Νοσοκομείο του ΔΣΕ στον Γράμμο: Μια ολόκληρη πολιτεία κρυμμένη στο δάσος

Με εντατικούς ρυθμούς συνεχίζονται οι εργασίες αποκάλυψης και ανάδειξης των κτιριακών εγκαταστάσεων.

Δείτε
Εργασίες καθαρισμού για την ανάδειξη του Νοσοκομείου του ΔΣΕ

Περίπου μισή ώρα οδικώς από το Νεστόριο υψώνεται μέσα από τα καταπράσινα δάση του Γράμμου η κορυφή Σκάλα. Εκεί που συναντιέται το ρυάκι με την άσφαλτο, ξεκινά ένας δασικός δρόμος υλοτόμων που ανηφορίζει με κατεύθυνση την κορυφή, μέσα στο δάσος. Ανεβαίνοντας τον δρόμο, ο επισκέπτης συναντά περίπου σε υψόμετρο 1.400 μέτρων την πλάκα που τοποθέτησαν πριν από έναν χρόνο οι Οργανώσεις Περιοχής Δυτικής Μακεδονίας της ΚΝΕ και του ΚΚΕ:«Σε τούτα εδώ τα χώματα την περίοδο 1946 - 1949 στο Νοσοκομείο του Γράμμου οι μαχητές του Υγειονομικού του ΔΣΕ έδιναν "ζωή νικώντας το θάνατο". Σ' αυτόν τον δρόμο συνεχίζουμε».

Η ανασκαφή στους θαλάμους του Νοσοκομείου του ΔΣΕ
αποκάλυψε εξαιρετικές λεπτομέρειες
τόσο για τη θεμελίωση όσο και για το ξυλοπάτωμα

Το ανθρώπινο μάτι δεν «πιάνει» με τη μία τη σημασία του τόπου. Οι πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης ύπαρξης είναι τα δέντρα που έχουν κόψει οι υλοτόμοι και ο δρόμος. Το δεύτερο Σαββατοκύριακο του Ιούνη ωστόσο, για 3 μέρες, στον χώρο άρχισαν και πάλι, όπως πριν από 75 χρόνια, να ακούγονται θόρυβοι εργαλείων. Ηταν ακόμα μια ομάδα δεκάδων μελών και φίλων του ΚΚΕ και της ΚΝΕ, που με σκληρή δουλειά συνέχισαν το σπουδαίο έργο ανάδειξης του Νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο, «ξηλώνοντας» τα σημάδια του χρόνου από όλα αυτά που κάποτε συνιστούσαν μια μεγάλη αντάρτικη νοσοκομειούπολη.

Οπως σημείωνε ο Ν. Σακελλαρίου, αρχίατρος στον ΔΣΕ, το Νοσοκομείο του Γράμμου ήταν «μια αντάρτικη νοσοκομειούπολη πολύ καλή, ίσως θα υπάρχει και τώρα, έστω και κατεστραμμένη, που θα μπορούν οι νεότεροι να την επισκέπτονται και να θαυμάζουν τι μπορεί να φτιάσει ο λαός όταν το καταλαβαίνει δικό του».

Αυτό ακριβώς το έργο έχει αναλάβει το ΚΚΕ και υλοποιείται χάρη σε προσφορές μελών και φίλων του, απογόνων μαχητών του ΔΣΕ αλλά και την εθελοντική εργασία συντρόφων από όλη την Ελλάδα.

Αντίστοιχη ήταν και η εντύπωση που χαράχθηκε στη μνήμη του γιατρού του ΔΣΕ Στέφανου Χουζούρη, όταν κατέφθασε εκεί προκειμένου να αναλάβει να υπηρετήσει ως διευθυντής του Νοσοκομείου, ο οποίος αναφέρει στο βιβλίο του «Γιατρός σε Τρεις Πολέμους»: «Το πρωί με σύνδεσμο κίνησα για το Νοσοκομείο. Μπαίνοντας στο χώρο του, νόμισα ότι έμπαινα σε χαμένη μέσα στα δάση θορυβώδη μεγαλούπολη. Ξεχώρισα παράγκες μεγάλες που ήταν θάλαμοι των τραυματιών και ανάμεσά τους πανύψηλα πεύκα» (σελ. 399).

Ενα τιτάνιο έργο

Το τιτάνιο αυτό έργο κατασκευής του Νοσοκομείου ξεκίνησε τον Μάη του 1948, ενόψει των μεγάλων μαχών που αναμένονταν να αρχίσουν στον Γράμμο υπό την επίβλεψη του Μιχάλη Σουμελίδη. Η απόφαση είχε παρθεί από το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ και την Υγειονομική Υπηρεσία με επικεφαλής τον Πέτρο Κόκκαλη.

Σε έκθεση του αρχίατρου Σακελλαρίου, από το Αρχείο του ΚΚΕ (αριθμός εγγράφου 157591) ο ίδιος αναφέρει στις 23/6/1948 πως «μέχρι τις 14 του Ιούνη τελείωσαν 22 οικήματα τραυματιών αρρώστων και προσωπικού. Υπολείπονται 51. Τα τελειωμένα δεν έχουν σοβατιστεί. Με το ρυθμό που προχωρεί σήμερα το έργο θα χρειαστεί χρονικό διάστημα ενάμιση μήνα και πλέον».

Τμήμα του Νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο
κατά τη διάρκεια λειτουργίας του το καλοκαίρι του 1948

Οπως αναφέρει έκθεση που βρίσκεται στο Αρχείο του ΚΚΕ (αριθμός εγγράφου 157558), στις εργασίες συνέβαλαν περίπου 150 κτίστες, μαραγκοί και άλλοι ειδικοί.

Τα 3 συγκροτήματα κτισμάτων που αποτελούν τη «νοσοκομειούπολη» απαρτίζονταν από θαλάμους 10 - 12 κρεβατιών για τους βαριά τραυματίες, θαλάμους 30 - 60 κρεβατιών για τους πιο ελαφρά τραυματίες και αρρώστους, ενώ υπήρχαν επίσης διοικητικά κτίσματα, θάλαμος αλλαγών, φαρμακείο, πλυντήριο και κλίβανοι. Τα κτίσματα πλαισιώνονται από ένα μεγάλο δίκτυο χαρακωμάτων και πολυβολείων.

 Ο Επαμεινώνδας Σακελλαρίου περιγράφει στο «Διαθέσαμε τη Ζωή μας» πως η μεγάλη αίθουσα του χειρουργείου, το οποίο λειτουργούσε και βράδυ με ηλεκτρικό φως, είχε σκέπασμα από 8 - 10 κορμούς δέντρων.

Μαζί με το παράρτημά του, το Νοσοκομείο μπορούσε να νοσηλεύσει 1.000 - 1.200 τραυματίες - αρρώστους. Επίσης, όπως αναφέρει η παραπάνω έκθεση, διέθετε ενεργητική και παθητική αεράμυνα και το αρχικό του προσωπικό (γιατροί, νοσηλευτές και τεχνικό προσωπικό) έφτανε τους 280.

Εκεί που νικιόταν καθημερινά ο θάνατος

Ύψωμα Σκάλα στον Γράμμο.
Στη φωτισμένη περιοχή απλωνόταν το Νοσοκομείο του ΔΣΕ
στον Γράμμο το καλοκαίρι του 1948

Στα χειρουργεία και τους θαλάμους που χτίστηκαν από πέτρα και ξύλο και συνιστούσαν αυτήν την πολιτεία μέσα στα δάση του Γράμμου, μεγαλούργησαν επαναστάτες κομμουνιστές γιατροί όπως ο Σακελλαρίου και ο Τζαμαλούκας, εκατοντάδες αγόρια και κορίτσια, νοσηλευτές, βοηθητικό προσωπικό, που σε κοντινή απόσταση από το μέτωπο των μαχών κατάφερναν να θεραπεύουν και να ξαναδίνουν ζωή στους μαχητές. Σε αυτόν τον τόπο έλαβε χώρα το «θαύμα του Γράμμου», όπου το Υγειονομικό του ΔΣΕ, με την ατσάλινη θέληση, κόντρα στον θάνατο για το δίκιο του αγώνα του λαού, κατάφερε να πετυχαίνει σε αντίξοες συνθήκες απίστευτα χαμηλά ποσοστά θνητότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό που αναφέρεται στα βιβλία αναφοράς του Νοσοκομείου σχετικά με τα χειρουργεία καταγμάτων κρανίου, όπου η θνητότητα έφτανε στο 10% ενώ στα αντίστοιχα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου το 1914 - 1918 ήταν 80% και μετέπειτα το '39 - '44 στο 25 - 45%.

Η σπηλιά φτιαγμένη κυρίως με πέτρες και ξύλα, διέθετε δυνατότητα νοσηλείας 1.500 ατόμων, δύο χειρουργεία στα οποία γίνονταν επεμβάσεις αλλά και κλιβάνους αποστείρωσης, όπως ανέφερε το γενικό αρχηγείο του ΔΣΕ.
Το ηλεκτρικό ρεύμα παραγόταν από υδροηλεκτρογεννήτρια, που είχε εγκατασταθεί στον Αλιάκμονα και η οποία «έστελνε» ρεύμα και στα μαγειρεία, στους πολλούς βοηθητικούς χώρους, στη μονάδα παραγωγής φυσιολογικού ορού, μέχρι και στο εργαστήριο αποστείρωσης γάζας.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Χουζούρη στο «Γιατρός σε Τρεις Πολέμους», «το Νοσοκομείο, στην αιχμή της λειτουργίας του, έφτασε να έχει και 1.200 τραυματίες, το προσωπικό δε με τις διάφορες υπηρεσίες του, πάνω από τετρακόσιους. Στο κατακόρυφο των μαχών, όταν όλο γενικά το προσωπικό είχε μερόνυχτα να κοιμηθεί, σε μια μέρα έφτασε 200 και παραπάνω να έρχονται και άλλοι τόσοι να φεύγουν γεροί στο μέτωπο ή χειρουργημένοι για αποθεραπεία στην Αλβανία» (σελ. 408).

Ο ίδιος αναφέρει πως μέσα σε 65 - 70 μέρες που λειτούργησε το Νοσοκομείο, στα βιβλία του καταχωρήθηκαν πάνω από 5.000 τραυματίες (σελ. 404).

Το Νοσοκομείο του ΔΣΕ στον Γράμμο
απλωνόταν σε μια έκταση με περίμετρο 1.500 μέτρων
στη νοτιοανατολική πλευρά του υψώματος Σκάλα

Έγινε σημαντική προσπάθεια ώστε το Νοσοκομείο να λειτουργήσει με τις καλύτερες δυνατές συνθήκες. Σύμφωνα με την καταγραφή του ίδιου, που σημειώνει χαρακτηριστικά πως «το Νοσοκομείο είχε πλήρεις υπηρεσίες, ό,τι μπορούσε να έχει ένα νοσοκομείο πόλης» (σελ. 402), υπήρχαν μαγειρεία με γυναίκες ηλικιωμένες σ' ένα βαθύ ρέμα με πανύψηλες οξιές για να μη προδίδεται η παρουσία τους από τον καπνό, τρεχούμενο νερό από το ποτάμι, άφθονα δοχεία, πιάτα, σαπούνι και κλίβανος για τα ρούχα, κλίβανος αποστείρωσης χειρουργικού υλικού, φαρμακείο και άφθονο επιδερμικό υλικό «που μας το στέλνανε οι σοσιαλιστικές χώρες και φιλανθρωπικές οργανώσεις δυτικών χωρών», όπως και «τραυματιοφορείς για τη μεταφορά των τραυματιών από το μέτωπο ως το Νοσοκομείο».

Μάλιστα, αναφέρεται πως υπήρχε και ξεχωριστός θάλαμος νοσηλείας για τους περίπου 60 κουφούς και κωφάλαλους μαχητές από εκρήξεις βομβών που έπεσαν κοντά τους.

Η άμυνα και η πολύπλευρη έγνοια για τους τραυματίες

Παρά τη μεγάλη προσπάθεια να λειτουργήσει το Νοσοκομείο με τις καλύτερες δυνατές συνθήκες, δεν έπαυε να βρίσκεται κοντά στην πρώτη γραμμή των μεγάλων μαχών του Γράμμου. Αυτό είχε ως συνέπεια όχι μόνο να ακούγονται «πότε δυνατότερα πότε αδύνατα κανονίδι, εκρήξεις βομβών που ρίχνανε αεροπλάνα και όλμοι», όπως καταγράφει ο γιατρός Χουζούρης (σελ. 400) αλλά το Νοσοκομείο να βρίσκεται και εντός της εμβέλειας της αεροπορίας του αντιπάλου.

Γι' αυτόν τον λόγο, είχε γίνει μεγάλη προσπάθεια για την οργάνωση της αεράμυνας. Έκθεση του Κώστα Γούναρη για την οργάνωση της αντιαεροπορικής άμυνας του Νοσοκομείου στις 26/7/1948 (Αρχείο του ΚΚΕ, αριθμός εγγράφου 206486), αναφέρει πως πέρα από το καμουφλάζ του Νοσοκομείου, «μέσα στον καταυλισμό έχουν γίνει τρία ομαδικά καταφύγια που παίρνουν 300 - 350 τραυματίες. Η αντοχή των καταφυγίων είναι καλή για βόμβες μέχρι 100 κιλά και για ρουκέτες». Στη συνέχεια, συμφωνήθηκε με τη Διεύθυνση να γίνουν δίπλα σε κάθε θάλαμο καταφύγια που να χωράνε τους τραυματίες του θαλάμου.

Οι ηρωικές προσπάθειες του Υγειονομικού του ΔΣΕ πλαισιώνονταν από την πολύπλευρη έγνοια για τους τραυματίες και αρρώστους μαχητές, κόντρα στις εξαιρετικά αντίξοες καταστάσεις του βουνού. Στο ξύλινο αμφιθέατρο που στήθηκε στο κέντρο μιας πλατειούλας μισοκαλυμμένης από πεύκα, είχε παρουσιάσει έργα το «Καλλιτεχνικό» του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, με τον θίασο του Αντώνη Γιαννίδη, ενώ κάθε τόσο οι τραυματίες έστηναν τους δικούς τους πρόχειρους θιάσους και χορωδίες.

Οπως και οι υπόλοιπες υγειονομικές υποδομές του ΔΣΕ στον Γράμμο, εκτός από τις πολεμικές ανάγκες εξυπηρετούσαν και τις ανάγκες των τοπικών πληθυσμών, καθώς τα χωριά των περιοχών αυτών δεν είχαν εκκενωθεί. Μάλιστα, στους θαλάμους του Νοσοκομείου νοσηλεύτηκαν, σύμφωνα με μαρτυρίες, και στρατιώτες του αστικού στρατού.

Το δύσκολο έργο της ανάδειξης συνεχίζεται

Είναι δύσκολο για τον ανθρώπινο νου να αντιληφθεί το μεγαλείο του όλου αυτού εγχειρήματος, που πραγματοποιήθηκε με βασικά συστατικά την ατσάλινη θέληση των χτιστών, των υγειονομικών, των μαχητών και των νοσηλευομένων και την πίστη τους στον αγώνα για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση, χωρίς να συνδυάσει τα παραπάνω, τις περιγραφές, τις μαρτυρίες και τα ντοκουμέντα με την επίσκεψη στον ίδιο τον χώρο.

Μόνο έτσι, αντικρίζοντας κανείς το σύμπλεγμα αυτό των κτισμάτων, πατώντας στα ίδια χώματα, περπατώντας τα ίδια ανηφορικά και κατηφορικά μονοπάτια μπορεί να συνθέσει την εικόνα της «θορυβώδους μεγαλούπολης» που χτίστηκε με τόνους πέτρα και ξύλο στην καρδιά του Γράμμου, από την οποία περνούσαν καθημερινά μέχρι και εκατοντάδες τραυματίες μαχητές και να νιώσει το μεγαλείο του αγώνα τους.

Το ΚΚΕ συνεχίζει την προσπάθεια χρόνων για την ανάδειξη του Νοσοκομείου του Γράμμου, που αποτελεί σημαντικό κομμάτι της τρίχρονης εποποιίας του ΔΣΕ. Είναι η συνέχεια των προσπαθειών στην περιοχή ώστε η εργατική τάξη, ο λαός και η νεολαία να διδαχθούν από την ιστορία του τόπου, να εμπνευστούν από την ηρωική δράση των κομμουνιστών τότε και τώρα, να βγάλουν πολύτιμα συμπεράσματα για την πάλη ενάντια στην εκμετάλλευση.

Το Νοσοκομείο είναι ήδη επισκέψιμο, καθώς το μονοπάτι από το Λιανοτόπι έχει σημανθεί από τις Οργανώσεις του Κόμματος στη Δυτική Μακεδονία. Ομως, το δύσκολο έργο της ανάδειξης συνεχίζεται, και έχει πολλή δουλειά ακόμη, καθώς συνεχώς εντοπίζονται νέα κτίσματα, με όραμα να ενταχθεί πλήρως στο δίκτυο ιστορικών χώρων, μουσείων και μνημείων που φιλοτέχνησε το ΚΚΕ, τιμώντας την 100χρονη πορεία του, μόλις ολοκληρωθούν οι εργασίες καθαρισμού, εντοπισμού, τοπογραφικής αποτύπωσης και ανάδειξης των κτισμάτων του συμπλέγματος.

Δέος από το πλήθος
και το μέγεθος των κατασκευών

Η ακριβής τοποθεσία του Νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο εντοπίστηκε πριν από περίπου 5 χρόνια, καθώς οι διάφορες θέσεις που είχαν προταθεί στο παρελθόν δεν κάλυπταν όλα τα κριτήρια που είχε θέσει η Υγειονομική Επιτροπή και περιέγραφαν οι γιατροί που υπηρέτησαν εκεί.

Μετά από προσεκτική μελέτη των διαθέσιμων ντοκουμέντων και τον συνδυασμό μαρτυριών, η περιοχή μέσα στο δάσος χτενίστηκε. Στην αρχή βρέθηκαν τα πρώτα 13 κτίσματα, από τα οποία έχουν απομείνει πέτρινα τοιχία που ίσα ίσα προεξείχαν τότε από το έδαφος. Στις επόμενες αποστολές αναγνώρισης, όπως μας εξηγεί ο σύντροφος Κώστας Σταμπολίδης, ανακαλύφθηκαν τμηματικά και άλλα. Στην αρχή βρέθηκαν 13, μετά ο αριθμός τους έφτασε στα 25, ενώ μετά την τελευταία αποστολή μελών και φίλων του ΚΚΕ και της ΚΝΕ εντοπίστηκαν και άλλα κτίσματα, όπως και ορύγματα. Τα πέτρινα τοιχία αποτελούν τα θεμέλια των θαλάμων και των άλλων κτισμάτων του συμπλέγματος του Νοσοκομείου, πάνω στα οποία τοποθετήθηκαν σύμφωνα με τις μαρτυρίες και τα ντοκουμέντα οι κορμοί δέντρων και τα ξύλινα πατώματα.

Το καλοκαίρι του 2021 έγινε η πρώτη ουσιαστική παρέμβαση στον χώρο. Τα κτίσματα αριθμήθηκαν, τοποθετήθηκε σήμανση στο μονοπάτι, ενώ έγινε καθαρισμός και ανάδειξη των πρώτων 3 κτισμάτων. Τότε, σε εκδήλωση των Οργανώσεων Περιοχής Δυτικής Μακεδονίας του ΚΚΕ και της ΚΝΕ τοποθετήθηκε και η μνημειακή πλάκα.

Εκτοτε έχουν αρχίσει να οργανώνονται οι αποστολές ομάδων που συνεχίζουν τις εργασίες στον χώρο. Οικοδόμοι, αρχιτέκτονες, τοπογράφοι και άλλοι τεχνίτες και τεχνικοί, εφοδιασμένοι με αξίνες, σκεπάρνια και φτυάρια, αλλά και μπόλικο ενθουσιασμό και μεράκι, καταβάλλουν σκληρή δουλειά για τον καθαρισμό του χώρου, τη διαμόρφωσή του ώστε να γίνει επισκέψιμος, για την ανάδειξή του.

Δουλειά κόντρα στον καιρό

Η τελευταία τέτοια αποστολή, που και πάλι το κόστος της καλύφθηκε με προσφορές από το υστέρημα μελών και φίλων του Κόμματος, απόγονων μαχητών του ΔΣΕ ξεκίνησε με ιδιαίτερη δυσκολία το πρωί του Σαββάτου 11 Ιούνη, λόγω του βροχερού καιρού. Κανείς όμως δεν πτοήθηκε. Αντίθετα, τα αδιάβροχα ήταν έτοιμα, και οι αξίνες, τα φτυάρια και οι τσάπες άρχισαν να αντηχούν στο δάσος του Γράμμου. Καθώς ο ιδρώτας των δεκάδων συντρόφων, όλων των ηλικιών, από τη Δυτική και την Κεντρική Μακεδονία, αλλά και από την Αθήνα μπλέχτηκε με τη βροχή για τα καλά και πότισαν το χώμα του Γράμμου, τα πέτρινα θεμέλια αρκετών κτισμάτων του Νοσοκομείου έπαψαν να κρύβονται για δεκαετίες κάτω από τα φύλλα και τα χώματα, και βρέθηκαν και πάλι στην επιφάνεια.

«Νιώθεις δέος να το βλέπεις, μετά από πολλή δουλειά», είπε ένας σύντροφος από την Κεντρική Μακεδονία στον «Ριζοσπάστη», μόλις ολοκληρώθηκαν οι εργασίες την πρώτη μέρα. «Δεν χτίζανε απλά ένα σπίτι, έναν θάλαμο, αλλά τις βάσεις μιας νέας κοινωνίας. Αυτό βλέπω εγώ». Και ο άλλος συμπληρώνει: «Αυτό που χτίσανε αυτοί οι άνθρωποι μέσα στον πόλεμο, δεν μπορείς να το διανοηθείς αν δεν το δεις από κοντά, μέσα στο βουνό. Συμμετέχοντας στις εργασίες εδώ δεν βοηθάμε μόνο στο να το αναδείξουμε, αλλά είμαστε τυχεροί γιατί μαθαίνουμε και εμείς οι ίδιοι. Αυτό που αντίκρισα τελειώνοντας, ήταν οι βάσεις μιας ολόκληρης πολιτείας. Και τότε ένιωσα κάτι τρομερό, ότι περπατάω και εγώ στα βήματά τους». Οι διπλανοί νεύουν συμφωνώντας με την τελευταία πρόταση και ο τελευταίος στο τραπέζι λέει: «Οποιος το βλέπει από κοντά, παίρνει δύναμη από τη δύναμή τους».

Οι σύντροφοι από την Αθήνα φτάσανε στο Νεστόριο τα ξημερώματα του Σαββάτου, καθώς ξεκίνησαν το απόγευμα της Παρασκευής, αφού τελείωσαν με τις δουλειές τους. Με λίγες μόνο ώρες ξεκούρασης, ξεκίνησαν με κέφι για τη δουλειά, παρά τη βροχή. Το βράδυ, λίγοι έπεσαν νωρίς για ύπνο. Με συντροφιά λίγο τσίπουρο, συζητούν για το τι έχει κερδίσει ο καθένας συμμετέχοντας στις εργασίες στο Νοσοκομείο στον Γράμμο, αλλά και σε άλλες αντίστοιχες προσπάθειες που κάνει το Κόμμα, στο Μουσείο στη Θεοτόκο, στη Γυάρο και αλλού. Σε κάποιο σημείο της κουβέντας, ανάμεσα στις ιστορίες και τα πειράγματα μοιράζονται τον ενθουσιασμό της ανακάλυψης των ευρημάτων κατά τη διάρκεια των εργασιών καθαρισμού.

Η ιστορία του Γράμμου
ξαναζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας

Καθ' όλη τη διαδικασία ανακαλύπτονται συνεχώς αντικείμενα καθημερινής χρήσης των μαχητών του ΔΣΕ αλλά και υγειονομικό υλικό.

«Αφότου βρεις κάτι μέσα στα χώματα, ακόμα και μια πρόκα, μετά σκάβεις ευλαβικά», μας λέει ένας σύντροφος από τα Γιάννενα, που ήρθε με την Ομάδα από την Ηπειρο την Κυριακή. Κατά τη διάρκεια του διαλείμματος για το φαγητό συνεχίζει: «Δουλεύεις με δέος και ευλαβική προσοχή, δεν ξέρεις τι θα βρεις σε κάθε κίνηση. (...) Είχαμε διαβάσει στο παρελθόν για το Νοσοκομείο του ΔΣΕ εδώ στον Γράμμο, αλλά δεν είχα καταλάβει πόσο τεράστιο πράγμα είναι να χτιστούν όλα αυτά μέσα σε δυο μήνες, σε αυτές τις συνθήκες. Στην αρχή το έβλεπες σκέτες πέτρες, τώρα βλέπεις τοιχοποιία, αρχίζει και παίρνει μορφή το μέρος, αρχίζει και φαίνεται η φροντίδα που έδειχνε ο ΔΣΕ για τον μαχητή του. Η ιστορία του Γράμμου ξαναζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας, μια ιστορία που ανήκει σε όλο τον λαό».

Μιλώντας με τους συντρόφους από τη Δυτική Μακεδονία, την Κοζάνη και τα Γρεβενά, που συμμετέχουν συχνά στις εργασίες, ένας σύντροφος που ήρθε για πρώτη φορά στο Νοσοκομείο μοιράστηκε τις σκέψεις του. «Χάρηκα πολύ που βοήθησα, είδα πλευρές της Ιστορίας του τόπου μου και του Κόμματός μου που δεν γνώριζα. Αναρωτήθηκα αν η αδερφή της γιαγιάς μου, που πολέμησε στον Γράμμο και τραυματίστηκε, πέρασε από εδώ.

Αυτό που κάνουμε εδώ είναι πολύ μεγάλο, αναδεικνύουμε τις συνθήκες που ο ΔΣΕ έδωσε τη μάχη για μια άλλη κοινωνία. Και κατάφερε να φτιάξει ένα ολόκληρο Νοσοκομείο μέσα στην αντάρα του πολέμου, όπου ενώ τα αεροπλάνα βομβαρδίζανε, εδώ έκαναν χειρουργικές επεμβάσεις».

Ο σύντροφος σταματάει και αναρωτιέται φωναχτά: «Τι δύναμη είχαν οι σύντροφοί μας;». Η συζήτηση συνεχίζεται, με τους συντρόφους της ΚΝΕ να προσπαθούν να σχηματίσουν εικόνες από το παρελθόν για το πώς μπορεί να ήταν το εργοτάξιο αυτό όπου εκατοντάδες τεχνίτες δούλευαν νυχθημερόν, μετατρέποντας αμέτρητους τόνους πέτρας και ξυλείας σε θεμέλια, θαλάμους, σκεπές, κρεβάτια και τοίχους.

Κάπου εκεί το διάλειμμα σταμάτησε και τα εργαλεία πήραν και πάλι φωτιά. Αμείλικτη όμως η γιατρός που βρισκόταν στην ομάδα, «σου είπα να ξεκουραστείς για μισή ώρα ακόμη σύντροφε! Μην πιάσεις δουλειά ακόμα», ενώ οι υπόλοιποι πιάνουν στα χέρια τις αξίνες, βάζουν και πάλι μουσική να παίζει και αρχίζουν το σκάψιμο. Δεύτερη μέρα δουλειάς, και πλέον δεν βρέχει, κάνει καλό καιρό, πράγμα που ανεβάζει τη διάθεση των συντρόφων ακόμα περισσότερο, και τα πειράγματα δίνουν και παίρνουν: «Σκάψε καλά τη γωνία Στέφανε, όχι μόνο όσα βλέπει η πεθερά!».

Προσφορά

Οι σύντροφοι οικοδόμοι από την Οργάνωση της Αττικής, που συμμετείχαν στις εργασίες για τη διάσωση και ανάδειξη του Νοσοκομείου στον Γράμμο, προσφέρουν 400 ευρώ στο ΚΚΕ για τη συνέχιση των εργασιών.