Γερμανός: αυτό το κάνατε εσείς; | Πικάσο ΟΧΙ ΕΣΕΙΣ … -85 χρόνια Γκερνίκα

 

Σαν σήμερα 26 Απρίλη 1937:
Οι φασίστες ισοπεδώνουν την Γκερνίκα
(Γκουέρνικα)

Μαινόταν στην Ισπανία ο Εμφύλιος Πόλεμος, όταν η γερμανική πολεμική αεροπορία ισοπεδώνει, ύστερα από ένα βομβαρδισμό τριών ολόκληρων ωρών τη μικρή πόλη στη χώρα των Βάσκων, σκοτώνοντας χίλιους ανυπεράσπιστους άμαχους. Η βάρβαρη καταστροφή της ιερής πόλης Guernica, προκάλεσε την αγανάκτηση των προοδευτικών ανθρώπων όλου του κόσμου. Δεν ήταν μόνο η επέμβαση της Γερμανίας στο πλευρό του Φράνκο κατά των δημοκρατικών, ήταν και ένα σήμα κινδύνου για την ανθρωπότητα από τη φονική ναζιστική πολεμική μηχανή, που απειλούσε πλέον ολόκληρη την Ευρώπη.

Η σαραντάχρονη δικτατορία του Φράνκο εμπόδισε την ιστορική έρευνα σχετικά με τη σφαγή της Γκουέρνικα. Η επίσημη εκδοχή της φρανκικής προπαγάνδας ήταν ότι η πόλη πυρπολήθηκε από τους «ερυθρούς στασιαστές», για τους δικούς τους προπαγανδιστικούς σκοπούς. Φυσικά κανείς δεν μπορούσε να δεχτεί κάτι τέτοιο. Ένα ερώτημα που απασχολούσε τους ιστορικούς ήταν αν ο βομβαρδισμός έγινε με τη συναίνεση των εθνικιστών ή αν οι Γερμανοί έδρασαν ανεξάρτητα, κάνοντας μια γενική δοκιμή των μεθόδων αεροπορικής καταστροφής που επρόκειτο να παίξουν τόσο σημαντικό ρόλο στον επερχόμενο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Γερμανοί μεταπολεμικοί πολιτικοί πάντως συνέκλιναν στην άποψη ότι για τη σφαγή ευθύνονται από κοινού οι ναζί και ο Φράνκο.

Ο βομβαρδισμός της Γκουέρνικα δεν ήταν η μόνη «συνδρομή» της ναζιστικής Γερμανίας στον Φράνκο. Ο ίδιος ο Χίτλερ υπολόγιζε ότι η «βοήθεια» έφτασε τα 400 εκατομμύρια μάρκα, ποσό αστρονομικό για τα δεδομένα εκείνης της εποχής. Δεν έγινε γνωστός ο αριθμός των Γερμανών που πολέμησαν από τις φασιστικές γραμμές, αλλά το γεγονός ότι από το φρανκικό καθεστώς παρασημοφορήθηκαν 29.113 Γερμανοί αξιωματικοί και στρατιώτες δείχνει το μέγεθος της ανάμειξης.

«Κραυγές παιδιών, κραυγές γυναικών, κραυγές πουλιών», σημείωνε στο ημερολόγιό του ο μεγάλος Ισπανός ζωγράφος Πάμπλο Πικάσο, λίγο πριν καταγράψει στον ομώνυμο πίνακά του την καταστροφή της Γκουέρνικα, κληροδοτώντας στην αιωνιότητα τη μεγαλύτερη αγριότητα του πολέμου.

Πηγή: Ριζοσπάστης

Η Γκερνίκα (Guernica), ένα από τα διασημότερα ίσως έργα του Πικάσο, σε καμβά 3,54Χ7,82μ περιγράφει τη βιαιότητα, την απανθρωπιά και απόγνωση του πολέμου. Ξεκίνησε το έργο Πρωτομαγιά και το ολοκλήρωσε στις 3-Ιουν-1937. Δεν υπάρχουν όπλα, αεροπλάνα, βόμβες και ερείπια αλλά κυριαρχούν –διαμελισμένα, ένας ταύρος κι ένα πληγωμένο άλογο με τέσσερις γυναικείες φιγούρες που ουρλιάζουν κρατώντας νεκρά μωρά.
Ασπρόμαυρο με αποχρώσεις του γκρι, «αφαίρεση του χρώματος και του ανάγλυφου ως διακοπή της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο, που όταν διακόπτεται, δεν υπάρχει πια η φύση ή η ζωή»

Η διαδικασία της δημιουργίας του αποτυπώθηκε σε μια σειρά φωτογραφιών από την ερωμένη και μούσα του, Dora Maar -σαράντα πέντε σχέδια έχουν σωθεί.
Η σειρά La Femme qui pleure (η γυναίκα που κλαίει) πίνακες με λάδι σε καμβά του Πικάσο (ο τελευταίος δημιουργήθηκε τέλη του 1937) απεικονίζουν τη Ντόρα Μάαρ και συνδέονται στενά με την εικονογραφία της Guernica.

Όταν οι Γερμανοί μπήκαν στο Παρίσι, ένας αξιωματικός του έδειξε σε φωτογραφία τον πίνακα στον ίδιο τον Πικάσο που είχε προσαχθεί ρωτώντας τον: -
“Αυτόν τον πίνακα εσείς τον κάνατε”;
Κι εκείνος απάντησε με θάρρος: “Όχι, Εσείς!”

Με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το έργο φυγαδεύτηκε στις ΗΠΑ, για να αποφευχθεί η καταστροφή του και έμεινε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης για πολλά χρόνια όπου το 1974 βανδαλίστηκε με κόκκινη μπογιά …σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη σφαγή του Μι Λάι στο Βιετνάμ.
Το 1981 η Γκερνίκα επιστράφηκε στην Ισπανία και εκτέθηκε αρχικά στο Casón del Buen Retiro και κατόπιν στο Μουσείο ντελ Πράδο, προστατευμένη με αλεξίσφαιρο τζάμι και οπλισμένους φρουρούς και το 1992 στη σημερινή του θέση στο Εθνικό Μουσείο Τέχνης στη Μαδρίτη.
Πρόταση να μεταφερθεί στο Μουσείο Γκούγκενχαϊμ στο Μπιλμπάο, λίγα χιλιόμετρα από την Γκερνίκα, δεν ευδοκίμησε

(προσπάθεια) Αναλυτικής Προσέγγισης

Η Γκερνίκα θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους πίνακες της καριέρας του Πικάσο αλλά και του 20^ού αιώνα, τόσο για το πολιτικό του μήνυμα όσο και για το ύφος της -μείγμα κυβιστικών και εξπρεσιονιστικών στοιχείων που την κάνουν μοναδική.
Αναμφισβήτητα είναι εμπνευσμένη από το ιστορικό πλαίσιο του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου και την καταστροφή από τους φασίστες (Λεγεώνα Condor) της —υπό τον έλεγχο της Δεύτερης Δημοκρατίας Guernica στη Βισκάγια της Χώρας των Βάσκων (Villa Vasca de Guernica).

Ο Πικάσο εφαρμόζει την τεχνική της ελαιογραφίας σε μεγάλο καμβά. Πρόκειται για έναν πολύχρωμο πίνακα, του οποίου η παλέτα περιλαμβάνει το μαύρο, το γκρι, το μπλε και το άσπρο, έτσι ώστε ο ζωγράφος να αξιοποιεί στο έπακρο τις έντονες αντιθέσεις chiaroscuro που επιτρέπουν αυτά τα χρώματα.
Ο πίνακας αντικατοπτρίζει τη δυαδικότητα δύο σκηνών σε μία: το αριστερό μέρος μοιάζει με το εσωτερικό ενός σπιτιού και το δεξί με το εξωτερικό, και οι δύο ενώνονται και χωρίζονται με κατώφλια.

Από τη σειρά
La Femme qui pleure
(η γυναίκα που κλαίει)

Το κατώφλι είναι ένα σημαντικό σύμβολο στην καλλιτεχνική φαντασία. Αυτό επιτρέπει τη διέλευση από το εσωτερικό προς το εξωτερικό και αντίστροφα, και επικοινωνεί διάφορους χώρους και κόσμους. Επομένως, όταν περνάς οποιοδήποτε κατώφλι, μπαίνεις σε μια επικίνδυνη ζώνη αόρατων αλλά πραγματικών μαχών: συνειδητά και υποσυνείδητα.
Για την ενοποίηση των διαφορετικών όψεων του πίνακα, ο Πικάσο χρησιμοποιεί την τεχνική του συνθετικού κυβισμού, που συνίσταται στη χάραξη μιας ευθείας γραμμής σε όλο τον πίνακα, ενοποιώντας έτσι τις ασύνδετες φόρμες.

Το φως στον πίνακα είναι ζωτικής σημασίας για να δείξει το δράμα και τη σύνδεση μεταξύ των διαφορετικών χαρακτήρων καθώς είναι όλοι φωτισμένοι και όλοι μαζί σε αυτό το βάσανο.

Χαρακτήρες & φιγούρες

Η σύνθεση της Guernica περιλαμβάνει εννέα χαρακτήρες: τέσσερις γυναίκες, ένα άλογο, έναν ταύρο, ένα πουλί (περιστέρι), μια λάμπα και έναν άνδρα.

Γυναίκες

Για τον Πικάσο, οι γυναίκες είναι η φιγούρα που δείχνει τη θλίψη και τον πόνο σε μέγιστο βαθμό:
Δύο γυναίκες φωνάζουν –καλούν τον ουρανό, για δικαιοσύνη μία σε κάθε άκρο του πίνακα που πλαισιώνει τα δεινά. Η γυναίκα στα αριστερά φωνάζει για τη ζωή του γιου της, σύμβολο ίσως ψυχικού πόνου, και μας θυμίζει την εικονογραφία της Pietà.
Η γυναίκα στα δεξιά φωνάζει για τη φωτιά που την κατατρώει με τον Πικάσο να αυξάνει το αίσθημα του εγκλεισμού περιγράφοντάς το σε ένα τετράγωνο.
Οι άλλες δύο γυναίκες δημιουργούν την κίνηση από τα δεξιά προς το κέντρο του έργου. Η μικρότερη φαίνεται κολλημένη στο φως που εκπέμπεται από τη λάμπα στο κέντρο του δωματίου, έτσι το σώμα της (διαγώνια) συμπληρώνει την τριγωνική σύνθεση.
Η άλλη, παρόμοια με φάντασμα, κοιτάζει έξω από ένα παράθυρο κουβαλώντας ένα κερί προς την κατεύθυνση της κεντρικής φιγούρας το άλογο. Είναι η μόνη αιθέρια εικόνα και η μόνη που μπαίνει ή βγαίνει από παράθυρο (ή κατώφλι), μετακινούμενη από τον έναν κόσμο στον άλλο.

Τα ζώα

Πληγωμένο με δόρυ, το άλογο υφίσταται κυβιστικές συσπάσεις του κεφαλιού και του λαιμού.
Από το στόμα του βγαίνει ένα μαχαίρι που έχει γλώσσα, που δείχνει προς την κατεύθυνση του ταύρου -στην αριστερή πλευρά του πλαισίου εκπληκτικά απαθή. Είναι ο μόνος που κοιτάζει το κοινό και επικοινωνεί μαζί του με τρόπο που δεν το κάνουν οι άλλοι χαρακτήρες.
Ο Πικάσο, τη δεκαετία του 1930, έκανε τον ταύρο ένα επαναλαμβανόμενο ζώο στην εικονογραφία του μέχρι και σύμβολο της ζωής του.
Το πουλί (περιστέρι) πολύ λεπτό ανάμεσα στα δύο δυνατά ζώα του πίνακα (ταύρο και άλογο). Αλλά αυτό δεν το εμποδίζει να σκαρφαλώσει στους ουρανούς με τον ίδιο τρόπο που κάνουν οι γυναίκες που πλαισιώνονται σε κάθε πλευρά του πίνακα.

Η λάμπα

Ο βολβός περιγεγραμμένος σε ένα είδος ματιού, με ακτίνες σαν ήλιος, κυριαρχεί σε όλη τη σκηνή και δίνει την αίσθηση της παρατήρησης όλων των γεγονότων από έξω.
Ο εσωτερικός λαμπτήρας παίζει με την ασάφεια και τη δυαδικότητα του να μην ξέρεις αν είναι νύχτα ή μέρα, εσωτερικό ή εξωτερικό. Μας μεταφέρει σε έναν κόσμο έξω από αυτόν τον κόσμο.

Ο άνδρας παριστάνεται από μια ενιαία φιγούρα, στο έδαφος, με τα χέρια απλωμένα και κατακερματισμένα.
Βρίσκεται κατά μήκος του δαπέδου στα αριστερά, βλέπουμε το ακρωτηριασμένο χέρι του, να κρατά ακόμα ένα σπασμένο σπαθί δίπλα σε ένα μόνο μικροσκοπικό λουλούδι που βρίσκεται στο κάτω κέντρο του πίνακα, ίσως αντιπροσωπεύοντας την ελπίδα.
Οι ρίγες στο μπράτσο συμβολίζουν τη μαστίγωση. Αυτό, μαζί με την ανοιχτή του αγκαλιά, μας θυμίζει τη σταύρωση ως ταλαιπωρία και θυσία του ανθρώπου.

Ο Πάμπλο Πικάσο είχε πει τα εξής: Το έργο μου είναι μια κραυγή καταγγελίας του πολέμου και των επιθέσεων των εχθρών της Δημοκρατίας
(...)
Η ζωγραφική δεν είναι για τη διακόσμηση διαμερισμάτων, η τέχνη είναι ένα επιθετικό και αμυντικό όργανο πολέμου ενάντια στον εχθρό. Ο πόλεμος στην Ισπανία είναι η μάχη αντίδρασης ενάντια στο λαό, ενάντια στην ελευθερία. Στην τοιχογραφία που δουλεύω, την οποία θα ονομάσω Guernica, και σε όλα τα τελευταία μου έργα, εκφράζω ξεκάθαρα την αποστροφή μου για τη στρατιωτική κάστα, που έχει βυθίσει την Ισπανία σε έναν ωκεανό πόνου και θανάτου.

Αξίζει να θυμίσουμε και την 1^η μεταφορά στον κινηματογράφο (1951 - ντοκιμαντέρ 13λ  -σκηνοθεσία Robert Hessens + Alain Resnais κείμενα | ποίηση Paul Éluard ακούγονται οι φωνές των María Casares και Jacques Pruvost)

Στο κλαρί οι αστοί

Πολλές προσπάθειες έγιναν στη συνέχεια από αστούς δημοσιολόγους κριτικούς και «κριτικούς» τέχνης να παρουσιάσουν τη Guernica σαν «πίνακα προπαγάνδας», που ανταποκρίθηκε …στους  σκοπούς της ισπανικής αριστεράς, που ο Πικάσο ονόμασε το έργο του «για να ανέβει  κατηγορία» … και «να πολλαπλασιάσει την προβολή του στην Ευρώπη», μετατρέποντάς το σε σύμβολο ενάντια στη φασιστική βαρβαρότητα του ισπανικού πολέμου.

Σε πρόσφατο άρθρο της Macarena García με τίτλο ¿Y si el ‘Guernica’ contara otra historia? και αν η Guernica είπε μια άλλη ιστορία; (στο οποίο κάνει κριτική για το ομώνυμο βιβλίο του José María Juarranz de la Fuente -2019), αναφέρεται ότι το έργο θα είχε αρχίσει να γίνεται πραγματοποιήθηκαν πριν γίνουν γνωστοί οι βομβαρδισμοί.
Το αρχικό θέμα θα ήταν, σύμφωνα με τον Juarranz, μια αυτοβιογραφική οικογενειακή αφήγηση του ζωγράφου, η οποία διέρχεται από την ιστορία του με τη μητέρα του, τους εραστές του και την κόρη του, που επρόκειτο να πεθάνει μετά τη γέννα. Αυτή η υπόθεση θα είχε ήδη προταθεί από τον Daniel-Henry Kanhweiler, έμπορο έργων τέχνης και βιογράφο του ζωγράφου από τη Μάλαγα.

Ο ταύρος –λένε αντιπροσωπεύει την αυτοπροσωπογραφία του Πικάσο, η γυναίκα με το λιποθυμισμένο παιδί την ερωμένη του Marie Thèresse Walter και την κόρη της Maya τη στιγμή της γέννησης και το άλογο την πρώην σύζυγό του Olga Koklova και η μυτερή γλώσσα τις σκληρές συζητήσεις του με πριν τον χωρισμό τους.
Όσο για τη γυναικεία φιγούρα που κρατά μια λάμπα που βγαίνει από παράθυρο, ο Χοσέ Μαρία τη συσχετίζει με τη μητέρα του καλλιτέχνη την ώρα του σεισμού που βίωσαν στη Μάλαγα...

Με ΑΠΟΨΗ

85 χρόνια μετά τη Γκερνίκα μαίνεται ένας ακόμη ιμπεριαλιστικός πόλεμος –αυτός της Ουκρανίας.

Ο Πικάσο απαντά …«Πώς έγινα κομμουνιστής»
«Η προσχώρησή μου στο Κομμουνιστικό Κόμμα είναι η λογική συνέπεια όλης μου της ζωής, όλου μου του έργου γιατί, είμαι υπερήφανος γι' αυτό, δεν πήρα ποτέ τη ζωγραφική σαν διασκέδαση ή ψυχαγωγία. Θέλησα με το σχέδιο και το χρώμα, αυτά ήταν τα όπλα μου, να μπω όσο μπορούσα πιο μέσα στην ανθρώπινη ψυχή, πιο βαθειά στη γνώση του κόσμου που μας λυτρώνει κάθε μέρα και περισσότερο. Προσπάθησα με το δικό μου τρόπο να εκφράσω αυτό που νόμιζα πιο αληθινό, πιο δίκηο, πιο υψηλό, κι όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες ξέρουν καλά πως αυτό είναι και το πιο ωραίο.
...Ναι, τώρα ξέρω πως αγωνίστηκα με τη ζωγραφική μου πάντα σαν αληθινός επαναστάτης, κατάλαβα όμως ταυτόχρονα πως αυτό μόνο δε φτάνει. Τα τελευταία τούτα χρόνια της τρομερής καταπιέσεως μου δείξανε πως είχα την υποχρέωση να πολεμήσω όχι μόνο με την τέχνη μου μα με ολόκληρο το είναι μου.

Και τότε πήγα προς το Κομμουνιστικό Κόμμα χωρίς τον παραμικρό δισταγμό, γιατί στο βάθος είμουνα πάντα μαζί του. Ο Ελυάρ, ο Αραγκόν, ο Κασσόν, ο Φουζερόν, όλοι μου οι φίλοι το ξέρουν καλά, κι αν ως τα τώρα δεν είχα προχωρήσει επίσημα, αυτό οφείλονταν σε ένα είδος "αφέλειας" γιατί νόμιζα πως το έργο μου κι η καρδιά μου που είτανε μαζί του φτάνανε. Μέσα μου όμως πάντα αυτό ήταν το Κόμμα μου. Μήπως δεν είν' αλήθεια πως το ΚΚ είναι εκείνο που προσπάθησε περισσότερο να γνωρίσει και ν' αναστηλώσει τον κόσμο, να κάνει τους σημερινούς και τους αυριανούς ανθρώπους πιο λεύτερους, πιο ευτυχισμένους, με καθάρια και τίμια σκέψη; Δεν είν' αλήθεια πως οι κομμουνιστές δείχτηκαν οι πιο θαρραλέοι τόσο στη Γαλλία, όσο και στην ΕΣΣΔ και στην Ισπανία μου; Γιατί τάχα να διστάζω; Μήπως από φόβο μην αναλάβω υποχρεώσεις; Ομως αντίθετα ποτές δεν ένοιωσα τον εαυτό μου τόσο λεύτερο, τόσο ολοκληρωμένο...
Κι ακόμα βιαζόμουνα τόσο να βρω μια πατρίδα. Είμουνα πάντα εξόριστος, τώρα δεν είμαι πια. Περιμένοντας την ώρα που η Ισπανία θα μπορέσει επιτέλους να με δεχτεί, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας άνοιξε την αγκαλιά του και με δέχτηκε. Μέσα σ' αυτό βρήκα ανθρώπους που περισσότερο εκτιμώ, τους πιο μεγάλους σοφούς, τους πιο μεγάλους ποιητές, κι ακόμα όλες αυτές τις υπέροχες φυσιογνωμίες των Παριζιάνων επαναστατών που είδα τις μέρες του Αυγούστου.
Κι είμαι πάλι ανάμεσα στ' αδέλφια μου».

Δείτε και Πάμπλο Πικάσο (του Γιώργου Μηλιώνη): Ο πίνακας ζωγραφικής είναι όπλο!