΔ, βλ. στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο 1940-41, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2015, σελ. 143-147.

[7] Το 1ο γράμμα είναι εδώ παρμένο από την έκδοση Το ΚΚΕ από το 1931 ως το 1952 (Βασικά Ντοκουμέντα), έκδ. ΚΕτου ΚΚΕ, 1952, σελ. 92. Έχουν προστεθεί από το Δοκίμιο οι λέξεις «καμιά» και «και από κάθε εκμετάλλευση», γι’ αυτό είναι υπογραμμισμένες στο κεί­μενο, Αυτές οι λέξεις, ενώ υπάρχουν στο χειρόγραφο του Ζαχαρώδη (βλ., π.χ,, Καθημερινή, 2.11.1940), λείπουν από την παραπάνω κομματική πηγή, καθώς και από τα κομματικά έντυ­πα που έχουν δημοσιεύσει το 1 ο γράμμα. Λείπουν και από το Ριζοσπάστη της 28ης Οκτώβρη 1945, στον οποίο το 1ο γράμμα δημοσιεύτηκε πρωτοσέλιδο σε πλαίσιο.

[8]               Ριζοσπάστης, 28.10.1945.
[9]     «Ανοιχτό γράμμα του Αρχηγού του ΚΚΕ σ. Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ

στον Πρόεδρο της κυβέρνησης Μεταξά. ΜΕΤΑΞΑΝ, Πρωθυπουργόν, Αθήνα.
Το ΚΚΕ πάντα έβαζε και βάζει τα συμφέροντα του Λαού πάνω απ’ όλα. Σήμερα η φασι­στική Ιταλία και ο Άξονας Βερολίνου-Ρώμης έχουν ουσιαστικά αποφασίσει να καταργήσουν την ανεξαρτησία της Ελλάδας και περιμένουν την κατάλληλη γι’ αυτούς στιγμή για να δρά­σουν. Την ακεραιότητα και την ανεξαρτησία μας μόνο δύο πράγματα μπορούν να την σώ­σουν. 1) Η πανελλαδική παλλαϊκή πανστρατιά με το λαό πραγματικό αφέντη στον τόπο του και στη δουλειά του. Αυτό απαιτεί αμείλιχτο χτύπημα των πλουτοκρατικών παρασίτων και των πραχτόρων του Άξονα και της Αγγλίας στην Ελλάδα. 2) Ολοκληρωτικό πολιτικό και οικο­νομικό προσανατολισμό προς τη Σοβιετική Ρωσία, τη μόνη μεγάλη δύναμη που υπερασπίζε­ται τους μικρούς λαούς και που μπορεί να μας εξασφαλίσει αποτελεσματικά. Η Ελλάδα πρέ­πει να δουλέψει με όλες τις δυνάμεις της για να πάρουν και οι άλλες βαλκανικές χώρες τον ίδιο προσανατολισμό. Το ΚΚΕ δεν αρνιέται σε κανέναν το δικαίωμα να ενδιαφέρεται για τον τόπο του, με τον όρο όμως τα έργα να ακολουθούν τα λόγια. Με βάση την πιο πάνω γραμμή, το ΚΚΕ, ξεχνώντας το παρελθόν, παίρνει τη θέση του στη γραμμή του πυράς για την εθνική ανεξαρτησία και ακεραιότητα κάτω απ’ τις διαταγές σας.
ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡ1ΑΔΗΣ,
Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ.»

[10] Ριζοσπάστης (ΠΔ), 8.11.1940 (Αρχείο της ΚΕτου ΚΚΕ, Έγγραφο 341005).
[11] Η «Παλιά ΚΕ» έπεσε έξω που χαρακτήρισε πλαστό το 1ο γράμμα, όμως το κείμε­νο περιείχε στοιχεία που μπορούσαν να οδηγήσουν κάθε καλόπιστο σε μια τέτοια εκτίμηση ή υποψία. «Δεν το πιστέψαμε από το περιεχόμενό του (εμείς παίρναμε άλλη πολιτική γραμ­μή)», έγραψε η Σταματία Βιτσαρά (Αρχείο της ΚΕ του ΚΚΕ, Έγγραφο 457789, Έκθεση της Στ. Βιτσαρά-Κτιστάκη προς τον Ν. Ζαχαρώδη, 6.7.1946). Όμως υπήρχαν και άλλα στοιχεία. Το πρώτο ήταν το που απευθυνόταν το γράμμα. Η «Παλιά ΚΕ» δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι ο Ζαχαρώδης θα έστελνε ποτέ γράμμα που δε θ’ απευθυνόταν «προς το λαό της Ελλάδας», αλλά θ’ απευθυνόταν «προς τον υφυπουργό Δημόσιας Ασφάλειας». Αλλά δε γνώριζαν την πλαστογραφία του Μανιαδάκη. Ένα δεύτερο στοιχείο ήταν ότι το γράμμα καλούσε να μην έχει κανένας εργαζόμενος καμιά επιφύλαξη συμμετοχής στον πόλεμο που διηύθυνε η κυβέρ­νηση Μεταξά, γεγονός που η «Παλιά ΚΕ» θεωρούσε επίσης αδιανόητο. Και ακόμα, ότι δίπλα στην υπογραφή δεν αναγραφόταν η ιδιότητα του Ζαχαρώδη ως Γενικού Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ, αλλά είχε τεθεί η ιδιότητα «Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ». Από την άλλη, εδραίωσε ακόμα περισσότερο την πεποίθησή τους αυτή το γεγονός ότι η «ΠΔ» χαρακτήριζε το γράμμα γνήσιο. Ως πλαστό θεώρησαν το 1ο γράμμα και μια σειρά εξόριστοι (Άι-Στράτης κ.α.).

[12]  Θανάσης Χατζής, Οι ρίζες της Εθνικής Αντίστασης, εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα, 1996, σελ.241.

[13] Αρχείο της ΚΕ του ΚΚΕ, Έγγραφο 526841, Βιογραφική Έκθεση του Θεόκλητου Κρό­κου, μέλους του Μακεδονικού Γραφείου τη δεκαετία του 1940.

[14]  Δημοσιεύεται όπως παρατίθεται στο Το ΚΚΕ από το 1931 ως το 1952 (Βασικά Ντο­κουμέντα), έκδ. ΚΕ του ΚΚΕ, 1952, σελ. 95.

[15] Ολόκληρο το 3ο γράμμα δημοσιεύεται στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο 1940-41, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2015, σελ. 195-201

ν

28η Οκτώβρη: Μικρός λαός και πολεμά | δίχως σπαθιά και βόλια για όλου του κόσμου το ψωμί | το φως και το τραγούδι…

Κάθε χρόνο, η αστική τάξη και τα κόμματα του πολιτικού της συστήματος αξιοποιούν την επέτειο της 28ης του Οκτώβρη, στο πλαίσιο της ιδεολογικής επίθεσης που θέλει να αναπαράγει τους δεσμούς ενσωμάτωσης της πλειοψηφίας του εργαζόμενου λαού στο σύστημα. Καθόλου τυχαία, τονίζουν τη λεγόμενη «εθνική ενότητα» ως προϋπόθεση της ευημερίας και της προκοπής του λαού, ας συντρίβουν την ίδια στιγμή ακόμα και στοιχειώδη δικαιώματά του.
Οι αστικές δυνάμεις στην Ελλάδα ακολουθούν την «πεπατημένη» όλων των αστικών τάξεων. Κρύβουν το γεγονός ότι ο πόλεμος είναι η συνέχιση της ίδιας πολιτικής που ακολουθήθηκε σε καιρό ειρήνης, αλλά που στον πόλεμο ακολουθείται με τα όπλα. Από τη στιγμή που η πολιτική των κυβερνήσεων συντείνει και υπερασπίζει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, είναι φυσικό επακόλουθο και ο πόλεμος, στον οποίο θα πάρει μέρος η αστική τάξη, είτε αμυνόμενη είτε επιτιθέμενη, να είναι πόλεμος ληστρικός, εκμεταλλευτικός, άρα και ξένος με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης.

Καμιά εθνική ενότητα δεν υπήρξε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Υπήρξαν ασφαλώς αυταπάτες στις λαϊκές μάζες, όχι όμως και πραγματική εθνική ενότητα, γιατί αυτή είναι ανύπαρκτη σε μια ταξική κοινωνία. Στο τέλος του ιταλοελληνικού πολέμου φάνηκε δραματικά ποια ήταν η πραγματικότητα.
Ο λαός δεν γεύτηκε τους καρπούς της νίκης του -αντίθετα, ο εγχώριος και ξένος ταξικός εχθρός επεδίωξε να συντρίψει ολοκληρωτικά το λαϊκό κίνημα.
Το αστικό κράτος και οι κυβερνήσεις του, φιλελεύθεροι, βασιλικοί και «δημοκράτες» μαζί με κάθε είδους κοινωνικά κατακάθια, συνεργάτες των Γερμανών και μαυραγορίτες όλοι μαζί ξεκίνησαν μια έξαλλη εκστρατεία διώξεων, δολοφονιών, βασανισμών, υπό την υψηλή εποπτεία της βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής αρχικά και των αμερικανών στη συνέχεια για να εξασφαλιστεί η εδραίωση της αστικής εξουσίας.
Σήμερα ο λαός μας στηριγμένος στην ιστορική πείρα μπορεί να αποκτήσει εμπιστοσύνη και δύναμη στην πάλη του για το δίκιο και τη νίκη

«Μικρός λαός και πολεμά | δίχως σπαθιά και βόλια»!

Έτσι, άοπλο άφησε η φασιστική μεταξική δικτατορία να βρεθεί ο ελληνικός λαός απέναντι στην πάνοπλη πολεμική «μηχανή» του ιταλο - γερμανο - βουλγάρικου εισβολέα.

Κι όμως, αυτός ο άοπλος και μικρός λαός (~8,5 εκατομμύρια τότε) πολέμησε με έναν αξιοθαύμαστο, μοναδικό σε όλη τη Δυτική Ευρώπη, καθοριστικό για την Αντιφασιστική Νίκη των λαών, ηρωισμό, με αμέτρητες θυσίες (500.000 νεκροί και εκατοντάδες ολοκαυτώματα σε όλη τη χώρα).
Και πολέμησε «για όλου του κόσμου το ψωμί | το φως και το τραγούδι», όπως λέει στα «Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» ο ποιητής της Ρωμιοσύνης, Γιάννης Ρίτσος.

Ο μικρός και άοπλος λαός μας, απόκτησε τη δική του ψυχή το Εθνικο-Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ - 80 χρόνια από την ίδρυση του φέτος), το δικό του -λαογέννητο στρατό (ΕΛΑΣ) «δίχως τανκς, αεροπλάνα, μόνο όλμους πολυβόλα» και μαζί ένα άλλο «όπλο», παντοδύναμο, πολύμορφο, πολύτροπο, πολύφωνο, ασίγαστο σ' όλη τη διάρκεια του αντιφασιστικού αγώνα του και στη συνέχεια των αλύγιστων της ταξικής πάλης.
«Όπλο», που όμοιό του, σε μαζικότητα και δύναμη, δεν είχε άλλος δυτικοευρωπαϊκός λαός, το «όπλο» των Γραμμάτων και Τεχνών και μάλιστα τον «ανθό» της ελληνικής λογοτεχνίας και τέχνης, που κατά το εθνεγερτικό παράδειγμα του Ρήγα Φεραίου, εμψύχωνε, προπαγάνδιζε, στήριξε, υμνούσε τον απελευθερωτικό αγώνα των γνήσιων, ασυμβίβαστων, οραματικών δυνάμεων, των «ταπεινών και καταφρονεμένων» του λαού μας, των «ξυπόλυτων που τους έλεγαν αλήτες» (Οδυσσέας Ελύτης «Άξιον Εστί»).

Οι λογοτέχνες βιώνουν τα γεγονότα και τις πολιτικές διεργασίες της δεκαετίας 1940-1950. Αφετηρία της εξεταζόμενης περιόδου είναι η ιταλική εισβολή, η πάνδημη εναντίωση σε αυτήν, τα επιτεύγματα του ελληνικού στρατού, η γερμανική επέμβαση, η κατάληξη του πολέμου και η συνθηκολόγηση. Όλο το διάστημα του πολέμου υπάρχουν και μια σειρά πολιτικά δεδομένα. Τέτοια είναι το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, η «συστράτευση» κατά του εισβολέα αστών πολιτικών, τα γράμματα του Νίκου Ζαχαριάδη, το κάλεσμά του σε απελευθερωτικό αγώνα, οι –παρά την περιορισμένη διάδοσή τους– θέσεις της «Παλιάς Κεντρικής Επιτροπής» του ΚΚΕ (ιμπεριαλιστικός χαρακτήρας του πολέμου, υπεράσπιση των συνόρων, διαχωρισμός από τις αστικές τάξεις, αγώνας κατά της μεταξικής δικτατορίας), η κατά του εκάστοτε εισβολέα διάθεση των λαϊκών στρωμάτων και οι μη εξαλειφόμενες και εν μέσω πολέμου κοινωνικές-πολιτικές αντιθέσεις.

- «Και νωρίς εβγήκανε καταμπροστά στον ήλιο, με πάνου ως κάτου απλωμένη την αφοβία σα σημαία, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες. Και ακολουθούσανε άντρες πολλοί, και γυναίκες, και λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια. Όπου έβλεπες άξαφνα στην όψη τους τόσες χαρακιές, που ‘λεγες είχανε περάσει μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα.
- Τέτοιας λογής αποκοτιά, ωστόσο, μαθαίνοντας οι Άλλοι, σφόδρα ταράχτηκαν. Και τρεις φορές με το μάτι αναμετρώντας το έχει τους, λάβανε την απόφαση να βγουν έξω σε δρόμους και σε πλατείες, με το μόνο πράγμα που τους είχε απομείνει: μια πήχη φωτιά κάτω απ’ τα σίδερα, με τις μαύρες κάννες και τα δόντια του ήλιου. Όπου μήτε κλώνος μήτε ανθός, δάκρυο ποτέ δεν έβγαλαν.
- Και χτυπούσανε όπου να ‘ναι, σφαλώντας τα βλέφαρα με απόγνωση. Και η Άνοιξη ολοένα τους κυρίευε. Σαν να μην ήτανε άλλος δρόμος πάνω σ’ ολάκερη τη γη, για να περάσει η Άνοιξη παρά μονάχα αυτός, και να τον είχαν πάρει αμίλητοι, κοιτάζοντας πολύ μακριά, περ’ απ’ την άκρη της απελπισιάς, τη Γαλήνη που έμελλαν να γίνουν, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες, και οι άντρες, και οι γυναίκες, και οι λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια.
- Και περάσανε μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα. Και θερίσανε πλήθος τα θηρία, και άλλους εμάζωξαν. Και την άλλη μέρα εστήσανε στον τοίχο τριάντα»…

Το σημείωμα μας αυτό προσπαθεί –σε τίτλους, να συνοψίσει την τεράστιας σημασίας και έκτασης συμβολή της ελληνικής ποίησης και πεζογραφίας, των διανοούμενων και εικαστικών, στον αντιφασιστικό, απελευθερωτικό αγώνα.
Κύρια βοηθήματα το πολύτιμο βιβλίο –δυστυχώς εξαντλημένο του Ευάγγελου Μαχαίρα «Η Τέχνη της Αντίστασης» και ο (δυσεύρετος) 2^ος τόμος της σπουδαίας, τρίτομης «Ιστορίας της ελληνικής λογοτεχνίας»  του Αλέξανδρου Αργυρίου (εκδόσεις Καστανιώτη, και τα δύο).
Επίσης το περιοδικό "Επιθεώρηση Τέχνης"

«ΟΧΙ» - μανιφέστο λογοτεχνών

Σε παλλαϊκή διαδήλωση του αγωνιστή λαού μας μετατράπηκε η κηδεία του Κ. Παλαμά (27/2/1943)

28 Οκτωβρίου του 1940, ο Μουσολίνι επιτίθεται στην Ελλάδα. Ο λαός μας του απαντά με στεντόρειο «ΟΧΙ». Στις 15/11/1940, με μανιφέστο τους, καταδικάζουν το μουσολινικό φασισμό συγγραφείς και διανοούμενοι. Ανάμεσά τους οι: Ελ. Αλεξίου, Ν. Βρεττάκος, Κ.Θ. Δημαράς, Ο. Ελύτης, Μ. Καραγάτσης, Λ. Κουκούλας, Λ. Νάκου, Σ. Μαυροειδή - Παπαδάκη, Κλ. Παράσχος, Γ. Σεφέρης, Αγ. Τερζάκης, Δ. Φωτιάδης, Αιμ. Χουρμούζιος. Στον αντιφασιστικό αγώνα, με το φύλλο του της 2/11/1940, έχει ήδη μπει το περιοδικό «Νεοελληνικά Γράμματα» (διευθυντής ο κομμουνιστής Δημήτρης Φωτιάδης) με άρθρα των Δ. Φωτιάδη, Ασ. Πανσέληνου, Δ. Μέξη, Μ. Καραγάτση, Γ. Κορδάτου. Στην εφημερίδα «Πρωΐα» αντιφασιστική φωνή υψώνουν, πρώτοι, οι κομμουνιστές Ν. Καρβούνης και Κ. Βάρναλης, αλλά και ο Μ. Καραγάτσης. Ο ασφαλίτης Μανιαδάκης ζητά «να συλληφθούν άπαντες, συμπεριλαμβανομένου και του Καραγάτση, να κρατηθούν όρθιοι δύο μέρες στην Ασφάλεια, σε συνθήκες υποδίκων». Τη δεύτερη μέρα, ο υποδιοικητής της Ασφάλειας, Παξινός, ελευθερώνει μεν τους συλληφθέντες, αλλά τους απειλεί με εξορία αν ξαναγράψουν αντιφασιστικά άρθρα.

Στις 19/11/1940, ο κορυφαίος πανεπιστημιακός δάσκαλος Κ.Θ. Δημαράς στο «Ελεύθερον Βήμα» αρθρογραφεί για «Το χρέος των διανοουμένων», απέναντι «στον πόλεμο που μας επεβλήθη». Ακολουθούν κι άλλα αντιφασιστικά άρθρα του. Στο χριστουγεννιάτικο τεύχος (1940) της «Νέας Εστίας», μεταξύ άλλων λογοτεχνών, ο Αγγελος Σικελιανός κηρύσσει την «Ελληνική πνευματική επιστράτευση», ενώ ο Ν. Βρεττάκος στέλνει από το μέτωπο και δημοσιεύει το «Γράμμα στον Μουσολίνι». Πλήθος κείμενα (ποιήματα, πεζά, άρθρα, ακόμα και αλληγορικά δοκίμια περί λογοτεχνίας) λογοτεχνών δημοσιεύονται στα περιοδικά της εποχής.

Στα «Νεοελληνικά Γράμματα» (1/2/1941), ο Σικελιανός, με το ποίημά του «Κλεισούρα», βροντοφωνάζει: «Οχι πια λόγια, | όχι τα μάταια, τα τετριμμένα λόγια του Έπους! | Με τη λόγχη Σας μόνο | με τη λόγχη σας και με την ψυχή Σας | γυμνές και τις δύο | ας ορμήσουμε χέρι με χέρι πιασμένοι Ι στον υπέρτατο αντρίκιο χορό μας | για την Εφοδο του Υψους! (...)».
Δεν ήταν αυτό το μόνο ποίημα - αντιφασιστικό «σάλπισμα» του Σικελιανού. Ακολούθησαν πολλά άλλα (λ.χ. «Γράμμα από το μέτωπο», «Στυγός όρκος», «Το πανανθρώπινο εμβατήριο της Ελλάδας», «Πρωτέας»).

Πληθωρική, πολύφωνη δημιουργία

Η «στρατιά» των συνειδητών αντιφασιστών λογοτεχνών μεγαλώνει. Αποτελεί την τεράστια πλειοψηφία στο λογοτεχνικό χώρο. Συμπαρασύρει και λογοτέχνες, προσκείμενους μέχρι τότε στην αστική τάξη. Χαρακτηριστική περίπτωση ο Γ. Σεφέρης (λ.χ. με τα «Ημερολόγια καταστρώματος», αλλά και θεόπικρα ποιήματά του για τη - μετά τον Δεκέμβρη του 1944 - αντιΕΑΜική πολιτική των Άγγλων στη Μ. Ανατολή). Γράφονται σημαντικά (και από λογοτεχνική άποψη) ποιήματα, από πολλούς.
Ανάμεσά τους το έξοχο «Ο χαμένος Ανθυπολοχαγός της Αλβανίας» του Ελύτη, ποίημα - προάγγελος των αριστουργηματικών «Ήλιος ο πρώτος» και «Αξιον Εστί».

Ήταν ωραίο παιδί. Την πρώτη μέρα που γεννήθηκε
Σκύψανε τα βουνά της Θράκης να φανεί
Στους ώμους της στεριάς το στάρι που αναγάλλιαζε.
Σκύψανε τα βουνά της Θράκης και το φτύσανε
Μια στο κεφάλι, μια στον κόρφο, μια μέσα στο κλάμα του.
(…)
Ήταν γερό παιδί.
Τις νύχτες αγκαλιά με τα νεραντζοκόριτσα
Λέρωνε τις μεγάλες φορεσιές των άστρων
Ήτανε τόσος ο Έρωτας στα σπλάχνα του
Που έπινε μέσα στο κρασί τη γέψη όλης της γης
(…)
Ήταν γενναίο παιδί.
Με τα θαμπόχρυσα κουμπιά και το πιστόλι του
Με τον αέρα του άντρα στην περπατηξιά
Και με το κράνος του, γυαλιστερό σημάδι
(Φτάσανε τόσο εύκολα μες στο μυαλό
Που δεν εγνώρισε κακό ποτέ του)
Με τους στρατιώτες του ζερβά δεξιά
Και την εκδίκηση της αδικίας μπροστά του
-Φωτιά στην άνομη φωτιά!-
Με το αίμα πάνω από τα φρύδια
Τα βουνά της Αλβανίας βροντήξανε
Ύστερα λιώσαν χιόνι να ξεπλύνουν
Το κορμί του, σιωπηλό ναυάγιο της αυγής
Και το στόμα του, μικρό πουλί ακελάηδιστο
Και τα χέρια του, ανοιχτές πλατείες της ερημίας
Βρόντηξαν τα βουνά της Αλβανίας
Δεν έκλαψαν
Γιατί να κλάψουν
Ήταν γενναίο παιδί!

Η περιορισμένος χώρος αποκλείει την παράθεση των 100άδων περιοδικών, των αμέτρητων τίτλων ποιημάτων, διηγημάτων, ακόμα και μυθιστορημάτων, που διεκτραγωδούσαν τον τιτάνιο απελευθερωτικό αγώνα και τα «προμηθεϊκά» πάθη του λαού από την τριπλή φασιστική κατοχή. Δε «χωρά» το αντιφασιστικό παιδαγωγικό και συγγραφικό έργο λιγοστών, βέβαια, τολμηρών πανεπιστημιακών καθηγητών, λ.χ. του Νίκου Βέη. Ενδεικτικά αναφέρουμε το γραμμένο στη δημοτική, «εγερτήριο» μάθημα (εκδόθηκε και σε βιβλίο) του Ι.Θ. Κακριδή «Η ελληνική κλασική παιδεία», για το οποίο διώχθηκε ο καθηγητής, παρά τη μαζική διαμαρτυρία των προοδευτικών λογοτεχνών και διανοουμένων.

Οι ΕΑμίτες λογοτέχνες Γ. Χατζίνης, Σ. Μαυροειδή-Παπαδάκη, Σ. Σκίπης,
(δίπλα του, πιθανά η Ελλη Αλεξίου), Γ. Βαλέτας, Γ. Λαμπρινός, τον Σεπτέμβρη του 1943

Εισβάλλουν οι Γερμανοί. Στις 29/4/1941, ο Βάρναλης, από την «Πρωΐα», με το χρονογράφημά του «Το αηδόνι» διαλαλεί: «Α, δε θαμπώνει τη λαλιά μου | θανάτου φοβέρα...».
Έπειτα καλεί «Να πλησιάσουν οι πνευματικοί άνθρωποι το Λαό, να βάλουν την καρδιά τους πάνω στην καρδιά του Λαού για να χτυπήσει ομόθυμα μ' εκείνην», γιατί «δεν έχουν το δικαίωμα ν' αρνηθούν αυτό το καθήκον με διάφορες θεωρίες "φυγής προς το Εγώ" (...)».
Η «Πρωΐα», με πρωτοπόρους τους κομμουνιστές Βάρναλη και Νίκο Καρβούνη, γίνεται αντιφασιστικό «βήμα» δεκάδων λογοτεχνών και πανεπιστημιακών καθηγητών, μεταξύ των οποίων οι: Ρώτας, Καραγάτσης, Βενέζης, Τερζάκης, Γ. Λαμπρινός, Εμ. Κριαράς, Μ. Χατζηδάκης, Βρεττάκος, Λουντέμης, Λαπαθιώτης, Βαλέτας, Λυγίζος. Το ίδιο συμβαίνει και με τα περιοδικά «Πειραϊκά Γράμματα», «Νέα Εστία», «Φιλολογικά Χρονικά», «Καλλιτεχνικά Νέα», «Νέα Γράμματα».

Με την ίδρυση του ΕΑΜ η συντριπτική πλειοψηφία των λογοτεχνών - άλλοι αμέσως, άλλοι σταδιακά, άλλοι έμμεσα - «συστρατεύεται» στον αγώνα του. Οι λογοτέχνες οργανώνουν συσσίτια, λογοτεχνικά «πάρτι» για την προπαγάνδιση και την οικονομική ενίσχυση του ΕΑΜ. Γράφουν πλήθος ποιημάτων και παρά την αδίστακτη γερμανική λογοκρισία εκδίδουν και βιβλία. Τα «Ακριτικά» του Σικελιανού, το «Μέσ' από τα τείχη» του Σωτήρη Σκίπη, «Η δρακογενιά» του Αγι Θέρου, «Η ηρωική συμφωνία» του Βρεττάκου, «Οι τρεις δρόμοι» του Λέοντα Κουκούλα, μεταξύ πολλών άλλων ποιητικών έργων συνεπαίρνουν το χιλιοβασανισμένο από τους κατακτητές λαό.

«Στρατιά» τα μέλη της ΕΕΛ

Το σύνολο, σχεδόν, των μελών της «Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών», με πρόεδρο τον Σικελιανό (διετέλεσε Γραμματέας του ΕΑΜ Λογοτεχνών), εντάσσεται και οργανωτικά στο ΕΑΜ, εκτός από τους υπερήλικες Παλαμά, Δροσίνη, Ξενόπουλο, Καμπούρογλου, Μαλακάση, Τραυλαντώνη (και αυτοί στήριζαν το ΕΑΜ). Στο ΕΑΜ εντάσσονται και πολλά μέλη του «Συλλόγου Νέων Λογοτεχνών». Στην πρώτη ΕΑΜική αντιστασιακή ομάδα που δημιουργήθηκε εντάχθηκαν οι: Σικελιανός, Κ.Θ. Δημαράς, Γ. Θεοτοκάς, Λ. Ακρίτας, Ηλ. Βενέζης, Μ. Αυγέρης. Η ομάδα αυτή κυκλοφόρησε και την εφημερίδα «Ελευθερία», η οποία απαγορεύτηκε από τους Ιταλούς, όταν μετά το τέταρτο φύλλο της συνελήφθη ο τυπογράφος της. ΕΑΜικές ομάδες λογοτεχνών δημιουργήθηκαν και σε συνοικίες της Αθήνας: Λ.χ. στους Αμπελόκηπους, στην Καλλιθέα, στο Φάληρο και αλλού. Δική τους ομάδα είχαν οι Κρητικοί λογοτέχνες.

Σύμφωνα με μαρτυρία της Έλλης Αλεξίου (η οποία συμμετείχε και στην ομάδα της Καλλιθέας και των Κρητικών) και του Γιώργου Βαλέτα, στο ΕΑΜ Λογοτεχνών εντάχθηκαν και γνωστά ονόματα. Αξίζει να τα παραθέσουμε:

Σικελιανός, Αυγέρης, Λ. Ακρίτας, Μ. Αναγνωστάκης, Π. Ανταίος, Φ. Αστέρης, Μ. Αλεξίου, Μ. Αξιώτη, Τ. Αδάμος, Λ. Αλεξίου, Μ. Αλεξανδρόπουλος, Κ. Βάρναλης, Δ. Μοάτσου -Βάρναλη, Ν. Βρεττάκος, Ηλ. Βενέζης, Δ. Βουτυράς, Στ. Βαλιούλης, Ελ. Βοΐσκου - Μάρταλη, Τ. Βαρβιτσιώτης, Χρ. Γανιάρης, Ε. Γανιάρη, Στ. Γεράνης, Φ. Γιοφύλης, Ιωάννης Γρυπάρης (ο κορυφαίος μεταφραστής των τραγικών ποιητών και ποιητής), Τ. Γκρίτση - Μιλιέξ, Δ. Γιάκος, Σπ. Γιαννάτος, Ειρ. Γαλανού, Γ. Γρηγόρης, Κ.Θ. Δημαράς, Μ. Δημάκης, Στρ. Δούκας, Αγ. Δόξας, Μ. Δαβαρούκα, Β. Δαμιανάκου, Οδ. Ελύτης, Κ. Ελατος, Φ. Ευαγγελάτος, Ν. Ζακόπουλος, Κ. Ζαμπαθάς, Αγ. Θέρος, Β. Θεοδώρου, Γρ. Θεοχάρης, Λ. Ιερόπαις, Λ. Καστανάκης, Γ. Καζαντζάκη, Ν. Κατηφόρης, Μ. Καραγάτσης, Μ. Καλατζής (Θεσσαλός), Γ. Καφετζάκης, Γ. Κουτσοχέρας, Λ. Κουκούλας, Γ. Κοτζιούλας, Κ. Κουλουφάκος, Θ. Κορνάρος, Π. Κριναίος, Ν. Λαπαθιώτης, Γ. Λαμπρινός, Χρ. Λεβάντας, Μ. Λουντέμης, Μ. Λυγίζος, Β. Λαγανάς, Η. Λαμπίρη, Η. Λεφούσης, Κ. Μαρίνης, Π. Μαρκάκης, Σ. Μαυροειδή - Παπαδάκη, Απ. Μελαχρινός, Γ. Μυλωνογιάννης, Κλεαρέτη Δίπλα - Μαλάμου, Α. Μάρταλης, Γ. Μαγκλής, Λ. Μωραΐτης, Ομ. Μπεκές, Ν. Χάγερ - Μπουφίδης, Στ. Μάστορας, Μυρτιώτισσα, Γ. Μαρούδης, Μ. Μηλολιδάκη, Π. Μπρεδήμας, Β. Μοσκόβης, Γ. Μπενέκος, Μ. Νικολαΐδης, Λ. Νάκου, Κ. Ουράνης, Στ. Ξεφλούδας, Ελ. Παπαδημητρίου, Ν. Παπακόγκος, Θ. Πιερίδης, Λ. Παπαδάκης, Ν. Παπαγεωργίου, Γ. Παπακώστας, Ασ. Πανσέληνος, Εφ. Πλιάτσικα -Πανσελήνου. Χρ. Πανάγος, Ν. Προεστόπουλος, Κ. Παππά, Ν. Παππάς, Ρ. Μπούμη - Παππά, Δ. Παναγιώτου, Μ. Παναγιωτόπουλος, Σπ. Πλασκοβίτης, Ν. Παπαπερικλής, Ι. Περσάκη, Γ. Πιερίδης, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Σ. Πατατζής, Π. Παναγιωτούνης, Αδ. Παπαδήμας, Γ. Ρίτσος, Β. Ρώτας, Δ. Ραβάνης - Ρεντής, Α. Ραμπαβίλας, Π. Δημαράς, Μ. Σγούρος, Ε. Σαραντάκου, Τ. Σινόπουλος, Η. Σιμόπουλος, Απ. Σπήλιος, Ζ. Σκάρος, Μ. Σκουλούδης, Αγ. Τερζάκης, Αλ. Τροπαιάτης, Α. Τσαπάρας, Στ. Τηλικίδης, Δ. Φωτιάδης, Θ. Φωτιάδης, Γ. Χατζίνης, Π. Χρονόπουλος, Κ. Χαριάτη - Σισμάνη, Δ. Χατζής.

Όπως όλοι οι αγωνιστές του ΕΑΜ, και ο χώρος των λογοτεχνών υπέστη διώξεις, συλλήψεις, φυλακίσεις, εκτελέσεις. Λ.χ. μεταξύ άλλων συνελήφθη ο Βενέζης. Ο Χρ. Γανιάρης έμεινε πολλούς μήνες σε κελί μελλοθανάτων. Η Ε. Γανιάρη εκτελέστηκε. Ο Φ. Γιοφύλης κλείστηκε στο Γουδί. Οι Δόξας, Κορνάρος, Λαμπρινός, στο Χαϊδάρι. Ο Σκίπης στο άντρο της οδού Μέρλιν. Ο Ν. Χάγερ - Μπουφίδης στις φυλακές Χατζηκώστα. Ο Σκάρος στο Χαϊδάρι, στις φυλακές Αβέρωφ και σε κλούβες. Υπήρξαν και εκτελέσεις λογοτεχνών, θάνατοι, ακόμα και αυτοκτονία (Λαπαθιώτης) εξαιτίας της αβάσταχτης πείνας.

“Αγώνας είναι αυτός συναγωνιστή, αγώνας...
Αν τον κερδίσουμε
τα κερδίσαμε όλα, κι όταν τον χάσουμε τα χάνουμε όλα”.

🔹 Μια μέρα είχα πάει σ’ ένα κοντινό χωριό που λέγεται Στένωμα. Σ’ αυτό το χωριό ήταν εγκατεστημένο το Πολιτικό Γραφείο του Κ.Κ.Ε. και τράβηξα κάτι φωτογραφίες. Όταν γύριζα πίσω στη Βίνιανη νωρίς το απόγευμα, βρήκα στο δρόμο μια ομάδα γυναικών που ξεκουράζονταν σε μια βρύση που βρίσκεται πριν από τη Βίνιανη. Να ένα ωραίο θέμα, είπα μέσα μου. Θα φωτογραφίσω αυτές τις γυναίκες με τις ζαλίγκες τους μόλις ετοιμασθούν να ξεκινήσουν. Τις πλησίασα και τις χαιρέτισα κατά τον συνηθισμένο τρόπο:

🔹 Γεια σας συναγωνίστριες...
🔺 Γεια σου συναγωνιστή
🔹 Από πού έρχεσθε;
🔺 Από τη Νεράιδα –συναγωνιστή

Κι’ όταν άκουσα πως ερχόταν από το χωριό Νεράιδα κι είχανε περπατήσει έτσι φορτωμένες πέντε ώρες, άρχισαν πάλι οι τύψεις να με βασανίζουν. Πέντε ώρες πορεία και φορτωμένες έτσι. Ε, αυτό πια πώς να το χωρέσει ο νους μου…
Ανάμεσά τους ξεχώριζε μια γριά (είναι αυτή που έχω στο λεύκωμά μου με την κασόνα ζαλίγκα). Αυτή τράβηξε πιο πολύ την προσοχή μου, οι άλλες ήταν νέες, και την ρώτησα τότε:

🔹 «Καλά, εσύ συναγωνίστρια, δεν έχεις κανένα δικό σου, καμιά κόρη, καμιά αγγόνα, να ερχόταν εκείνη “αγγαρεία”, παρά φορτώθηκες εσύ γριά γυναίκα αυτή την κασόνα και περπάτησες τόσες ώρες.»

Να τι μ’ απάντησε εκείνη η Ευρυτάνα γυναίκα:

🔻 «Έχω συναγωνιστή, και κόρες κι αγγόνες, αλλά όλες πήγανε σήμερα “αγγαρεία”.
Αγώνας είναι αυτός συναγωνιστή, αγώνας. Αν τον κερδίσουμε τα κερδίσαμε όλα, κι όταν τον χάσουμε τα χάνουμε όλα».
Βούρκωσαν τα μάτια μου κι άθελα άρχισαν να κυλάν τα δάκρυα. Καμώθηκα πως ήθελα να πιω νερό και πήγα κοντά στη βρύση. Πλύθηκα για να κρύψω τα δάκρυα που κυλούσαν στο πρόσωπό μου και να πάρω λίγο κουράγιο. Και χίλια κανόνια να έπεφταν με μιάς ίσως θα μπορούσαν να τ’ αντέξουν τ’ αυτιά μου. Μα τούτα τα λόγια της Ευρυτάνας γριάς ήταν αδύνατο να τ’ αντέξω.

Την ίδια στιγμή σαν να βρισκόμουνα σε έκσταση ή έβλεπα ένα θάμα, άρχισε εκείνη η γυναίκα με την κασόνα ζαλίγκα να μεγαλώνει, να μεγαλώνει, να γίνεται στοιχειό και δράκαινα, να ξεπερνά τις κορφές του Βελουχιού και ν’ ανεβαίνει στα μεσούρανα.
Μέσα στο νου μου αυτή η γυναίκα έλαμψε και φωτίστηκε και στάθηκε μπροστά μου επιβλητική, μεγαλόπρεπη, ακατάλυτη. Κι εγώ μπροστά της ένας νάνος, ένα τίποτε. Την έβλεπα και δεν τη χόρταινα. Να, έλεγα, αυτή είναι η Ελλάδα, βουνήσια Ελλάδα, που αγωνίζεται και μάχεται για τη λευτεριά.

(από το βιβλίο "Με τους Αντάρτες στα βουνά" του πρωτομάστορα και ποιητή
της τέχνης της φωτογραφίας, «με τις απανωτές δυστυχίες μας και τις λιγοστές χαρές μας»
φωτογράφου της Εθνικής Αντίστασης Σπύρου Μελετζή)

Το γράμμα του Νίκου Ζαχαριάδη
«Ο φασισμός του Μουσολίνι χτύπησε την Ελλάδα πισώπλατα, δολοφονικά και ξετσίπωτα, με σκοπό να την υποδουλώσει και να τη εξανδραποδίσει. Σήμερα όλοι οι  Έλληνες παλεύουμε για τη λευτεριά, την τιμή, την εθνική μας ανεξαρτησία. Η πάλη θα είναι πολύ δύσκολη και πολύ σκληρή. Μα ένα έθνος που θέλει να ζήσει πρέπει να παλεύει, αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες.
Ο λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό, ενάντια στο φασισμό του Μουσολίνι.
Δίπλα στο κύριο μέτωπο και ο κάθε βράχος, η κάθε ρεματιά, το κάθε χωριό, καλύβα με καλύβα, η κάθε πόλη σπίτι με σπίτι, πρέπει να γίνει φρούριο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Κάθε πράκτορας του φασισμού πρέπει να εξοντωθεί αλύπητα. Στον πόλεμο αυτό, που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως καμιά επιφύλαξη.  Έπαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για τον σημερινό του αγώνα πρέπει να είναι, και θα είναι, μια καινούργια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση και από κάθε εκμετάλλευση, μ’ έναν πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό.
Όλοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θάναι νίκη της Ελλάδας και του λαού της. Οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου στέκουν στο πλευρό μας.
Αθήνα 31 του Οχτώβρη 1940, Νίκος Ζαχαριάδης, Γραμματέας της Κ.Ε. του ΚΚΕ»

 Λογοτεχνία «μαμή της Ιστορίας»

Δεν ονομάζουμε τα περιοδικά που από το 1942 - 1944 αυξάνονταν συνεχώς, αφού ο αντιφασιστικός αγώνας γινόταν παλλαϊκός και η αντιφασιστική λογοτεχνία «φούντωσε» με το σικελιανικό ύμνο για την Αντίσταση του ΕΛΑΣ: «Δεν είναι τούτο πάλεμα σε μαρμαρένια αλώνια,/ εκεί να στέκει ο Διγενής και μπρος να στέκει ο Χάρος./ Εδώ σηκώνετ' όλ' η γη με τους αποθαμένους,/ και με τον ίδιο θάνατο πατάει το θάνατό της./(...) Η Ελλάδα σέρνει το χορό, ψηλά με τους αντάρτες,/ -χιλιάδες δίπλες ο χορός, χιλιάδες τα τραπέζια-/ κ' είν' οι νεκροί, στα ξάγναντα, πρωτοπανηγυριώτες». Και με τον ποιητικό σάλπισμά του, στην κηδεία του εθνικού ποιητή Κωστή Παλαμά. Ενδεικτικά θα σημειώσουμε τα ΕΠΟΝίτικα περιοδικά «Νεανική Φωνή», «Πρωτοπόροι», «Φοιτητική Τέχνη», «Ξεκίνημα». Δυστυχώς, δε θα αναφερθούμε στους ΕΠΟΝίτες ποιητές και πεζογράφους της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, οι οποίοι, επίσης, υπέστησαν πολλές διώξεις, βασανιστήρια, φυλακίσεις και εξορίες στα εμφυλιακά και μετεμφυλιακά χρόνια. Ούτε στην ΕΑΜίτικη και ΕΠΟΝίτικη φοιτητική πνευματική αντίσταση στη Θεσσαλονίκη, με την καθοδήγηση των καθηγητών Γ. Ιμβριώτη, Δ. Καββάδα, Χ. Θεοδωρίδη, Γ. Τενεκίδη (οι οποίοι συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν), τη δράση του «Οίκου Φοιτητών» και κυρίως τις λογοτεχνικές εκδηλώσεις και εκδόσεις του «Εκπολιτιστικού Ομίλου Πανεπιστημίου». Ούτε στον αγώνα των αντιφασιστών λογοτεχνών στη Μέση Ανατολή, στα περιοδικά τους «Αιγυπτιώτης Έλληνας» και «Έλλην» και στα βιβλία που εξέδιδαν, καθώς οι καιροί εκείνοι, όπως έγραφε ο Νίκος Γκάτσος έκαναν την Τέχνη «μαμή της Ιστορίας».

Όπως σωστά επισημαίνει ο Ευάγγελος Μαχαίρας στο βιβλίο του, η ελληνική αντιφασιστική λογοτεχνία «ήταν ένα φαινόμενο που ανάλογό του δεν υπήρξε σε καμιά από τις κατεχόμενες χώρες της Ευρώπης». Σημαντικό (ποιοτικά και ποσοτικά) μέρος της ελληνικής αντιφασιστικής λογοτεχνίας πρωτόδε το φως της δημοσιότητας με μια δίτομη ανθολογία ποιημάτων και πεζών, σε επιμέλεια της Ελλης Αλεξίου, που εξέδωσε στη δεκαετία του 1960 η Ακαδημία Επιστημών της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας, καθώς και σε διάφορες ανθολογίες που κυκλοφόρησαν μετά τη μεταπολίτευση, οι οποίες περιέλαβαν ποιήματα και διηγήματα, γραμμένα στη διάρκεια της κατοχής, αλλά και μετά από αυτήν.

Η ελληνική αντιφασιστική λογοτεχνία αποτελεί μια ανεκτίμητης καλλιτεχνικής, ιστορικής και παιδαγωγικής αξίας «κληρονομιά» του λαού μας, ένα μοναδικής ομορφιάς «θησαυρό», που σήμερα τον κρύβουν τα «σκοτάδια» του εκπαιδευτικού μας συστήματος και οι βουλές της νέας ιμπεριαλιστικής τάξης πραγμάτων.

Κλείνοντας το σημείωμά μας, σταχυολογούμε πέντε μόνο στιχουργικά σπαράγματα αυτού του λογοτεχνικού «θαύματος», ένα μέσα σε πολλά άλλα «θαύματα» του αντιφασιστικού «έπους» του λαού μας για τη δική του και όλων των λαών τη λευτεριά και προκοπή:

• Παλαμάς: «Εμπρός! Ολόρθοι ατράνταχτοι | μαυρίλα αστροπελέκι | να το σπαθί γοργάναψε, | βρόντηξε το ντουφέκι.
  (...)
  Ξανά του Ρήγα η σάλπιγγα | και πάει στα μεσουράνια | Μαυροβουνιού καπλάνια | κι Ολύμπου σταυραητοί».
• Βάρναλης: «Είτανε πρώτη του Μαγιού, φως όλα μέσα κ' έξω | που αράδιασε πα στο σοβά, πιστάγκωνα δεμένους/ και θέρισε με μπαταριές οχτρός ελληνομάχος | όχι έναν, όχι δυο και τρεις, διακόσια παλληκάρια» (...).
• Ελύτης: «Μες στην έρμη κι άδεια πολιτεία μένει | το χέρι που μονάχα | Με μπογιά θα γράψει στους μεγάλους τοίχους | ΨΩΜΙ ΚΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ».
• Ρώτας: «Γεια σου, χαρά σου λεβεντιά, το νέο Εικοσιένα | παιδιά του ελληνικού λαού, χυμάτε αδερφωμένα | πάρετε δίπλα τα βουνά και παγανιά τους κάμπους | να φέρετε τη λευτεριά, να καθαρίσει ο τόπος | να 'ρθει και πάλι η άνοιξη, να 'ρθουν τα χελιδόνια | να 'ρθουν τα λαμπρόγιορτα με τη γλυκιάν Ειρήνη».
• Ρίτσος: «Λευτεριά ή θάνατος - κρατάτε τη σημαία | Η Ανθούλα κάτου απ' τα τανκς - έξω απ' τα τανκς το χέρι της | υψώνοντας τη σημαία - Λευτεριά ή θάνατος | Λευτεριά ή θάνατος - ποιος θάνατος; | Εδώ δεν είναι θάνατος μονάχα ζωή και μέλλον | Ζήτω, Ζήτω,|  Ζήτω»
  (...).

Δείτε
(ΚΟΜΕΠ) Πολιτικές κατευθύνσεις στο λαϊκό και αστικό λογοτεχνικό κόσμο τη δεκαετία του 1940
(Ριζοσπάστης Αριστούλα Ελληνούδη –που δεν είναι πια μαζί μας) Ποίηση για το δίκαιο και ηρωϊκό αγώνα του ΔΣΕ

Και εδώ το εξαιρετικό βίντεο της ΚΝΕ, 80 χρόνια από την 28η Οκτωβρίου 1940 - Όταν η ιστορία γίνεται δύναμη, που η YouTube Προσπαθεί με κάθε τρόπο να εξαφανίσει με το γνωστό «Επιβεβαιώστε την ηλικία σας - Ολοκληρώστε έναν σύντομο έλεγχο για να δείξετε ότι είστε αρκετά μεγάλοι για να παρακολουθήσετε» … Αν βρίσκεστε στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), τον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο (ΕΟΧ), την Ελβετία ή το Ηνωμένο Βασίλειο, η οδηγία (AVMSD) αποτελεί την πανευρωπαϊκή εναρμόνιση των εθνικών νομοθεσιών (κλπ) 

ℹ️ Οι φωτογραφίες είναι από αφιέρωμα στην 28η Οκτώβρη του περιοδικού «ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ» (Μηνιαίο Περιοδικό Γραμμάτων & Τεχνών) τεύχος 10 Οκτ-1955.
Το εξώφυλλο είναι του γλύπτη Χρ. Καπράλου από «το Μνημείο της Μάχης της Πίνδου», κορυφαία εικαστική έκφραση για την ελληνική εποποιία του 1940 και την Εθνική μας Αντίσταση ένα επικό σύνολο με καθολικό περιεχόμενο.
Είναι μια φρίζα διαστάσεων 39,10x1,10μ., από επτά ζωφόρους: Ειρηνική ζωή, Αρχίζει ο πόλεμος, Ο πόλεμος, Επιστροφή από τον πόλεμο, Κατοχή, Αντίσταση, Η λατέρνα.
Παιδί αγροτών, σπούδασε (1929 -34) ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών με δάσκαλο τον Αργυρό. Το 1934 πήγε στο Παρίσι με υποτροφία όπου έμεινε ως το 1940 σπουδάζοντας γλυπτική στις Ακαδημίες Γκράντ Σωμιέρ και Κολαροσσί ως επιμελητής του Μαρσέλ Ζιμόν.