Ο “τροβαδούρος” της καρδιάς μας -θεράπων γλώσσας και ψυχής, Άλκης Αλκαίος

Γεννήθηκε σαν σήμερα 23 Νοεμβρίου 1949, στην Κοκκινιά και στράφηκε προς το σκοτάδι στα 63 του χρόνια ένας από τους πιο εμπνευσμένους ποιητές - στιχουργούς της νεότερης γενιάς.

Αρνητής του εύκολου, της καθημερινής φθοράς και έκθεσης στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, της συναλλαγής και της επιτήδευσης, απόμακρος από τα φώτα της δημοσιότητας o Άλκης Αλκαίος, κατά κόσμο Βαγγέλης Λιάρος, άνθρωπος καλλιεργημένος και ευαίσθητος, που διακρινόταν για το ταλέντο αλλά και τη μεγάλη του ευγένεια, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους στιχουργούς των τελευταίων χρόνων στο ελληνικό τραγούδι, καταφέρνοντας να τυλίξει τη δημιουργική ζωή του - έως την τελευταία στιγμή - με τα πολύτιμα νήματα της ποίησής του. Με όλες τις δυσκολίες της ζωής επέμενε να μεταπλάθει όνειρα, αγωνίες, σε στίχους, μετρώντας - σμιλεμένα με το πηγαίο ταλέντο του και την ανεξάντλητη ευαισθησία του - περισσότερα από 150 τραγούδια.

«Μανουέλ Ντουάρντε απ' το Πράσινο Ακρωτήρι | ίσως ποτέ και να μη δω το πρόσωπό σου | ωστόσο αν κρίνω απ' το αιμάτινο γραφτό σου | θα πρέπει να 'ναι γιομάτο από λιοπύρι. Ελμπέρτο Κόμπος Παναμέζε αδελφέ μου | ίσως ποτέ να μην ακούσω τη φωνή σου | ωστόσο ασίγαστη θε να 'ναι σαν τη γη σου| αν κρίνω απ' τα μηνύματα του ανέμου.
Ναϊμ Ασχάμπ απ' τις όχθες του Ιορδάνη | ίσως ποτέ και να μη σφίξουμε το χέρι | ωστόσο δίπλα μου αγρυπνάει το ίδιο αστέρι | που δίπλα σου αγρυπνάει κι αυτό μου φτάνει.
Απόψε σμίξαν τις καρδιές μας | σ' έναν έστω στιγμιαίο συντονισμό | ίδιες ελπίδες καθώς μας φώτιζαν το δρόμο | οι σελίδες απ΄ το κομμουνιστικό μας μανιφέστο» (Φλεβάρης 1848).
Στίχοι: Άλκης Αλκαίος. Μουσική: Θάνος Μικρούτσικος. Ερμηνεύει η Μαρία Δημητριάδη.

Αυτοί οι στίχοι - δημοσιευμένοι στο «Ρ» στο τέλος της δεκαετίας του '70 στάθηκαν η αφορμή της γνωριμίας του Άλκη Αλκαίου, με τον Θάνο Μικρούτσικο ο οποίος διαβάζοντάς τους, τους μελοποίησε δημιουργώντας το εκπληκτικό αυτό τραγούδι που ερμήνευσε μοναδικά η Μαρία Δημητριάδη. Η γνωριμία του με τον συνθέτη έφερε μία από τις μακροβιότερες και σπουδαιότερες συνεργασίες δημιουργών στο ελληνικό τραγούδι, με δίσκους - ορόσημα, όπως το «Εμπάργκο» (1982) και «Στου αιώνα την παράγκα» (1996).

Ο Άλκης Αλκαίος, που με την παρουσία του λάμπρυνε τη μουσική σκηνή του τόπου μας, γεννήθηκε κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα και από πολύ μικρός «πολιτογραφήθηκε» κάτοικος Πάργας, αφού τον περισσότερο καιρό έμενε εκεί, αγναντεύοντας το απέραντο γαλάζιο και γράφοντας τους υπέροχους στίχους των τραγουδιών του, έχοντας σαν «δάσκαλό του» την ποίηση του Κ. Καρυωτάκη.

Το όνομά του το πήρε από το θείο του ΕΛΑΣίτη, που σκοτώθηκε σε ηλικία 23 χρόνων. Ο αδελφός της μητέρας του Ντίνος Ζήκος ήταν Μακρονησιώτης, μέλος του ΚΚΕ του οποίου παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του. Ο Β. Λιάρος σπουδάζει στη Νομική Σχολή την περίοδο της χούντας και τον Αύγουστο του 1973 συλλαμβάνεται για τη δράση του και κρατείται για μήνες στην Ασφάλεια, πράγμα που επιδεινώνει την επιβαρυμένη του υγεία. Μετά τη μεταπολίτευση γίνεται μέλος του ΚΚΕ στην Οργάνωση των Δικηγόρων.

Στα Γράμματα εμφανίστηκε το 1967, με την έκδοση ενός μικρού δοκιμίου για τον Κ. Γ. Καρυωτάκη. Το 1983 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ΕΤΝΕΜ (ιδρυτής του ήταν ο Θάνος Μικρούτσικος) το βιβλίο του «Εμπάργκο - Ποιήματα», το οποίο περιλαμβάνει και το εμβληματικό ποίημα «Πρωινό τσιγάρο», αφιερωμένο στη μνήμη του πρόωρα χαμένου Μάνου Λοΐζου: «Άδειοι οι δρόμοι δε φάνηκε ψυχή | και το φεγγάρι μόλις χάθηκε στη Δύση | και γω σε γυρεύω σαν μοιραία λύση | και σαν Ανατολή».

Ζώσα ποίηση δεμένη
με τη ζωή
και τους αγώνες του λαού

Οι στίχοι του - ζώσα ποίηση γραμμένη για τη ζωή με τους αγώνες και τις προσδοκίες της, για τον άνθρωπο και τα όνειρά του, για την ομορφιά και για τον έρωτα, ενέπνευσαν τους σημαντικότερους συνθέτες μας, όπως Θάνος Μικρούτσικος, Μάριος Τόκας, Μίλτος Πασχαλίδης, Σωκράτης Μάλαμας, Μπάμπης Στόκας, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Δημήτρης Ζερβουδάκης, Νότης Μαυρουδής, Δημήτρης Παπαδημητρίου, Βασίλης Παπακωνσταντίνου, Χάρης και Πάνος Κατσιμίχας, Χρήστος Θηβαίος, Φίλιππος Πλιάτσικας, Σταμάτης Μεσημέρης, Χριστόφορος Κροκίδης, Δημήτρης Ψαρράς. Εκτός από τις ερμηνείες των τραγουδοποιών χαρακτηριστικές είναι και οι ερμηνείες των Δημήτρη Μητροπάνου, Μαρίας Δημητριάδη, Μανώλη Μητσιά, Χαρούλας Αλεξίου, Γιώργου Νταλάρα, Μελίνας Κανά, Ελευθερίας Αρβανιτάκη, κ.ά.

Ποιος δεν τραγούδησε την Πιρόγα «Το καραβάνι τρέχει μες στη σκόνη και την τρελή σου κυνηγάει σκιά πώς να ημερέψει ο νους μ΄ ένα σεντόνι πώς να δεθεί η Μεσόγειος με σχοινιά αγάπη που σε λέγαμ΄ Αντιγόνη.
Ποια νυχτωδία το φως σου έχει πάρει και σε ποιο γαλαξία να σε βρω εδώ είναι Αττική φαιό νταμάρι κι εγώ ένα πεδίο βολής φτηνό που ασκούνται βρίζοντας ξένοι φαντάροι»...

Ακούγοντας ξανά και ξανά τα τραγούδια που έγραψε, διαβάζοντας ξανά τους στίχους του, μπορεί να διακρίνει κανείς ότι και με τα πιο απλά υλικά των στίχων του ο Αλκαίου έκανε τέχνη και μας θυμίζει αυτό που έχει πει ένας άλλος θεράπων της γλώσσας και της ψυχής, ο Γ. Χειμωνάς ότι δηλαδή «ο σκοπός της Τέχνης είναι ένα πράγμα πάρα πολύ συγκεκριμένο. Η Τέχνη είναι για να παίρνει στα χέρια της το ανεκπλήρωτο όραμα του ανθρώπου... «Πώς η ανάγκη γίνεται ιστορία | πώς η ιστορία γίνεται σιωπή | τι με κοιτάζεις Ρόζα μουδιασμένο | συγχώρα με που δεν καταλαβαίνω | τι λένε τα κομπιούτερς κι οι αριθμοί»... «Η Τέχνη είναι για να παίρνει στα χέρια της αυτήν την αθεράπευτη στέρηση του ανθρώπου, να τη δουλεύει και να την επιστρέφει πάλι στους ανθρώπους».

«Το μπάντζο σφίγγανε στα χέρια οι μιγάδες | δέκα ρεπόρτερ καταγράφαν τα συμβάντα | πριν στο χορό τους μας τραβήξουν οι μαινάδες | οι ανεμώνες μας βρεθήκαν μείον σαράντα. Πού πας χλομός καλέ μου Μιγκέλ | γέμισε ο τόπος κίτρινες τουλίπες | και στην πλατεία Χόρχε ντ΄ Αλβαράδο | περιπολούν δεινόσαυροι και γύπες. Ο σεισμολόγοι στο Παλάσιο Νασιονάλ | τα βάζανε με τους κρατήρες της Σάντα Αννα | φοράς σομπρέρο κι έχεις πρόσωπο οβάλ | κι ούτε που πρόλαβες να παίξεις στην αλάνα. Πού πας γυμνός καλέ μου Μιγκέλ | γέμισε ο τόπος με κηλίδες απουσίας | τις τεφροδόχους κλείσαν σε κρυφή σπηλιά | και μας πουλάν ενέσεις ευθυμίας»
(Στίχοι: Άλκης Αλκαίος. Μουσική: Θάνος Μικρούτσικος. Ερμηνευτές 1.Μαρία Δημητριάδη - 2.Υπόγεια Ρεύματα).

Η ποίηση έχει την ανάγκη
και τη δύναμη
να χτυπάει την πόρτα του παρόντος
κυοφορώντας πάντα
τα σημάδια μελλοντικών εικόνων.

«Όλα ή τίποτα του δρόμου μας το ρίσκο, κι όλα στο τίποτα θαρρώ τώρα τα βρίσκω. Μα στη ζωή κάθε στιγμή τέλος κι αρχή, κάτι θα βρούμε σαν ταξί μεσ΄ τη βροχή. Μου 'πες να γράψω ένα αιμάτινο τραγούδι μα ποιο τραγούδι αναπληρώνει τη ζωή; Περνώ στ΄ αυτί σου ένα κόκκινο λουλούδι για να σου πει τι λέει του ανέμου η πνοή» μελοποίησε και τραγούδησε ο Διονύσης Τσακνής με την Ασπασία Στρατηγού.

Ηταν το 1999, τότε που τρεις σπουδαίοι καλλιτέχνες - απόντες σήμερα και οι τρεις - ένωσαν τη φωνή τους και μας έδωσαν τραγούδια λαϊκά, του κεφιού και της παρέας, σμιλεμένα με το λόγο του Άλκη Αλκαίου, τις νότες του Μάριου Τόκα και την ανόθευτη φωνή του Δημήτρη Μητροπάνου. Ο λόγος για το δίσκο «Εντελβάις», μια δουλειά που δημιουργήθηκε «με πολλή αγάπη», όπως είχε πει ο Δημήτρης Μητροπάνος. Τραγούδια με έντονη τη σφραγίδα του ζεϊμπέκικου, όπως το «Κιφ» και το «Σαββατόβραδο», αλλά και άλλων λαϊκών ρυθμών, συνέθεσαν αυτήν την τριμερή, ατμοσφαιρική συνεργασία. Μια συνεργασία, που όπως είχε πει τότε ο Μ. Τόκας «με κάνει να νιώθω άνθρωπος. Όλα τα τραγούδια γράφτηκαν αντικριστά με τον Αλκη Αλκαίο και τον Δημήτρη Μητροπάνο. Πήρα πολλά από τον Άλκη. Ο Μητροπάνος μας έδωσε την ψυχή του. Του είμαστε ευγνώμονες».

Ποιητικά σύμβολα γεννημένα στο παρελθόν αναγνωρίζουν καινούρια πάντα μηνύματα. Αδέσμευτα και οικουμενικά τα ποιητικά μηνύματα εξελίσσονται με κάθε ανάγνωση, σε κάθε εποχή, μέσα σε νέες ή διαφορετικές συνθήκες από εκείνες που ενέπνευσαν, που επηρέασαν τους φορείς, τους οραματιστές της ζωής, τους ποιητές των τραγουδιών.

«Οσοι με το Χάρο γίναν φίλοι | με τσιγάρο φεύγουνε στα χείλη | στα τρελά τους όνειρα δοσμένοι | πάντα γελαστοί, πάντα γελαστοί πάντα γελαστοί και γελασμένοι. Οσοι με το Χάρο γίναν φίλοι | με τσιγάρο φεύγουνε στα χείλη | στα τρελά τους όνειρα δοσμένοι | πάντα γελαστοί, πάντα γελαστοί πάντα γελαστοί και γελασμένοι».

Αυτός ήταν ο Άλκης όπως τον γνωρίσαμε μέσα από τους στίχους του. Ας τον αποχαιρετήσουμε με έναν δικό του πάλι στίχο:
«Πάρε τη ζωή στα δυο σου χέρια | τις γροθιές σου χτύπα στα μαχαίρια | θα 'φευγαν τα σύννεφα φαντάσου | αν κουνούσες λίγο τα φτερά σου. Πουλί σε δέντρο αρχοντικό παλιό τραγούδι λέει | αυτός που όλα τα 'χασε ματώνει μα δεν κλαίει | αν δε φυσήξει ο άνεμος το φύλλο δε σαλεύει | αν δε θυμώσει η θάλασσα το κύμα δε χορεύει».

10 χρόνια μακριά από τον δικό μας “άγιο”

Πίστευε πως «η παρτίδα μας δεν παίχτηκε ακόμα» και πως «ο χρόνος δεν είναι με το μέρος κανενός». Ο Άλκης, υπήρξε ένα πολύτιμο πλάσμα με ειδική ευαισθησία να βλέπει όχι μόνο τα κρυμμένα, αλλά κυρίως να βλέπει το παρακάτω της Ιστορίας. Όπως είχε πει ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Αλκαίος «εξέφρασε την καθολική αγωνία της γενιάς του», ενώ ο Δημήτρης Μητροπάνος πίστευε πως ο Αλκαίος «έζησε σ' έναν δικό του κόσμο, πολύ πλούσιο, γεμάτο από στοργή, αγάπη, δικαιοσύνη και αισιοδοξία».

Στην εξορία του δωματίου

Καλοκαίρι του '73 συλλαμβάνεται για την αντιστασιακή δράση του. Στην Μπουμπουλίνας και στο ΕΑΤ-ΕΣΑ τον βασανίζουν άγρια για 6 μήνες… αυτός ακινητοποιημένος σ' ένα δωμάτιο, γράφει στο «Σαράκι του Ρεμπώ»: (...) “τέσσερις τοίχοι η καινούργια μου εξορία. Δε φταις εσύ, δε λέει συγγνώμη ο κεραυνός”.
Δημιουργεί συνέχεια, διαβάζει, ενημερώνεται. Ξέρει τι συμβαίνει εκεί έξω. Αγγίζει τον σφυγμό της ταραγμένης εποχής του. Γράφει σαν να ζει έξω στους δρόμους, στα εργοστάσια, στα πανεπιστήμια, στα χωράφια, στα γραφεία, στις διαδηλώσεις... Αφουγκράζεται και αποκωδικοποιεί τον καιρό του, ενώ δεν μιλάει ποτέ για τα βασανιστήριά του. Σαν να μην τα πέρασε όλα αυτά τα φριχτά. Δεν επιτρέπει σε κανέναν να αντιληφθεί το πρόβλημά του, ούτε να τον λυπηθεί. Σ' εκείνους τους τέσσερις τοίχους, γεννιέται καθημερινά πολιτισμός. Γεννιέται η ζωντανή ποίηση της εποχής του, με τον αιχμηρό λόγο, τη μαχητικότητα, μια ποίηση που γράφεται για τους αγώνες του ανθρώπου και τα όνειρά του, μια ποίηση που χτυπάει με δύναμη τις καμπάνες του παρόντος, στον ρυθμό του μέλλοντος. Ο Θάνος Μικρούτσικος είχε πει γι' αυτόν: «Ο Αλκης έχει έναν μαγικό τρόπο με τα τραγούδια του, όπως η "Ρόζα", να διαλύει την πάλη των τάξεων. Σκέψου. Είναι ένα τραγούδι που το χορεύουν ασφαλίτες, μπάτσοι και αναρχικοί στα Εξάρχεια».

Σκίζοντας καθέτως τη βαρβαρότητα

Το 1981 γράφει στον «Ριζοσπάστη»: «Η τέχνη τότε μονάχα είναι πραγματικά προοδευτική, πρωτοπόρα και καινοτόμα, όταν γεννιέται και εξελίσσεται μέσα στην κοχλάζουσα χοάνη των καθολικών αιτημάτων των καιρών». Ο Αλκαίος καίγεται για την ουσία του στίχου. Είναι λάτρης του Χικμέτ, του Καρυωτάκη και του Καββαδία. Διαβάζοντας κανείς αυτά που γράφει, νιώθει πως περιέχουν μέσα τους κι άλλους ποιητές, κυρίως εκείνους του μεσοπολέμου, τους οποίους όμως έχει αφομοιώσει με αριστοτεχνικό τρόπο. Δουλεύει με κλειδιά που ξεκλειδώνουν τη συγκυρία και του «εγώ» και του «εμείς». Κάνει την ποίηση της συγκυρίας. Σκίζει καθέτως τη βαρβαρότητα ο εξπρεσιονισμός των στίχων του! Ισως μαζί με τον Γκάτσο και τον Ελευθερίου, να είναι - όχι οι στιχουργοί, αλλά - οι Ποιητές των τραγουδιών. «Οι εικόνες που προκύπτουν από την ποίησή του - έλεγε το άλλο του μισό στη μουσική, ο Θάνος Μικρούτσικος - μου θυμίζουν μαγικά σκανδιναβικά παραμύθια. Ξεκλειδώνουν κι εκφράζουν τη δραματική κατάσταση που βιώνουμε, είτε πρόκειται για το ατομικό, είτε για το όλον». Ο Αλκαίος τού στέλνει με το ταχυδρομείο καλογραμμένα χαρτάκια με στίχους, τουλάχιστον μια φορά τη βδομάδα. Κάποιες φορές μάλιστα τον βομβαρδίζει με ποίηση και κάθε μέρα. Μετά ακούει από το τηλέφωνο τη μουσική που τους βάζει ο Θάνος και πάντα ενθουσιάζεται. Ετσι μελοποιούνται πάνω από 120 σπουδαία κομμάτια, αλλά τελικά δημοσιοποιούνται μόνο καμιά εξηνταριά. Ο διεισδυτικός, οξυδερκής και βαθιά καλλιεργημένος Αλκαίος σημαδεύει όσο ελάχιστοι το σύγχρονο ελληνικό τραγούδι.

Λύπη γι' αυτούς που δεν ονειρεύονται

Το «Εμπάργκο», η πρώτη ολοκληρωμένη εμφάνισή του στη δισκογραφία, τον καθιερώνει ως ανερχόμενη δύναμη στον στίχο. 40 χρόνια τώρα, το «Εμπάργκο» παραμένει εντυπωσιακά επίκαιρο, ειδικά στον τομέα του προσωπικού αποκλεισμού. Η ανατριχίλα συνοδεύει πάντα το άκουσμα του «Ταπεινού ρέκβιεμ για το μέλλον», της «Σκάντζας» και του «Μες στο Χημείο του Μαγιού». Έλεγε πάντα πως λυπόταν βαθιά αυτούς που δεν ονειρεύονται. Και το έλεγε αυτό, εννοώντας το απολύτως, κάποιος καθηλωμένος χρόνια σε μια πολυθρόνα. Το πιο αγαπημένο τραγούδι του Χατζιδάκι ήταν το «Θέατρο Σκιών» και του Μικρούτσικου το «Κακόηθες Μελάνωμα». Το δικό μας αγαπημένο; Ολα του!

Καθηλωμένος στο κρεβάτι, ακόμα κι έτσι δημιουργεί -γράφει σαν να είναι παρών στα γεγονότα, αφουγκράζεται τον καιρό του, με βαθιά κοινωνική διάθεση. Μέσα από τα τραγούδια του, ζει τη ζωή... Και όπως λέει ο Μ. Πασχαλίδης, «Μπορεί να ήταν κλεισμένος σ' ένα δωμάτιο, αλλά το δωμάτιο αυτό είχε παράθυρα σ' όλον τον κόσμο».

Δείτε ακόμη (Ριζοσπάστης)

• Άλκης Αλκαίος. Πατησίων και Παραμυθιού γωνία
• Η ζώσα μνήμη του Άλκη Αλκαίου \ Όπως τον γνώρισε ο Μίλτος Πασχαλίδης
• “Σώπασε” ο “τροβαδούρος” της καρδιάς
• Ένα ξεχωριστό αφιέρωμα σε έναν σπουδαίο στιχουργό
  Εκδήλωση της Περιφερειακής Οργάνωσης Σπουδάζουσας Αθήνας της ΚΝΕ για τον Άλκη Αλκαίο

Τιμώντας τη μνήμη του ποιητή και στιχουργού Άλκη Αλκαίου, το Αρχείο της ΕΡΤ ψηφιοποίησε και παρουσιάζει μέσω των ιστοσελίδων www.ert-archives.gr και www.ert.gr σχετικό επεισόδιο της σειράς «Η περιπέτεια ενός ποιήματος», σε σκηνοθεσία Αντώνη Κόκκινου και μουσική Θάνου Μικρούτσικου παραγωγής 1990.

Το συγκεκριμένο επεισόδιο, παρουσιάζει μέρος από την πορεία του στο χώρο της δισκογραφίας, που αφορά στη συνεργασία του με τον συνθέτη Θάνο Μικρούτσικο και ειδικότερα στον δίσκο «Εμπάργκο» (1982). Ο ποιητής μιλάει για τη γνωριμία του με τον συνθέτη στα τέλη της δεκαετίας του '70, που σηματοδότησε το ξεκίνημα μιας μακράς και γόνιμης μεταξύ τους συνεργασίας. Οι δύο δημιουργοί συνομιλούν και αναφέρονται στο κλίμα και στις συνθήκες της εποχής μέσα από την οποία προέκυψε, το 1982, η δισκογραφική δουλειά «Εμπάργκο», έργο - σταθμός στο χώρο του ελληνικού τραγουδιού, βασισμένο σε ποιήματα του Α. Αλκαίου.

Ο Θάνος Μικρούτσικος σχολιάζει, μεταξύ άλλων, τη σχέση ποίησης - τραγουδιού και την αποδοχή του εν λόγω δίσκου από το κοινό στο πέρασμα των χρόνων. Στη διάρκεια της εκπομπής, ερμηνεύουν τραγούδια από τον δίσκο «Εμπάργκο» οι: Θάνος Μικρούτσικος, Δήμητρα Γαλάνη, Μανώλης Μητσιάς και Βλάσης Μπονάτσος, όπως τα: «Κακοήθες Μελάνωμα» «Ερωτικό (Με μια πιρόγα)», «Πρωινή ή Βραδινή Σερενάτα», και «Σκάντζα».

Δείτε το εδώ