Μάνος Λοΐζος: Όλα μας τον θυμίζουν…

Σαν σήμερα 17 Σεπτέμβρη 1982 ο Μάνος Λοΐζος έφυγε από τη ζωή σε ένα νοσοκομείο της Μόσχας σε ηλικία μόλις 45 ετών.

Τον είχα γνωρίσει πιτσιρίκι –πάνε 60 χρόνια το 1962, 40 χρόνια πριν το θάνατό του στην «Αλόμα» του Χολαργού, όπου άκουσα για πρώτη φορά με συγκίνηση το θρυλικό «δρόμο», που είχε «τη δική του ιστορία» -ο πατέρας χειροκροτούσε μαζί με όλη τη γαλαρία, εγώ δεν πολυκαταλάβαινα –ήταν πάντως ωραία...

Ο Μάνος γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου 22-Οκτ-1937 και από μικρός έδειξε την κλίση του στη μουσική -άρχισε μαθήματα κιθάρας, πιάνου και βιολιού.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 ήρθε στην Αθήνα για σπουδές, στην αρχή στη Φαρμακευτική Σχολή και αργότερα στην Εμπορική. Όμως η μουσική έχει «κλέψει» την ευαίσθητη ψυχή του. Παρατάει τις σπουδές του και αφιερώνεται στην περιπέτειά της.

Το «Τραγούδι του Δρόμου» του Λόρκα, που το βρίσκει στο περιοδικό «Επιθεώρηση Τέχνης» (σε μετάφραση του Νίκου Γκάτσου), τον εμπνέει. Το μελοποιεί και στις αρχές του ’62, με ερμηνευτή τον Γιώργο Μούτσιο, θα κυκλοφορήσει τον πρώτο του (μικρό) δίσκο.
           σ.σ. βλ φωτο κεφαλίδας -
           η υπογραφή είναι του πατέρα

Οι αγώνες του ’64-’65 δεν τον αφήνουν αδιάφορο και τα τραγούδια που γράφει εκείνη την περίοδο είναι εμπνευσμένα από αυτούς. Ο «Δρόμος», το «Ακορντεόν», ο «Τρίτος Παγκόσμιος».

Τον Απρίλη του 1967, δύο μέρες πριν το φασιστικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, παρουσιάζει τα «Νέγρικα» σε στίχους Γιάννη Νεγρεπόντη. Αποτελούν κορυφαία στιγμή τόσο για τον Λοΐζο όσο και για το ελληνικό πολιτικό τραγούδι.
Τα τραγούδια αυτά, που αναφέρονται στον αγώνα επιβίωσης των μαύρων της Αμερικής, θα κυκλοφορήσουν σε δίσκο πολύ αργότερα, το 1975, καθώς «μπήκαν» στις μαύρες λίστες της δικτατορίας και απαγορεύτηκαν.

Στις 21 Απριλίου 1967 «λόγω της εκρύθμου καταστάσεως ο στρατός ανέλαβε την διακυβέρνησιν της χώρας».
Ο Λοΐζος φεύγει από την Ελλάδα για να μη συλληφθεί, όμως, μετά από έξι μήνες στην Αγγλία, στις αρχές του ’68, επιστρέφει στην Αθήνα.
Μέσα στην εφταετία γράφει τραγούδια που γίνονται επιτυχίες, με ερμηνευτές κυρίως τους Γ. Νταλάρα και Γ. Καλατζή.

• Κυκλοφορεί τους δίσκους «Ο Σταθμός», «Θαλασσογραφίες», «Ευδοκία», «Να ‘χαμε τι να ‘χαμε». Παράλληλα, συνθέτει τραγούδια που τραγουδά σε φίλους. Τραγούδια που, όπως έλεγε ο ίδιος, δεν ακούγονταν «έξω από τους τέσσερις τοίχους μιας κάμαρας». Ο θρυλικός «Τσε», ο «Μέρμηγκας», τα «Συρματοπλέγματα», το αντιπολεμικό «Μη με ρωτάς».
• Στην περίοδο ’74-’76, ακολουθούν οι κύκλοι «Καλημέρα ήλιε», «Τα τραγούδια του δρόμου», «Τα τραγούδια μας» σε στίχους Φώντα Λάδη, με τραγούδια όπως το «Πάγωσε η τσιμινιέρα» που έντυσε (και ντύνει) με μουσική και στίχο σκληρές ταξικές αναμετρήσεις.
• Το 1979 κυκλοφόρησαν τα «Τραγούδια της Χαρούλας», σε στίχους του Μανώλη Ρασούλη (τρία του Πυθαγόρα): «Τίποτα δεν πάει χαμένο», «Μες το πλήθος», «Όλα σε θυμίζουν», «Γύφτισσα τον εβύζαξε» κ.ά.

Ακολουθούν ο τελευταίος του δίσκος «Για μια μέρα ζωής» και μετά το θάνατό του τα «Γράμματα στην αγαπημένη», σε ποίηση Ναζίμ Χικμέτ.

Ένας ανήσυχος δημιουργός, γεμάτος έμπνευση. Άνθρωπος μαχητικός, ερωτικός, τρυφερός, ευαίσθητος, ονειροπόλος, με την ψυχή του δεμένη στο ταξίδι. Ένας συνειδητοποιημένος πολίτης, στρατευμένος καλλιτέχνης, που με το τραγούδι του και τη ζωή του έπαιρνε θέση στα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής του, απέναντι στη δικτατορία, στην καταπίεση, στην αδικία, στον κοινωνικό ρατσισμό. Ο Μάνος Λοΐζος υπήρξε μια από τις σημαντικότερες δυνάμεις του νεοελληνικού τραγουδιού, καταθέτοντας μουσική μεγάλης έμπνευσης και ταυτόχρονα οικεία, που παραμένει κοσμαγάπητη, αξεπέραστη στο χρόνο, και πολλά χρόνια μετά το φευγιό του συγκινεί, συναρπάζει όχι μόνο τους παλιότερους, αλλά και πολλούς νέους ανθρώπους.

Η ιδεολογική του στράτευση με το ΚΚΕ, η ευαισθησία του σε ό,τι αφορά τους ταπεινούς και τους καταφρονεμένους, η αλληλεγγύη του στους αγωνιζόμενους για ειρήνη, ισότητα, αξιοπρέπεια, βρήκαν καλλιτεχνική έκφραση σε πολλά έργα του.

Η φυσική απουσία του Μ. Λοΐζου σίγουρα στέρησε πολλά από το ελληνικό τραγούδι.
Όμως, ο χρόνος δεν στάθηκε ικανός να μειώσει την ανάγκη μας να ανατρέχουμε στο μοναδικής ομορφιάς έργο του.

Τρία χρόνια μετά, Σεπ-1985, η Μάρω Λοΐζου έριξε την ιδέα για τη δημιουργία ενός βιβλίου.
Ανάμεσα στις πολλές μαρτυρίες, εκείνη του Στέλιου Καζαντζίδη, με τον οποίον ο Μάνος Λοΐζος είχε συνεργαστεί το 1970, δίνοντας τα τραγούδια «Δεν θα ξαναγαπήσω» και «Όταν βλέπετε να κλαίω».

Αυτά τα λόγια είχε πει τότε ο Στελάρας:
«Τον ήξερα λίγο. Τον αγάπησα πολύ. Λυπάμαι που δεν πρόλαβα να τραγουδήσω περισσότερα τραγούδια του. Πρόλαβα και είπα μόνο δύο. Το τραγούδι: «Όταν βλέπετε να κλαίω» και το «Μερτικό μου απ’ τη χαρά» (σ.σ. εννοεί το «Δεν θα ξαναγαπήσω»).
Θυμάμαι την ημέρα της ηχογράφησης στο στούντιο, με εκείνο το γλυκό παιδικό του χαμόγελο που μ’ αγκάλιασε και πήγαμε να κάνουμε πρόβα τα τραγούδια του στο πιάνο. Μου τα έπαιξε από δυο φορές το καθένα. Την τρίτη άρχισα και τραγουδούσα κι εγώ μαζί του.

Αν θυμάμαι καλά δεν παίχτηκαν για τέταρτη φορά και τα τραγούδια τα ήξερα πια καλά. Μ’ άφησε μόνο στην αίθουσα ηχογράφησης και ανέβηκε δίπλα στον ηχολήπτη για να παρακολουθήσει την ηχογράφηση. Τα τραγούδησα από μια φορά μόνο. Όταν τον ρώτησα αν είναι ευχαριστημένος από την ερμηνεία μου μού είπε τη φράση: «Τελειώσαμε, τι άλλο να πεις ρε Στέλιο;»

Η επόμενη συνάντηση ήταν σε μια ταβέρνα που μου ζήτησε τη χάρη να του τραγουδήσω το «Σαββατόβραδο» του Μίκη Θεοδωράκη και του Τάσου Λειβαδίτη. Κι όταν τον ρώτησα πώς θα το πω, έτρεξε κι έφερε από το αυτοκίνητό του τη δωδεκάχορδη κιθάρα του, που την κουβαλούσε πάντα μαζί του. Του το τραγούδησα κι έκανε σαν μικρό παιδί απ’ τη χαρά του.
Η τελευταία φορά που τον είδα ήταν στον γάμο μου. Στο γλέντι που έγινε το βράδυ, ήταν τόσο μεγάλη η χαρά του για το γεγονός που παραλίγο να σηκωθεί και να χορέψει τσιφτετέλι επάνω στο τραπέζι μαζί με τη Χαρούλα.

Έτσι πάντα τον θυμάμαι τον Μάνο. Γελαστό και καλοσυνάτο. Γεια σου, Μάνο».

Πήγε "πιο πέρα απ' τον ορίζοντα... "

"Τα πολυβόλα σωπάσαν οι πόλεις / αδειάσαν και κλείσαν / Ενας βοριάς παγωμένος σαρώνει την έρημη γη/ Στρατιώτες έρχονται πάνε - ρωτάνε γιατί πολεμήσαν/ και συ ησυχάζεις, το δάκτυλο βάζεις να βρεις την πληγή...". Οι στίχοι στο στόμα και στην ψυχή να φτερουγίζει η μελωδία του τραγουδιού του. Οικεία, αγαπημένη... Μη με ρωτάς... σε θυμάμαι...

Οι δημοκρατικοί αγώνες του '64 - '65 δεν τον αφήνουν αδιάφορο. Κάθε άλλο, καθώς τα τραγούδια που έγραψε εκείνη την περίοδο είναι εμπνευσμένα από αυτούς. Ηταν η εποχή που οι μπουάτ γίνονταν τόπος συνάντησης των φοιτητών της γενιάς του 114 και του 15% για την παιδεία, τραγουδώντας το "Δρόμο",το "Ακορντεόν",τον "Τρίτο Παγκόσμιο".

Τραγούδια διαμαρτυρίας

Η ιδεολογική του στράτευση, η ευαισθησία του σε ό,τι αφορά τους ταπεινούς και τους καταφρονεμένους, η αλληλεγγύη του στους αγωνιζόμενους για ειρήνη, ισότητα, αξιοπρέπεια, θα βρουν καλλιτεχνική έκφραση σε έργα όπως τα "Νέγρικα" σε ποίηση του Γιάννη Νεγρεπόντη,τα οποία για πρώτη φορά παρουσιάζονται στη θρυλική συναυλία της ΕΦΕΕ, στις 19 Απρίλη του 1967 με ερμηνευτές την Μ. Φαραντούρη και τον Γ. Ζωγράφο. "Οσο η σιωπή είναι χρυσός/ τόσο του νέγρου ο ιδρώς/ για τον λευκό είν' θησαυρός/ στράφι του νέγρου ο θυμός/("Κι αν συ λευκός, νέγρος εγώ").Τα τραγούδια αυτά, που αναφέρονται στον αγώνα επιβίωσης των μαύρων της Αμερικής, θα κυκλοφορήσουν σε δίσκο πολύ αργότερα, το 1975, καθώς είναι στις μαύρες λίστες της δικτατορίας κι έχουν απαγορευτεί.

"Για μένα η μουσική είναι μέσον",έλεγε ο ίδιος σε συνέντευξή του στη "Δημοκρατική Αλλαγή" το '66, αναφερόμενος στο μουσικό τους ύφος. "Τα εκφραστικά μου μέσα πηγάζουν από αυτά που θέλω να πω.Στη συγκεκριμένη περίπτωση των "Νέγρικων" χρησιμοποίησα για πρώτη φορά ηλεκτρικές κιθάρες και όργανο στην ορχήστρα μου, όπως και ρυθμό σέικ και μποστέλα κ.ά. Για μένα το φαινόμενο γιε - γιε είναι φαινόμενο που καθρεφτίζει την εποχή μας. Το σέικ δεν έχει καμία σχέση με το τσα - τσα ή το μάμπο - ρυθμούς μάλλον αισθησιακούς. Οι σύγχρονοι ρυθμοί (σέικ) είναι ρυθμοί διαμαρτυρίας, μοναξιάς και αυτοσεβασμού. Και η ποίηση των "Νέγρικων" με οδήγησε σ' αυτούς γιατί τα θέματά τους μιλάνε για αδικία κι εκμετάλλευση - προβλήματα που έχουν απήχηση σε όλον τον κόσμο. Δεν επιδίωξα να κάνω σέικ. Εχοντας όμως μέσα μου αυτή την παγκόσμια φωνή διαμαρτυρίας που εκφράζει, το σέικ ήρθε σαν φυσικό επακόλουθο".

Λάτρεψε το λυρισμό

Με τον ερχομό της δικτατορίας οι συλλήψεις είναι πλέον καθημερινό φαινόμενο. Ο Μάνος επιλέγει την αυτοεξορία, όμως μετά από έξι μήνες στην Αγγλία, στις αρχές του '68, επιστρέφει στην Αθήνα. Μέσα στην εφταετία ο συνθέτης γράφει τραγούδια, που γίνονται επιτυχίες, με ερμηνευτές κυρίως τους Γ. Νταλάρα και Γ. Καλατζή. Κυκλοφορεί τους δίσκους "Ο Σταθμός", "Θαλασσογραφίες", "Ευδοκία" (για την ταινία του Αλ. Δαμιανού), "Να 'χαμε τι να 'χαμε".Παράλληλα, όμως, συνθέτει και πολλά κομμάτια που τα τραγουδά "σε φιλικό κύκλο" και δεν ακούγονται "ποτέ έξω από τους τέσσερις τοίχους μιας κάμαρας", όπως ο ίδιος έλεγε. Ανάμεσά τους ο "Τσε",ο "Μέρμυγκας",τα "Συρματοπλέγματα",το "Μη με ρωτάς".Στην περίοδο '74 - '76 ακολουθούν οι κύκλοι "Καλημέρα ήλιε", "Τα τραγούδια του δρόμου", "Τα τραγούδια μας".Τα τελευταία, σε στίχους του Φώντα Λάδη, είναι λαϊκά, πολιτικά τραγούδια με αναφορές σε καυτά προβλήματα. Ανάμεσά τους τα "Πάγωσε η τζιμινιέρα", "Λιώνουν τα νιάτα μας", "Το Δέντρο".Το 1979 θα κυκλοφορήσουν τα "Τραγούδια της Χαρούλας",σε στίχους του Μανώλη Ρασούλη (τρία του Πυθαγόρα): "Τίποτα δεν πάει χαμένο", "Μες το πλήθος", "Ολα σε θυμίζουν", "Γύφτισσα τον εβύζαξε" κ.ά. Ακολουθούν ο τελευταίος του δίσκος "Για μια μέρα ζωής" και μετά το θάνατό του τα "Γράμματα στην αγαπημένη" σε ποίηση Ναζίμ Χικμέτ.Στη συνέχεια υπήρξαν πολλές ακόμη εκδόσεις τραγουδιών του, ενώ το 1995 θα δει το φως ο δίσκος με παιδικά τραγούδια του και τίτλο "Κάτω από ένα κουνουπίδι".

Αναμφισβήτητα ο Μάνος Λοϊζος υπήρξε μια από τις σημαντικότερες δυνάμεις του νεοελληνικού τραγουδιού.
Η μουσική του οικεία, φιλική, παραμένει αξεπέραστη στο χρόνο, καταφέρνοντας πολλά χρόνια μετά να συγκινεί, να συναρπάζει, όχι μόνο παλιότερες γενιές, αλλά και πολλούς νέους ανθρώπους.

Το μυστικό της τέχνης του ίσως να βρίσκεται στο ότι κατάφερε "να πρωτοτυπεί παραμένοντας γνώριμος μέσα σε μια μουσική ατμόσφαιρα ελεγειακής πραότητας και ταυτοχρόνως πειστικής αγωνιστικότητας" (Γιάννης Ρίτσος).

"Ο Μάνος Λοϊζος", αναφέρει ο Μίκης Θεοδωράκης, "από το πρώτο έως το τελευταίο τραγούδι του λάτρεψε μόνο έναν Θεό: το Λυρισμό. Νωχελικός, ονειροπόλος, αιθεροβάμων, δε ζήτησε από τη μουσική τίποτε άλλο, εκτός από την ψυχή της. Γι' αυτό και δεν προσπάθησε ίσως να εξοπλιστεί με τα όπλα που βοηθούν τον τραγουδοποιό και κυρίως τον συνθέτη να δαμάσει, να συνεργαστεί και να δώσει φόρμες στο υλικό του. Το τραγούδι του, σαν το σταφύλι, δε ζητούσε παρά μόνο τον ήλιο για να γλυκάνει και τον τρυγητή για να το κάνει μούστο και να το πιει. Ετσι, το ελληνικό τραγούδι του οφείλει μια ξεχωριστή, μοναδική και ανεπανάληπτη εποχή νεότητας και δε γερνά και δεν περνά. Αλλά, αντίθετα, θα αναγεννιέται κάθε στιγμή που θα συναντά τη ζωντανή ευαισθησία της ανθρώπινης καρδιάς... Μπόρεσε μ' ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο κι ένα τραγούδι να πάει μια πήχη πιο πέρα από τον ορίζοντα".

Τ’ αρχινισμένο σύνθημα πάντα μου μένει - όποτε ακούω από τότε ακορντεόν…

«Τα τραγούδια του, τραγούδια ΜΑΣ. Γι' αυτό ο θάνατός του δεν θα μας χωρίσει από τον Μάνο Λοΐζο», έγραφε την επομένη του θανάτου του Μάνου Λοΐζου ο «Ριζοσπάστης».
Και πράγματι, 40 χρόνια μετά, το έργο του Μ. Λοΐζου συνεχίζει να συγκινεί, να τραγουδιέται, να συντροφεύει γενιές που ήρθαν μετά απ' αυτόν.

Η πικρή ανακοίνωση του θανάτου του, μόλις στα 45 του χρόνια, έγινε στο 8ο Φεστιβάλ της ΚΝΕ. Εκεί που λίγα χρόνια νωρίτερα, στο 2ο Φεστιβάλ, παρουσίασε για πρώτη φορά τον καινούργιο του δίσκο «Τα τραγούδια μας», με το «Δέντρο» να τραγουδιέται ξανά και ξανά και να μεταφέρεται από στόμα σε στόμα.

Από τα μεγάφωνα ακουγόταν η ανακοίνωση του ΚΣ της ΚΝΕ, που ανέφερε: «Μόλις πριν από λίγο μάθαμε για τον πρόωρο χαμό του γνωστού και αγαπητού μας συνθέτη Μάνου Λοΐζου. Το ΚΣ της ΚΝΕ εκφράζει τη βαθιά του θλίψη για τον θάνατό του. Ο Μάνος Λοΐζος στάθηκε πάντα στο πλευρό του λαϊκού κινήματος. Τα τραγούδια του έχουν βαθιές ρίζες στη λαϊκή μας παράδοση και εκφράζουν τον καημό, την ελπίδα, την αγάπη, την αποφασιστικότητα του λαού μας για μια καλύτερη ζωή».

Τις επόμενες μέρες, συναυλίες και τραγούδια από τις σκηνές και τους χώρους του Φεστιβάλ αφιερώνονταν στη μνήμη του. Ο Μ. Θεοδωράκης κάνει πρόταση - που υιοθετείται από την ΚΝΕ - ο διαγωνισμός έντεχνου λαϊκού τραγουδιού που πραγματοποιούνταν να πάρει τιμητικά το όνομα «Μάνος Λοΐζος»...

Έχω ένα καφενέ
στου λιμανιού την άκρη
τον έχτισε το δάκρυ
αυτών που μένουνε
και περιμένουνε…

Έχω ένα καφενέ
που ακούει όλο τα ίδια
για μπάρκα και ταξίδια
αυτών που μένουνε
και περιμένουνε…

Έχω ένα καφενέ
ένα παλιό ρημάδι
αχ να ‘τανε καράβι
γι αυτούς που μένουνε
και περιμένουνε
Στίχοι:  Φώντας Λάδης \ Μουσική: Μάνος

 

Μες στο πλήθος σ’ είχα δει το ’62
στη διαδήλωση που βάφτηκε στο αίμα,
κι η μορφή σου μου ’χε μείνει στο μυαλό
κι ούτε τ’ όνομα δεν ήξερα από σένα.

Και στης λήθης το σεντόνι το λευκό
σε τυλίξαν τα πιο δύσκολά μου χρόνια,
μα μια μέρα κάπου το ’68
σε ξανάδα μες στο τρένο στην Oμόνοια.

Κάνε διάλειμμα, Χαρούλα,
πες μας τον καρσιλαμά
να γλυκάνεις τις καρδιές μας
και τα βρίσκουμε μετά.
Κάνε διάλειμμα να σβήσει
της καρδιάς μας η φωτιά,
ο χορός να μας μεθύσει
και τα βρίσκουμε μετά.

Άλλη μια φορά σε είδα ξαφνικά
σαν αφίσα που τη σκίζει κάποιο χέρι,
ήταν Μάης πια του ’77,
μόλις πρόλαβα και σ’ άγγιξα στο χέρι.

Μήπως είσαι σαν κι εμένανε κι εσύ
στο σκοινί της ιστορίας ακροβάτης,
μες στο ίδιο σου το στήθος φυλακή,
μες στην ίδια σου τη χώρα μετανάστης.

Κάνε διάλειμμα, Χαρούλα,
πες μας τον καρσιλαμά
να γλυκάνεις τις καρδιές μας
και τα βρίσκουμε μετά.
Κάνε διάλειμμα να σβήσει
της καρδιάς μας η φωτιά,
ο χορός να μας μεθύσει
και τα βρίσκουμε μετά.

Α-Θ-Α-Ν-Α-Τ-Ο-Σ