Όρσον Γουέλς: χαρισματικό | αντιφατικό ιερό τέρας του σινεμά

Σαν σήμερα το 1985, πέθανε ο Όρσον Γουέλς (George Orson Welles -γεννήθηκε 6 Μαΐου 1915), ταλαντούχος Aμερικανός σκηνοθέτης και ηθοποιός, γνωστός για τις ταινίες του Πολίτης Κέιν (Citizen Kane, 1941), Οι Υπέροχοι Άμπερσον (The Magnificent Ambersons, 1942), Ο Άγνωστος (The Stranger, 1946), Η Κυρία από τη Σαγκάη (The Lady from Shanghai, 1947), Μάκβεθ (Macbeth, 1948), Οθέλλος (Othello, 1952), Ο Κύριος Αρκαντίν (Mr. Arkadin, 1955), Ο Άρχων του Κακού, (Touch of Evil, 1958), Η Δίκη (Le Procès, 1962), Οι Καμπάνες του Μεσονυχτίου (Chimes at Midnight, 1965), The Immortal Story (1968) “F” For Fake (1973) The Other Side of the Wind (2018) κά.

Πρωταγωνίστησε σε 10άδες: εκτός από τις παραπάνω (γενικά όταν σκηνοθετούσε έπαιζε κιόλας)  αναφέρουμε τις Ταξίδι στο Φόβο (1943), Ο Πύργος του Πόνου (Jane Eyre, 1944), Tomorrow Is Forever (1946), Ο Τρίτος Άνθρωπος (The Third Man, 1949), The Black Rose (1950), Moby Dick (1956), The Long, Hot Summer (1958), Compulsion (1959), Διεθνές Ξενοδοχείο (The V.I.P.s, 1963), Ένας άνθρωπος για όλες τις εποχές (A Man for all Seasons, 1966), Casino Royale (1967), Chimes at Midnight (1967) ,The Immortal Story (1968), Bitka na Neretvi (1969), Waterloo (1970), Malpertuis (1971), Voyage of the Damned (1976), The Muppet Movie (1979), The Transformers: The Movie (1986) κά

Το 62ο ΦΚΘ (Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 2021, 4-14 Νοε) εμπνεόμενο (;; -οψόμεθα) από το «Ο κανόνας του παιχνιδιού» (La Règle du Jeu, 1939) του Ζαν Ρενουάρ» για κάποιο δικό του λόγο το συσχετίζει με το Citizen Kane -Πολίτη Κέιν (1941) του Όρσον Γουέλς.

Μεγάλος ο Orson Welles με τις πάνω από 100 παραγωγές σαν σκηνοθέτης, σεναριογράφος ηθοποιός, παραγωγός soundtrack κλπ. και στα μεγάλα έργα της έβδομης τέχνης η ταινία του «Πολίτης Κέιν», παρά το γεγονός ότι όταν ο Γουέλς τη γύριζε δεν μπορούσε παρά να στηριχτεί στις ελάχιστες εμπειρίες που είχε.
Παίζουν: Ορσον Γουέλς, Τζόζεφ Κότεν, Ντόροθι Κόμινγκορ, Εβερετ Σλόουν, Τζορτζ Κουλούρης, Αγκνες Μούρχεντ.
Την ταινία - σταθμό ολοκλήρωσε το 1941, με παταγώδη εμπορική αποτυχία.
Πρόσωπο της ο Τσαρλς Φόστερ Κέιν, ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους του κόσμου και (προφητικά) μεγιστάνας του Τύπου, που πεθαίνει ολομόναχος στον πύργο του Ξαναντού στην Καλιφόρνια αφήνοντας την τελευταία του πνοή λέγοντας Rosebud (Ρόουζμπαντ = «Ροδανθός»). 

Citizen Kane -Πολίτης Κέιν & Όρσον Γουέλς  |Rosebud

Ένας δημοσιογράφος αναλαμβάνει να ερευνήσει το αίνιγμα. Συναντά τα πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στη ζωή του Κέιν. Τη δεύτερη γυναίκα του, τον αρχισυντάκτη του, τον φίλο του Λίλαντ και τον υπηρέτη του. Διαμορφώνει την εικόνα της ζωής του.
Αλλά το αίνιγμα; Μορφή μπαρόκ, με σύνθεση σαν αυτοαναιρούμενο πάζλ, με κυρίαρχο το μοντάζ, αλλά και το φωτογραφικό θεατρικό βάθος πεδίου, ορίζει το φιλμ ως ένα μυστηριακό αντικείμενο με άπειρες όψεις. Το ίδιο και η ζωή του ήρωα, που πίσω από τη δύναμη και την αλαζονεία, είναι σαν παιδί που ζητάει αγάπη. Μια ομάδα δημοσιογράφων συγκεντρώνει υλικό για τη ζωή του μεγιστάνα. Την ευθύνη για το ρεπορτάζ την έχει ο Τόμσον, που θεωρεί ότι η λέξη - κλειδί για την αινιγματική προσωπικότητα του νεκρού είναι αυτή που είπε λίγο πριν πεθάνει.
Γυρίζει πίσω στο Rosebud -τον αντι-γρίφο της αντι-Σφίγγας (ο ίδιος ο Welles υποστήριξε παιχνιδιάρικα ότι η λέξη ήταν ο όρος του Hearst για τα γεννητικά όργανα της γυναίκας του και έτσι φυσικά ο μεγιστάνας ενοχλήθηκε).
Άλλο ένα ψεύτικο μονοπάτι. Η μουρμούρα του "Rosebud" είναι κατά κάποιο τρόπο η πειρακτική συνεκδοχική προσφορά της ταινίας το μέρος για το σύνολο, το ένα κομμάτι του πάζλ που είναι στην πραγματικότητα ολόκληρο το πάζλ -αλλά και που δεν είναι.
Το Rosebud είναι πιθανότατα η διαίσθηση του Welles για την απατηλή επίδραση της μνήμης που θα επηρεάσει όλους μας, ιδιαίτερα στο τέλος της ζωής μας: η φοβερή πεποίθηση –μέσα από flashback, ότι οι παιδικές αναμνήσεις είναι καλύτερες, απλούστερες, πιο αληθινές από τις ενήλικες - ότι οι παιδικές αναμνήσεις είναι τα μόνα πράγματα που είναι αληθινά.
Οι απομνημονευμένες λεπτομέρειες της πρώιμης ύπαρξης-στιγμές, αισθήσεις και εικόνες-έχουν μια αυθαίρετη ποιητική αυθεντικότητα, η οποία είναι ένα υποπροϊόν της αποστασιοποίησης από το προζαικό πλαίσιο και την προοπτική που κατακλύζει τα μυαλά των ενηλίκων, την ορθολογική κατανόηση που θα τους στερούσε τη μυστηριώδη δύναμη τους. Όλοι έχουμε στο μυαλό μας δύο ή τρία ισχυρά ενεργά κομμάτια της παιδικής μνήμης, τα οποία θα επιστρέψουν για να χλευάσουν το ασήμαντο όνειρο της ζωής μας.

Η ιδιοφυής και αντιφατική προσωπικότητα

Παιδί θαύμα, ιδιοφυής πάνω από τα συνήθη όρια, κάτι που πλήρωνε σε όλη του τη ζωή. Ο Όρσον Γουέλς, είναι από τους κινηματογραφιστές που μπαίνει εύκολα στον κλειστό κύκλο των δέκα κορυφαίων σκηνοθετών όλων των εποχών. Πώς άλλωστε θα μπορούσε να μείνει έξω από την στρογγυλή τράπεζα των ιπποτών του κινηματογράφου, ο άνθρωπος που έκανε στα 25 του χρόνια μία από τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών, για κάποιους την κορυφαία, τον πολυθρύλητο “Πολίτη Κέιν”. Ένα φιλμ που σημάδεψε και άλλαξε την πορεία του παγκόσμιου σινεμά.
36 χρόνια από το θάνατό του παραμένει κινηματογραφικό σύμβολο, σκηνοθέτης που με τις ταινίες του άλλαξε ακόμη και τον τρόπο προσέγγισης του σινεμά, ενώ ως ηθοποιός, επιβλητικός, με τη βαθιά του χαρακτηριστική φωνή, θα καλύπτει πάντα τις φωνές των αρνητών του. Αυτών που όχι άδικα, αλλά μάλλον επιφανειακά, δεν μπορούν να δεχθούν ότι ανήκει στην κορυφαία δεκάδα σκηνοθετών, με μία και μοναδική ταινία – αλλά τι ταινία.
Το έργο του τεράστιο αν και όχι εκτεταμένο, η ζωή του ταραχώδης, η προσωπικότητά του μεγαλοφυής και συνάμα αλλοπρόσαλλη, αντιφατική…

Από νωρίς στα δύσκολα της ζωής

Ο Τζορτζ Όρσον Γουέλς γεννήθηκε στις 6 Μαΐου του 1915 στην μικρή πόλη Κενόσα του Ουισκόνσιν, ενώ μετά από τέσσερα χρόνια μετακόμισε στο Σικάγο. Είναι ακόμη ένας άνθρωπος του κινηματογράφου, που είχε δύσκολα παιδικά χρόνια. Κι αυτό διότι μετά το διαζύγιο των γονιών του, ο πατέρας του μικροβιομήχανος και η μητέρα του μία καλλιεργημένη και γνωστή πιανίστρια, ο Γουέλς θα μείνει ορφανός σε ηλικία 15 χρόνων και θα μεγαλώσει με τη φροντίδα συγγενών και φίλων. Ολοκληρώνοντας τις σπουδές του, θα μπει στο χώρο του θεάματος ως ηθοποιός, σκηνοθέτης και σκηνογράφος. Σε ηλικία 19 χρόνων θα παντρευτεί την ηθοποιό Βιρτζίνια Νίκολσον, θα αποκτήσουν μία κόρη, αλλά θα χωρίσουν έπειτα από 5 χρόνια.

Εισβολή... Αρειανών

Το 1938 θα είναι σημαδιακό, αλλά και ενδεικτικό της ιδιοφυούς προσωπικότητάς του, καθώς ως παραγωγός του ραδιοφώνου στο CBS, θα κάνει μεταφορά του “Πολέμου των Κόσμων”, μεταδίδοντας, με μορφή ειδήσεων, ρεπορτάζ, ανταποκρίσεων μία φανταστική εισβολή Αρειανών στη γη, καταφέρνοντας με την επιβλητική φωνή του να πανικοβάλει τους Αμερικάνους, παρά τις επανειλημμένες διαβεβαιώσεις ότι πρόκειται για φανταστικό ραδιοφωνικό σκετς.

Το θάψιμο του “Πολίτη”

Το 1939 θα αρχίσει να έχει τις πρώτες επαφές με τα μεγάλα στούντιο και τελικά θα υπογράψει συμβόλαιο με την RKO, για τρεις ταινίες, εξασφαλίζοντας ότι θα έχει τη δυνατότητα να έχει τον απόλυτο έλεγχο των ταινιών του.
Έτσι, λίγους μήνες μετά κι αφού θα παρακολουθήσει πάνω από 40 φορές την αθάνατη “Ταχυδρομική Άμαξα”, ένα συνοπτικό κινηματογραφικό σεμινάριο, του Τζον Φορντ, θα ξεκινήσει τα γυρίσματα του ανεπανάληπτου “Πολίτη Κέιν” με πρωταγωνιστή τον Τζόζεφ Κότεν και τον ίδιο στο ρόλο του πανίσχυρου μεγιστάνα Κέιν, σε γηραιά ηλικία- άλλωστε το ταλέντο του εξαπλωνόταν ακόμη και στις μεταμφιέσεις.
Η ιστορία, που θυμίζει κατά πολύ τη ζωή τού τότε πανίσχυρου μεγαλοεκδότη Χιρστ, θα σταθεί εμπόδιο στην επιτυχία της ταινίας. Ο Χιρστ, έχοντας στενές σχέσεις με τους μεγάλους του Χόλιγουντ και ελέγχοντας μεγάλο μέρος των εφημερίδων, θα σαμποτάρει την ταινία, θα διαδώσει ότι ο Γουέλς είναι κομμουνιστής κι έχει αντιαμερικανικές απόψεις, ενώ η κριτική θα θάψει κανονικά την ταινία, που αναγνωρίστηκε με δόξα και τιμή μετά από χρόνια.

Τον επόμενο χρόνο θα γυρίσει ακόμη ένα αριστούργημα, τους “Υπέροχους Άμπερσον” και πάλι με τον Τζόζεφ Κότεν (+Ντολόρες Κοστέλο, Τιμ Χολτ, Αν Μπάξτερ). Μία ταινία που για κάποιους είναι ανώτερη ακόμη και από τον “Πολίτη Κέιν” και παρότι το στούντιο θα της αλλάξει τη μορφή, επεμβαίνοντας στο τελικό μοντάζ, με δικαιολογία την εποχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και πως το κοινό ήθελε “θετικά μηνύματα”…

Η Τζίλντα και οι άλλες…

Τον επόμενο χρόνο θα παντρευτεί την θρυλική ντίβα Ρίτα Χέιγουορθ της “Τζίλντα” με την οποία θα χωρίσουν έπειτα από πέντε χρόνια, καθώς ο Όρσον Γουέλς -εκτός από το φαγητό και το ποτό- ξετρελαινόταν και με το γυναικείο φύλο. Οι ερωτικές του περιπέτειες πάμπολλες (Ντολόρες ντελ Ρίο, Όγια Κοντάρ κ.ά) και η ερωτική του επιθυμία ανεξάντλητη.

Θα πεθάνει μόνος του από έμφραγμα, αφού είχε ξαναχωρίσει την τρίτη του γυναίκα, την Ιταλίδα ηθοποιό Πάολα Μόρι και θα ταφεί μακριά από το Χόλιγουντ και τις ΗΠΑ, στη Ρόντα της Ανδαλουσίας, μετά από δική του επιθυμία. Μία αντιφατική προσωπικότητα, που όπως έλεγε ο ίδιος «όλοι μας αποτελούμαστε από αντιθέσεις, που δεν καταφέρνουμε να εναρμονίσουμε».