28η Οκτώβρη: Μικρός λαός και πολεμά | δίχως σπαθιά και βόλια για όλου του κόσμου το ψωμί | το φως και το τραγούδι…

Κάθε χρόνο, η αστική τάξη και τα κόμματα του πολιτικού της συστήματος αξιοποιούν την επέτειο της 28ης του Οκτώβρη, στο πλαίσιο της ιδεολογικής επίθεσης που θέλει να αναπαράγει τους δεσμούς ενσωμάτωσης της πλειοψηφίας του εργαζόμενου λαού στο σύστημα. Καθόλου τυχαία, τονίζουν τη λεγόμενη «εθνική ενότητα» ως προϋπόθεση της ευημερίας και της προκοπής του λαού, ας συντρίβουν την ίδια στιγμή ακόμα και στοιχειώδη δικαιώματά του.
Οι αστικές δυνάμεις στην Ελλάδα ακολουθούν την «πεπατημένη» όλων των αστικών τάξεων. Κρύβουν το γεγονός ότι ο πόλεμος είναι η συνέχιση της ίδιας πολιτικής που ακολουθήθηκε σε καιρό ειρήνης, αλλά που στον πόλεμο ακολουθείται με τα όπλα. Από τη στιγμή που η πολιτική των κυβερνήσεων συντείνει και υπερασπίζει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, είναι φυσικό επακόλουθο και ο πόλεμος, στον οποίο θα πάρει μέρος η αστική τάξη, είτε αμυνόμενη είτε επιτιθέμενη, να είναι πόλεμος ληστρικός, εκμεταλλευτικός, άρα και ξένος με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης.

Καμιά εθνική ενότητα δεν υπήρξε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Υπήρξαν ασφαλώς αυταπάτες στις λαϊκές μάζες, όχι όμως και πραγματική εθνική ενότητα, γιατί αυτή είναι ανύπαρκτη σε μια ταξική κοινωνία. Στο τέλος του ιταλοελληνικού πολέμου φάνηκε δραματικά ποια ήταν η πραγματικότητα.
Ο λαός δεν γεύτηκε τους καρπούς της νίκης του -αντίθετα, ο εγχώριος και ξένος ταξικός εχθρός επεδίωξε να συντρίψει ολοκληρωτικά το λαϊκό κίνημα.
Το αστικό κράτος και οι κυβερνήσεις του, φιλελεύθεροι, βασιλικοί και «δημοκράτες» μαζί με κάθε είδους κοινωνικά κατακάθια, συνεργάτες των Γερμανών και μαυραγορίτες όλοι μαζί ξεκίνησαν μια έξαλλη εκστρατεία διώξεων, δολοφονιών, βασανισμών, υπό την υψηλή εποπτεία της βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής αρχικά και των αμερικανών στη συνέχεια για να εξασφαλιστεί η εδραίωση της αστικής εξουσίας.
Σήμερα ο λαός μας στηριγμένος στην ιστορική πείρα μπορεί να αποκτήσει εμπιστοσύνη και δύναμη στην πάλη του για το δίκιο και τη νίκη

«Μικρός λαός και πολεμά | δίχως σπαθιά και βόλια»!

Έτσι, άοπλο άφησε η φασιστική μεταξική δικτατορία να βρεθεί ο ελληνικός λαός απέναντι στην πάνοπλη πολεμική «μηχανή» του ιταλο - γερμανο - βουλγάρικου εισβολέα.

Κι όμως, αυτός ο άοπλος και μικρός λαός (~8,5 εκατομμύρια τότε) πολέμησε με έναν αξιοθαύμαστο, μοναδικό σε όλη τη Δυτική Ευρώπη, καθοριστικό για την Αντιφασιστική Νίκη των λαών, ηρωισμό, με αμέτρητες θυσίες (500.000 νεκροί και εκατοντάδες ολοκαυτώματα σε όλη τη χώρα).
Και πολέμησε «για όλου του κόσμου το ψωμί | το φως και το τραγούδι», όπως λέει στα «Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» ο ποιητής της Ρωμιοσύνης, Γιάννης Ρίτσος.

Ο μικρός και άοπλος λαός μας, απόκτησε τη δική του ψυχή το Εθνικο-Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ - 80 χρόνια από την ίδρυση του φέτος), το δικό του -λαογέννητο στρατό (ΕΛΑΣ) «δίχως τανκς, αεροπλάνα, μόνο όλμους πολυβόλα» και μαζί ένα άλλο «όπλο», παντοδύναμο, πολύμορφο, πολύτροπο, πολύφωνο, ασίγαστο σ' όλη τη διάρκεια του αντιφασιστικού αγώνα του και στη συνέχεια των αλύγιστων της ταξικής πάλης.
«Όπλο», που όμοιό του, σε μαζικότητα και δύναμη, δεν είχε άλλος δυτικοευρωπαϊκός λαός, το «όπλο» των Γραμμάτων και Τεχνών και μάλιστα τον «ανθό» της ελληνικής λογοτεχνίας και τέχνης, που κατά το εθνεγερτικό παράδειγμα του Ρήγα Φεραίου, εμψύχωνε, προπαγάνδιζε, στήριξε, υμνούσε τον απελευθερωτικό αγώνα των γνήσιων, ασυμβίβαστων, οραματικών δυνάμεων, των «ταπεινών και καταφρονεμένων» του λαού μας, των «ξυπόλυτων που τους έλεγαν αλήτες» (Οδυσσέας Ελύτης «Άξιον Εστί»).

Οι λογοτέχνες βιώνουν τα γεγονότα και τις πολιτικές διεργασίες της δεκαετίας 1940-1950. Αφετηρία της εξεταζόμενης περιόδου είναι η ιταλική εισβολή, η πάνδημη εναντίωση σε αυτήν, τα επιτεύγματα του ελληνικού στρατού, η γερμανική επέμβαση, η κατάληξη του πολέμου και η συνθηκολόγηση. Όλο το διάστημα του πολέμου υπάρχουν και μια σειρά πολιτικά δεδομένα. Τέτοια είναι το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, η «συστράτευση» κατά του εισβολέα αστών πολιτικών, τα γράμματα του Νίκου Ζαχαριάδη, το κάλεσμά του σε απελευθερωτικό αγώνα, οι –παρά την περιορισμένη διάδοσή τους– θέσεις της «Παλιάς Κεντρικής Επιτροπής» του ΚΚΕ (ιμπεριαλιστικός χαρακτήρας του πολέμου, υπεράσπιση των συνόρων, διαχωρισμός από τις αστικές τάξεις, αγώνας κατά της μεταξικής δικτατορίας), η κατά του εκάστοτε εισβολέα διάθεση των λαϊκών στρωμάτων και οι μη εξαλειφόμενες και εν μέσω πολέμου κοινωνικές-πολιτικές αντιθέσεις.

- «Και νωρίς εβγήκανε καταμπροστά στον ήλιο, με πάνου ως κάτου απλωμένη την αφοβία σα σημαία, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες. Και ακολουθούσανε άντρες πολλοί, και γυναίκες, και λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια. Όπου έβλεπες άξαφνα στην όψη τους τόσες χαρακιές, που ‘λεγες είχανε περάσει μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα.
- Τέτοιας λογής αποκοτιά, ωστόσο, μαθαίνοντας οι Άλλοι, σφόδρα ταράχτηκαν. Και τρεις φορές με το μάτι αναμετρώντας το έχει τους, λάβανε την απόφαση να βγουν έξω σε δρόμους και σε πλατείες, με το μόνο πράγμα που τους είχε απομείνει: μια πήχη φωτιά κάτω απ’ τα σίδερα, με τις μαύρες κάννες και τα δόντια του ήλιου. Όπου μήτε κλώνος μήτε ανθός, δάκρυο ποτέ δεν έβγαλαν.
- Και χτυπούσανε όπου να ‘ναι, σφαλώντας τα βλέφαρα με απόγνωση. Και η Άνοιξη ολοένα τους κυρίευε. Σαν να μην ήτανε άλλος δρόμος πάνω σ’ ολάκερη τη γη, για να περάσει η Άνοιξη παρά μονάχα αυτός, και να τον είχαν πάρει αμίλητοι, κοιτάζοντας πολύ μακριά, περ’ απ’ την άκρη της απελπισιάς, τη Γαλήνη που έμελλαν να γίνουν, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες, και οι άντρες, και οι γυναίκες, και οι λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια.
- Και περάσανε μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα. Και θερίσανε πλήθος τα θηρία, και άλλους εμάζωξαν. Και την άλλη μέρα εστήσανε στον τοίχο τριάντα»…

Το σημείωμα μας αυτό προσπαθεί –σε τίτλους, να συνοψίσει την τεράστιας σημασίας και έκτασης συμβολή της ελληνικής ποίησης και πεζογραφίας, των διανοούμενων και εικαστικών, στον αντιφασιστικό, απελευθερωτικό αγώνα.
Κύρια βοηθήματα το πολύτιμο βιβλίο –δυστυχώς εξαντλημένο του Ευάγγελου Μαχαίρα «Η Τέχνη της Αντίστασης» και ο (δυσεύρετος) 2^ος τόμος της σπουδαίας, τρίτομης «Ιστορίας της ελληνικής λογοτεχνίας»  του Αλέξανδρου Αργυρίου (εκδόσεις Καστανιώτη, και τα δύο).
Επίσης το περιοδικό "Επιθεώρηση Τέχνης"

«ΟΧΙ» - μανιφέστο λογοτεχνών

Σε παλλαϊκή διαδήλωση του αγωνιστή λαού μας μετατράπηκε η κηδεία του Κ. Παλαμά (27/2/1943)

28 Οκτωβρίου του 1940, ο Μουσολίνι επιτίθεται στην Ελλάδα. Ο λαός μας του απαντά με στεντόρειο «ΟΧΙ». Στις 15/11/1940, με μανιφέστο τους, καταδικάζουν το μουσολινικό φασισμό συγγραφείς και διανοούμενοι. Ανάμεσά τους οι: Ελ. Αλεξίου, Ν. Βρεττάκος, Κ.Θ. Δημαράς, Ο. Ελύτης, Μ. Καραγάτσης, Λ. Κουκούλας, Λ. Νάκου, Σ. Μαυροειδή - Παπαδάκη, Κλ. Παράσχος, Γ. Σεφέρης, Αγ. Τερζάκης, Δ. Φωτιάδης, Αιμ. Χουρμούζιος. Στον αντιφασιστικό αγώνα, με το φύλλο του της 2/11/1940, έχει ήδη μπει το περιοδικό «Νεοελληνικά Γράμματα» (διευθυντής ο κομμουνιστής Δημήτρης Φωτιάδης) με άρθρα των Δ. Φωτιάδη, Ασ. Πανσέληνου, Δ. Μέξη, Μ. Καραγάτση, Γ. Κορδάτου. Στην εφημερίδα «Πρωΐα» αντιφασιστική φωνή υψώνουν, πρώτοι, οι κομμουνιστές Ν. Καρβούνης και Κ. Βάρναλης, αλλά και ο Μ. Καραγάτσης. Ο ασφαλίτης Μανιαδάκης ζητά «να συλληφθούν άπαντες, συμπεριλαμβανομένου και του Καραγάτση, να κρατηθούν όρθιοι δύο μέρες στην Ασφάλεια, σε συνθήκες υποδίκων». Τη δεύτερη μέρα, ο υποδιοικητής της Ασφάλειας, Παξινός, ελευθερώνει μεν τους συλληφθέντες, αλλά τους απειλεί με εξορία αν ξαναγράψουν αντιφασιστικά άρθρα.

Στις 19/11/1940, ο κορυφαίος πανεπιστημιακός δάσκαλος Κ.Θ. Δημαράς στο «Ελεύθερον Βήμα» αρθρογραφεί για «Το χρέος των διανοουμένων», απέναντι «στον πόλεμο που μας επεβλήθη». Ακολουθούν κι άλλα αντιφασιστικά άρθρα του. Στο χριστουγεννιάτικο τεύχος (1940) της «Νέας Εστίας», μεταξύ άλλων λογοτεχνών, ο Αγγελος Σικελιανός κηρύσσει την «Ελληνική πνευματική επιστράτευση», ενώ ο Ν. Βρεττάκος στέλνει από το μέτωπο και δημοσιεύει το «Γράμμα στον Μουσολίνι». Πλήθος κείμενα (ποιήματα, πεζά, άρθρα, ακόμα και αλληγορικά δοκίμια περί λογοτεχνίας) λογοτεχνών δημοσιεύονται στα περιοδικά της εποχής.

Στα «Νεοελληνικά Γράμματα» (1/2/1941), ο Σικελιανός, με το ποίημά του «Κλεισούρα», βροντοφωνάζει: «Οχι πια λόγια, | όχι τα μάταια, τα τετριμμένα λόγια του Έπους! | Με τη λόγχη Σας μόνο | με τη λόγχη σας και με την ψυχή Σας | γυμνές και τις δύο | ας ορμήσουμε χέρι με χέρι πιασμένοι Ι στον υπέρτατο αντρίκιο χορό μας | για την Εφοδο του Υψους! (...)».
Δεν ήταν αυτό το μόνο ποίημα - αντιφασιστικό «σάλπισμα» του Σικελιανού. Ακολούθησαν πολλά άλλα (λ.χ. «Γράμμα από το μέτωπο», «Στυγός όρκος», «Το πανανθρώπινο εμβατήριο της Ελλάδας», «Πρωτέας»).

Πληθωρική, πολύφωνη δημιουργία

Η «στρατιά» των συνειδητών αντιφασιστών λογοτεχνών μεγαλώνει. Αποτελεί την τεράστια πλειοψηφία στο λογοτεχνικό χώρο. Συμπαρασύρει και λογοτέχνες, προσκείμενους μέχρι τότε στην αστική τάξη. Χαρακτηριστική περίπτωση ο Γ. Σεφέρης (λ.χ. με τα «Ημερολόγια καταστρώματος», αλλά και θεόπικρα ποιήματά του για τη - μετά τον Δεκέμβρη του 1944 - αντιΕΑΜική πολιτική των Άγγλων στη Μ. Ανατολή). Γράφονται σημαντικά (και από λογοτεχνική άποψη) ποιήματα, από πολλούς.
Ανάμεσά τους το έξοχο «Ο χαμένος Ανθυπολοχαγός της Αλβανίας» του Ελύτη, ποίημα - προάγγελος των αριστουργηματικών «Ήλιος ο πρώτος» και «Αξιον Εστί».

Ήταν ωραίο παιδί. Την πρώτη μέρα που γεννήθηκε
Σκύψανε τα βουνά της Θράκης να φανεί
Στους ώμους της στεριάς το στάρι που αναγάλλιαζε.
Σκύψανε τα βουνά της Θράκης και το φτύσανε
Μια στο κεφάλι, μια στον κόρφο, μια μέσα στο κλάμα του.
(…)
Ήταν γερό παιδί.
Τις νύχτες αγκαλιά με τα νεραντζοκόριτσα
Λέρωνε τις μεγάλες φορεσιές των άστρων
Ήτανε τόσος ο Έρωτας στα σπλάχνα του
Που έπινε μέσα στο κρασί τη γέψη όλης της γης
(…)
Ήταν γενναίο παιδί.
Με τα θαμπόχρυσα κουμπιά και το πιστόλι του
Με τον αέρα του άντρα στην περπατηξιά
Και με το κράνος του, γυαλιστερό σημάδι
(Φτάσανε τόσο εύκολα μες στο μυαλό
Που δεν εγνώρισε κακό ποτέ του)
Με τους στρατιώτες του ζερβά δεξιά
Και την εκδίκηση της αδικίας μπροστά του
-Φωτιά στην άνομη φωτιά!-
Με το αίμα πάνω από τα φρύδια
Τα βουνά της Αλβανίας βροντήξανε
Ύστερα λιώσαν χιόνι να ξεπλύνουν
Το κορμί του, σιωπηλό ναυάγιο της αυγής
Και το στόμα του, μικρό πουλί ακελάηδιστο
Και τα χέρια του, ανοιχτές πλατείες της ερημίας
Βρόντηξαν τα βουνά της Αλβανίας
Δεν έκλαψαν
Γιατί να κλάψουν
Ήταν γενναίο παιδί!

Η περιορισμένος χώρος αποκλείει την παράθεση των 100άδων περιοδικών, των αμέτρητων τίτλων ποιημάτων, διηγημάτων, ακόμα και μυθιστορημάτων, που διεκτραγωδούσαν τον τιτάνιο απελευθερωτικό αγώνα και τα «προμηθεϊκά» πάθη του λαού από την τριπλή φασιστική κατοχή. Δε «χωρά» το αντιφασιστικό παιδαγωγικό και συγγραφικό έργο λιγοστών, βέβαια, τολμηρών πανεπιστημιακών καθηγητών, λ.χ. του Νίκου Βέη. Ενδεικτικά αναφέρουμε το γραμμένο στη δημοτική, «εγερτήριο» μάθημα (εκδόθηκε και σε βιβλίο) του Ι.Θ. Κακριδή «Η ελληνική κλασική παιδεία», για το οποίο διώχθηκε ο καθηγητής, παρά τη μαζική διαμαρτυρία των προοδευτικών λογοτεχνών και διανοουμένων.

Οι ΕΑμίτες λογοτέχνες Γ. Χατζίνης, Σ. Μαυροειδή-Παπαδάκη, Σ. Σκίπης,
(δίπλα του, πιθανά η Ελλη Αλεξίου), Γ. Βαλέτας, Γ. Λαμπρινός, τον Σεπτέμβρη του 1943

Εισβάλλουν οι Γερμανοί. Στις 29/4/1941, ο Βάρναλης, από την «Πρωΐα», με το χρονογράφημά του «Το αηδόνι» διαλαλεί: «Α, δε θαμπώνει τη λαλιά μου | θανάτου φοβέρα...».
Έπειτα καλεί «Να πλησιάσουν οι πνευματικοί άνθρωποι το Λαό, να βάλουν την καρδιά τους πάνω στην καρδιά του Λαού για να χτυπήσει ομόθυμα μ' εκείνην», γιατί «δεν έχουν το δικαίωμα ν' αρνηθούν αυτό το καθήκον με διάφορες θεωρίες "φυγής προς το Εγώ" (...)».
Η «Πρωΐα», με πρωτοπόρους τους κομμουνιστές Βάρναλη και Νίκο Καρβούνη, γίνεται αντιφασιστικό «βήμα» δεκάδων λογοτεχνών και πανεπιστημιακών καθηγητών, μεταξύ των οποίων οι: Ρώτας, Καραγάτσης, Βενέζης, Τερζάκης, Γ. Λαμπρινός, Εμ. Κριαράς, Μ. Χατζηδάκης, Βρεττάκος, Λουντέμης, Λαπαθιώτης, Βαλέτας, Λυγίζος. Το ίδιο συμβαίνει και με τα περιοδικά «Πειραϊκά Γράμματα», «Νέα Εστία», «Φιλολογικά Χρονικά», «Καλλιτεχνικά Νέα», «Νέα Γράμματα».

Με την ίδρυση του ΕΑΜ η συντριπτική πλειοψηφία των λογοτεχνών - άλλοι αμέσως, άλλοι σταδιακά, άλλοι έμμεσα - «συστρατεύεται» στον αγώνα του. Οι λογοτέχνες οργανώνουν συσσίτια, λογοτεχνικά «πάρτι» για την προπαγάνδιση και την οικονομική ενίσχυση του ΕΑΜ. Γράφουν πλήθος ποιημάτων και παρά την αδίστακτη γερμανική λογοκρισία εκδίδουν και βιβλία. Τα «Ακριτικά» του Σικελιανού, το «Μέσ' από τα τείχη» του Σωτήρη Σκίπη, «Η δρακογενιά» του Αγι Θέρου, «Η ηρωική συμφωνία» του Βρεττάκου, «Οι τρεις δρόμοι» του Λέοντα Κουκούλα, μεταξύ πολλών άλλων ποιητικών έργων συνεπαίρνουν το χιλιοβασανισμένο από τους κατακτητές λαό.

«Στρατιά» τα μέλη της ΕΕΛ

Το σύνολο, σχεδόν, των μελών της «Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών», με πρόεδρο τον Σικελιανό (διετέλεσε Γραμματέας του ΕΑΜ Λογοτεχνών), εντάσσεται και οργανωτικά στο ΕΑΜ, εκτός από τους υπερήλικες Παλαμά, Δροσίνη, Ξενόπουλο, Καμπούρογλου, Μαλακάση, Τραυλαντώνη (και αυτοί στήριζαν το ΕΑΜ). Στο ΕΑΜ εντάσσονται και πολλά μέλη του «Συλλόγου Νέων Λογοτεχνών». Στην πρώτη ΕΑΜική αντιστασιακή ομάδα που δημιουργήθηκε εντάχθηκαν οι: Σικελιανός, Κ.Θ. Δημαράς, Γ. Θεοτοκάς, Λ. Ακρίτας, Ηλ. Βενέζης, Μ. Αυγέρης. Η ομάδα αυτή κυκλοφόρησε και την εφημερίδα «Ελευθερία», η οποία απαγορεύτηκε από τους Ιταλούς, όταν μετά το τέταρτο φύλλο της συνελήφθη ο τυπογράφος της. ΕΑΜικές ομάδες λογοτεχνών δημιουργήθηκαν και σε συνοικίες της Αθήνας: Λ.χ. στους Αμπελόκηπους, στην Καλλιθέα, στο Φάληρο και αλλού. Δική τους ομάδα είχαν οι Κρητικοί λογοτέχνες.

Σύμφωνα με μαρτυρία της Έλλης Αλεξίου (η οποία συμμετείχε και στην ομάδα της Καλλιθέας και των Κρητικών) και του Γιώργου Βαλέτα, στο ΕΑΜ Λογοτεχνών εντάχθηκαν και γνωστά ονόματα. Αξίζει να τα παραθέσουμε:

Σικελιανός, Αυγέρης, Λ. Ακρίτας, Μ. Αναγνωστάκης, Π. Ανταίος, Φ. Αστέρης, Μ. Αλεξίου, Μ. Αξιώτη, Τ. Αδάμος, Λ. Αλεξίου, Μ. Αλεξανδρόπουλος, Κ. Βάρναλης, Δ. Μοάτσου -Βάρναλη, Ν. Βρεττάκος, Ηλ. Βενέζης, Δ. Βουτυράς, Στ. Βαλιούλης, Ελ. Βοΐσκου - Μάρταλη, Τ. Βαρβιτσιώτης, Χρ. Γανιάρης, Ε. Γανιάρη, Στ. Γεράνης, Φ. Γιοφύλης, Ιωάννης Γρυπάρης (ο κορυφαίος μεταφραστής των τραγικών ποιητών και ποιητής), Τ. Γκρίτση - Μιλιέξ, Δ. Γιάκος, Σπ. Γιαννάτος, Ειρ. Γαλανού, Γ. Γρηγόρης, Κ.Θ. Δημαράς, Μ. Δημάκης, Στρ. Δούκας, Αγ. Δόξας, Μ. Δαβαρούκα, Β. Δαμιανάκου, Οδ. Ελύτης, Κ. Ελατος, Φ. Ευαγγελάτος, Ν. Ζακόπουλος, Κ. Ζαμπαθάς, Αγ. Θέρος, Β. Θεοδώρου, Γρ. Θεοχάρης, Λ. Ιερόπαις, Λ. Καστανάκης, Γ. Καζαντζάκη, Ν. Κατηφόρης, Μ. Καραγάτσης, Μ. Καλατζής (Θεσσαλός), Γ. Καφετζάκης, Γ. Κουτσοχέρας, Λ. Κουκούλας, Γ. Κοτζιούλας, Κ. Κουλουφάκος, Θ. Κορνάρος, Π. Κριναίος, Ν. Λαπαθιώτης, Γ. Λαμπρινός, Χρ. Λεβάντας, Μ. Λουντέμης, Μ. Λυγίζος, Β. Λαγανάς, Η. Λαμπίρη, Η. Λεφούσης, Κ. Μαρίνης, Π. Μαρκάκης, Σ. Μαυροειδή - Παπαδάκη, Απ. Μελαχρινός, Γ. Μυλωνογιάννης, Κλεαρέτη Δίπλα - Μαλάμου, Α. Μάρταλης, Γ. Μαγκλής, Λ. Μωραΐτης, Ομ. Μπεκές, Ν. Χάγερ - Μπουφίδης, Στ. Μάστορας, Μυρτιώτισσα, Γ. Μαρούδης, Μ. Μηλολιδάκη, Π. Μπρεδήμας, Β. Μοσκόβης, Γ. Μπενέκος, Μ. Νικολαΐδης, Λ. Νάκου, Κ. Ουράνης, Στ. Ξεφλούδας, Ελ. Παπαδημητρίου, Ν. Παπακόγκος, Θ. Πιερίδης, Λ. Παπαδάκης, Ν. Παπαγεωργίου, Γ. Παπακώστας, Ασ. Πανσέληνος, Εφ. Πλιάτσικα -Πανσελήνου. Χρ. Πανάγος, Ν. Προεστόπουλος, Κ. Παππά, Ν. Παππάς, Ρ. Μπούμη - Παππά, Δ. Παναγιώτου, Μ. Παναγιωτόπουλος, Σπ. Πλασκοβίτης, Ν. Παπαπερικλής, Ι. Περσάκη, Γ. Πιερίδης, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Σ. Πατατζής, Π. Παναγιωτούνης, Αδ. Παπαδήμας, Γ. Ρίτσος, Β. Ρώτας, Δ. Ραβάνης - Ρεντής, Α. Ραμπαβίλας, Π. Δημαράς, Μ. Σγούρος, Ε. Σαραντάκου, Τ. Σινόπουλος, Η. Σιμόπουλος, Απ. Σπήλιος, Ζ. Σκάρος, Μ. Σκουλούδης, Αγ. Τερζάκης, Αλ. Τροπαιάτης, Α. Τσαπάρας, Στ. Τηλικίδης, Δ. Φωτιάδης, Θ. Φωτιάδης, Γ. Χατζίνης, Π. Χρονόπουλος, Κ. Χαριάτη - Σισμάνη, Δ. Χατζής.

Όπως όλοι οι αγωνιστές του ΕΑΜ, και ο χώρος των λογοτεχνών υπέστη διώξεις, συλλήψεις, φυλακίσεις, εκτελέσεις. Λ.χ. μεταξύ άλλων συνελήφθη ο Βενέζης. Ο Χρ. Γανιάρης έμεινε πολλούς μήνες σε κελί μελλοθανάτων. Η Ε. Γανιάρη εκτελέστηκε. Ο Φ. Γιοφύλης κλείστηκε στο Γουδί. Οι Δόξας, Κορνάρος, Λαμπρινός, στο Χαϊδάρι. Ο Σκίπης στο άντρο της οδού Μέρλιν. Ο Ν. Χάγερ - Μπουφίδης στις φυλακές Χατζηκώστα. Ο Σκάρος στο Χαϊδάρι, στις φυλακές Αβέρωφ και σε κλούβες. Υπήρξαν και εκτελέσεις λογοτεχνών, θάνατοι, ακόμα και αυτοκτονία (Λαπαθιώτης) εξαιτίας της αβάσταχτης πείνας.

“Αγώνας είναι αυτός συναγωνιστή, αγώνας...
Αν τον κερδίσουμε
τα κερδίσαμε όλα, κι όταν τον χάσουμε τα χάνουμε όλα”.

🔹 Μια μέρα είχα πάει σ’ ένα κοντινό χωριό που λέγεται Στένωμα. Σ’ αυτό το χωριό ήταν εγκατεστημένο το Πολιτικό Γραφείο του Κ.Κ.Ε. και τράβηξα κάτι φωτογραφίες. Όταν γύριζα πίσω στη Βίνιανη νωρίς το απόγευμα, βρήκα στο δρόμο μια ομάδα γυναικών που ξεκουράζονταν σε μια βρύση που βρίσκεται πριν από τη Βίνιανη. Να ένα ωραίο θέμα, είπα μέσα μου. Θα φωτογραφίσω αυτές τις γυναίκες με τις ζαλίγκες τους μόλις ετοιμασθούν να ξεκινήσουν. Τις πλησίασα και τις χαιρέτισα κατά τον συνηθισμένο τρόπο:

🔹 Γεια σας συναγωνίστριες...
🔺 Γεια σου συναγωνιστή
🔹 Από πού έρχεσθε;
🔺 Από τη Νεράιδα –συναγωνιστή

Κι’ όταν άκουσα πως ερχόταν από το χωριό Νεράιδα κι είχανε περπατήσει έτσι φορτωμένες πέντε ώρες, άρχισαν πάλι οι τύψεις να με βασανίζουν. Πέντε ώρες πορεία και φορτωμένες έτσι. Ε, αυτό πια πώς να το χωρέσει ο νους μου…
Ανάμεσά τους ξεχώριζε μια γριά (είναι αυτή που έχω στο λεύκωμά μου με την κασόνα ζαλίγκα). Αυτή τράβηξε πιο πολύ την προσοχή μου, οι άλλες ήταν νέες, και την ρώτησα τότε:

🔹 «Καλά, εσύ συναγωνίστρια, δεν έχεις κανένα δικό σου, καμιά κόρη, καμιά αγγόνα, να ερχόταν εκείνη “αγγαρεία”, παρά φορτώθηκες εσύ γριά γυναίκα αυτή την κασόνα και περπάτησες τόσες ώρες.»

Να τι μ’ απάντησε εκείνη η Ευρυτάνα γυναίκα:

🔻 «Έχω συναγωνιστή, και κόρες κι αγγόνες, αλλά όλες πήγανε σήμερα “αγγαρεία”.
Αγώνας είναι αυτός συναγωνιστή, αγώνας. Αν τον κερδίσουμε τα κερδίσαμε όλα, κι όταν τον χάσουμε τα χάνουμε όλα».
Βούρκωσαν τα μάτια μου κι άθελα άρχισαν να κυλάν τα δάκρυα. Καμώθηκα πως ήθελα να πιω νερό και πήγα κοντά στη βρύση. Πλύθηκα για να κρύψω τα δάκρυα που κυλούσαν στο πρόσωπό μου και να πάρω λίγο κουράγιο. Και χίλια κανόνια να έπεφταν με μιάς ίσως θα μπορούσαν να τ’ αντέξουν τ’ αυτιά μου. Μα τούτα τα λόγια της Ευρυτάνας γριάς ήταν αδύνατο να τ’ αντέξω.

Την ίδια στιγμή σαν να βρισκόμουνα σε έκσταση ή έβλεπα ένα θάμα, άρχισε εκείνη η γυναίκα με την κασόνα ζαλίγκα να μεγαλώνει, να μεγαλώνει, να γίνεται στοιχειό και δράκαινα, να ξεπερνά τις κορφές του Βελουχιού και ν’ ανεβαίνει στα μεσούρανα.
Μέσα στο νου μου αυτή η γυναίκα έλαμψε και φωτίστηκε και στάθηκε μπροστά μου επιβλητική, μεγαλόπρεπη, ακατάλυτη. Κι εγώ μπροστά της ένας νάνος, ένα τίποτε. Την έβλεπα και δεν τη χόρταινα. Να, έλεγα, αυτή είναι η Ελλάδα, βουνήσια Ελλάδα, που αγωνίζεται και μάχεται για τη λευτεριά.

(από το βιβλίο "Με τους Αντάρτες στα βουνά" του πρωτομάστορα και ποιητή
της τέχνης της φωτογραφίας, «με τις απανωτές δυστυχίες μας και τις λιγοστές χαρές μας»
φωτογράφου της Εθνικής Αντίστασης Σπύρου Μελετζή)

Το γράμμα του Νίκου Ζαχαριάδη
«Ο φασισμός του Μουσολίνι χτύπησε την Ελλάδα πισώπλατα, δολοφονικά και ξετσίπωτα, με σκοπό να την υποδουλώσει και να τη εξανδραποδίσει. Σήμερα όλοι οι  Έλληνες παλεύουμε για τη λευτεριά, την τιμή, την εθνική μας ανεξαρτησία. Η πάλη θα είναι πολύ δύσκολη και πολύ σκληρή. Μα ένα έθνος που θέλει να ζήσει πρέπει να παλεύει, αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες.
Ο λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό, ενάντια στο φασισμό του Μουσολίνι.
Δίπλα στο κύριο μέτωπο και ο κάθε βράχος, η κάθε ρεματιά, το κάθε χωριό, καλύβα με καλύβα, η κάθε πόλη σπίτι με σπίτι, πρέπει να γίνει φρούριο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Κάθε πράκτορας του φασισμού πρέπει να εξοντωθεί αλύπητα. Στον πόλεμο αυτό, που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως καμιά επιφύλαξη.  Έπαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για τον σημερινό του αγώνα πρέπει να είναι, και θα είναι, μια καινούργια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση και από κάθε εκμετάλλευση, μ’ έναν πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό.
Όλοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θάναι νίκη της Ελλάδας και του λαού της. Οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου στέκουν στο πλευρό μας.
Αθήνα 31 του Οχτώβρη 1940, Νίκος Ζαχαριάδης, Γραμματέας της Κ.Ε. του ΚΚΕ»

 Λογοτεχνία «μαμή της Ιστορίας»

Δεν ονομάζουμε τα περιοδικά που από το 1942 - 1944 αυξάνονταν συνεχώς, αφού ο αντιφασιστικός αγώνας γινόταν παλλαϊκός και η αντιφασιστική λογοτεχνία «φούντωσε» με το σικελιανικό ύμνο για την Αντίσταση του ΕΛΑΣ: «Δεν είναι τούτο πάλεμα σε μαρμαρένια αλώνια,/ εκεί να στέκει ο Διγενής και μπρος να στέκει ο Χάρος./ Εδώ σηκώνετ' όλ' η γη με τους αποθαμένους,/ και με τον ίδιο θάνατο πατάει το θάνατό της./(...) Η Ελλάδα σέρνει το χορό, ψηλά με τους αντάρτες,/ -χιλιάδες δίπλες ο χορός, χιλιάδες τα τραπέζια-/ κ' είν' οι νεκροί, στα ξάγναντα, πρωτοπανηγυριώτες». Και με τον ποιητικό σάλπισμά του, στην κηδεία του εθνικού ποιητή Κωστή Παλαμά. Ενδεικτικά θα σημειώσουμε τα ΕΠΟΝίτικα περιοδικά «Νεανική Φωνή», «Πρωτοπόροι», «Φοιτητική Τέχνη», «Ξεκίνημα». Δυστυχώς, δε θα αναφερθούμε στους ΕΠΟΝίτες ποιητές και πεζογράφους της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, οι οποίοι, επίσης, υπέστησαν πολλές διώξεις, βασανιστήρια, φυλακίσεις και εξορίες στα εμφυλιακά και μετεμφυλιακά χρόνια. Ούτε στην ΕΑΜίτικη και ΕΠΟΝίτικη φοιτητική πνευματική αντίσταση στη Θεσσαλονίκη, με την καθοδήγηση των καθηγητών Γ. Ιμβριώτη, Δ. Καββάδα, Χ. Θεοδωρίδη, Γ. Τενεκίδη (οι οποίοι συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν), τη δράση του «Οίκου Φοιτητών» και κυρίως τις λογοτεχνικές εκδηλώσεις και εκδόσεις του «Εκπολιτιστικού Ομίλου Πανεπιστημίου». Ούτε στον αγώνα των αντιφασιστών λογοτεχνών στη Μέση Ανατολή, στα περιοδικά τους «Αιγυπτιώτης Έλληνας» και «Έλλην» και στα βιβλία που εξέδιδαν, καθώς οι καιροί εκείνοι, όπως έγραφε ο Νίκος Γκάτσος έκαναν την Τέχνη «μαμή της Ιστορίας».

Όπως σωστά επισημαίνει ο Ευάγγελος Μαχαίρας στο βιβλίο του, η ελληνική αντιφασιστική λογοτεχνία «ήταν ένα φαινόμενο που ανάλογό του δεν υπήρξε σε καμιά από τις κατεχόμενες χώρες της Ευρώπης». Σημαντικό (ποιοτικά και ποσοτικά) μέρος της ελληνικής αντιφασιστικής λογοτεχνίας πρωτόδε το φως της δημοσιότητας με μια δίτομη ανθολογία ποιημάτων και πεζών, σε επιμέλεια της Ελλης Αλεξίου, που εξέδωσε στη δεκαετία του 1960 η Ακαδημία Επιστημών της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας, καθώς και σε διάφορες ανθολογίες που κυκλοφόρησαν μετά τη μεταπολίτευση, οι οποίες περιέλαβαν ποιήματα και διηγήματα, γραμμένα στη διάρκεια της κατοχής, αλλά και μετά από αυτήν.

Η ελληνική αντιφασιστική λογοτεχνία αποτελεί μια ανεκτίμητης καλλιτεχνικής, ιστορικής και παιδαγωγικής αξίας «κληρονομιά» του λαού μας, ένα μοναδικής ομορφιάς «θησαυρό», που σήμερα τον κρύβουν τα «σκοτάδια» του εκπαιδευτικού μας συστήματος και οι βουλές της νέας ιμπεριαλιστικής τάξης πραγμάτων.

Κλείνοντας το σημείωμά μας, σταχυολογούμε πέντε μόνο στιχουργικά σπαράγματα αυτού του λογοτεχνικού «θαύματος», ένα μέσα σε πολλά άλλα «θαύματα» του αντιφασιστικού «έπους» του λαού μας για τη δική του και όλων των λαών τη λευτεριά και προκοπή:

• Παλαμάς: «Εμπρός! Ολόρθοι ατράνταχτοι | μαυρίλα αστροπελέκι | να το σπαθί γοργάναψε, | βρόντηξε το ντουφέκι.
  (...)
  Ξανά του Ρήγα η σάλπιγγα | και πάει στα μεσουράνια | Μαυροβουνιού καπλάνια | κι Ολύμπου σταυραητοί».
• Βάρναλης: «Είτανε πρώτη του Μαγιού, φως όλα μέσα κ' έξω | που αράδιασε πα στο σοβά, πιστάγκωνα δεμένους/ και θέρισε με μπαταριές οχτρός ελληνομάχος | όχι έναν, όχι δυο και τρεις, διακόσια παλληκάρια» (...).
• Ελύτης: «Μες στην έρμη κι άδεια πολιτεία μένει | το χέρι που μονάχα | Με μπογιά θα γράψει στους μεγάλους τοίχους | ΨΩΜΙ ΚΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ».
• Ρώτας: «Γεια σου, χαρά σου λεβεντιά, το νέο Εικοσιένα | παιδιά του ελληνικού λαού, χυμάτε αδερφωμένα | πάρετε δίπλα τα βουνά και παγανιά τους κάμπους | να φέρετε τη λευτεριά, να καθαρίσει ο τόπος | να 'ρθει και πάλι η άνοιξη, να 'ρθουν τα χελιδόνια | να 'ρθουν τα λαμπρόγιορτα με τη γλυκιάν Ειρήνη».
• Ρίτσος: «Λευτεριά ή θάνατος - κρατάτε τη σημαία | Η Ανθούλα κάτου απ' τα τανκς - έξω απ' τα τανκς το χέρι της | υψώνοντας τη σημαία - Λευτεριά ή θάνατος | Λευτεριά ή θάνατος - ποιος θάνατος; | Εδώ δεν είναι θάνατος μονάχα ζωή και μέλλον | Ζήτω, Ζήτω,|  Ζήτω»
  (...).

Δείτε
(ΚΟΜΕΠ) Πολιτικές κατευθύνσεις στο λαϊκό και αστικό λογοτεχνικό κόσμο τη δεκαετία του 1940
(Ριζοσπάστης Αριστούλα Ελληνούδη –που δεν είναι πια μαζί μας) Ποίηση για το δίκαιο και ηρωϊκό αγώνα του ΔΣΕ

Και εδώ το εξαιρετικό βίντεο της ΚΝΕ, 80 χρόνια από την 28η Οκτωβρίου 1940 - Όταν η ιστορία γίνεται δύναμη, που η YouTube Προσπαθεί με κάθε τρόπο να εξαφανίσει με το γνωστό «Επιβεβαιώστε την ηλικία σας - Ολοκληρώστε έναν σύντομο έλεγχο για να δείξετε ότι είστε αρκετά μεγάλοι για να παρακολουθήσετε» … Αν βρίσκεστε στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), τον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο (ΕΟΧ), την Ελβετία ή το Ηνωμένο Βασίλειο, η οδηγία (AVMSD) αποτελεί την πανευρωπαϊκή εναρμόνιση των εθνικών νομοθεσιών (κλπ) 

ℹ️ Οι φωτογραφίες είναι από αφιέρωμα στην 28η Οκτώβρη του περιοδικού «ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ» (Μηνιαίο Περιοδικό Γραμμάτων & Τεχνών) τεύχος 10 Οκτ-1955.
Το εξώφυλλο είναι του γλύπτη Χρ. Καπράλου από «το Μνημείο της Μάχης της Πίνδου», κορυφαία εικαστική έκφραση για την ελληνική εποποιία του 1940 και την Εθνική μας Αντίσταση ένα επικό σύνολο με καθολικό περιεχόμενο.
Είναι μια φρίζα διαστάσεων 39,10x1,10μ., από επτά ζωφόρους: Ειρηνική ζωή, Αρχίζει ο πόλεμος, Ο πόλεμος, Επιστροφή από τον πόλεμο, Κατοχή, Αντίσταση, Η λατέρνα.
Παιδί αγροτών, σπούδασε (1929 -34) ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών με δάσκαλο τον Αργυρό. Το 1934 πήγε στο Παρίσι με υποτροφία όπου έμεινε ως το 1940 σπουδάζοντας γλυπτική στις Ακαδημίες Γκράντ Σωμιέρ και Κολαροσσί ως επιμελητής του Μαρσέλ Ζιμόν.