Ο Χοσέ Μαρτί της φωτιάς και οδηγός προς τον Ήλιο

Γεννήθηκε σαν σήμερα 28 Γενάρη 1853, ήρθε από τον ήλιο και προς αυτόν συνεχίζει, αφιερωμένος σαν σε πράξη αγάπης, να μας ωθεί να αγαπάμε και να γινόμαστε καλύτεροι γράφει η σημερινή Granma, σε ένα σύντομο αφιέρωμα

Τι να γράψω _λέει, για τον Martí; Η αμφιβολία δαγκώνει και ανεβάζει το χτυποκάρδι, αιωρείται και επιτίθεται στις πιο απροσδόκητες στιγμές. Και όχι γιατί έχουν ειπωθεί όλα, αλλά ακριβώς το αντίθετο. Ο Martí είναι μια ανεξιχνίαστη απεραντοσύνη, που μέσα στο μυστήριο του μας συντροφεύει αλλά και μας προκαλεί.

Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την ηθική του και την αρετή του, που καλείται να επιστρέψει από το καλό, σαν από ένα λουτρό φωτός. Αντιμέτωποι με το παράδειγμα της ζωής του Martí, και τις γραφές του τον καθημερινό ύψιστο αγώνα, τη συγκίνηση που νιώθουμε να γεννιέται από την κοινωνία, με την ποίηση στην πιο αγνή της μορφή. Το να σκέφτεσαι τι να γράψεις οδηγεί στο διάβασμα: λέει ο μελετητής του Apóstol (σσ. “Αποστόλου” κουβανέζικο προσωνύμιο του José Martí), Λουίς Τολέδο Σάντε, ότι στο έργο του η παρουσία “μιας στοργικής κατανόησης του κόσμου είναι ένα διαρκές χαρακτηριστικό, που δεν υπονοούσε σε καμιά περίπτωση προσαρμοστική προσκόλληση στις υπάρχουσες πραγματικότητες, αλλά μια ελκυστική υπόθεση της επιθυμίας να μεταμορφωθούν και να γίνουν αληθινές πηγές για να ανθρωπέψει ο άνθρωπος”.

Ίσως πιο σημαντικό από το να εκφράσουμε με λόγια τις εντυπώσεις μας για αυτόν τον σπουδαίο άνθρωπο που ενσαρκώνει μέσα του το καλύτερο και καθαρότερο του νησιού της επανάστασης, είναι πρώτα να κατανοήσουμε από αυτόν, τον τρόπο να βλέπεις μέσα από την κατανόηση και να γίνουμε το σωστό πράγμα εφοδιασμένοι με εκείνη την πνευματικότητα _ που χωρίς αυτή θα είμαστε ξερά όντα, αδρανή κλαδιά.

Στον ανθρώπινο αγώνα: η τεράστια / Μάχη ανάμεσα σε κράνη και κρίνους ^(*), το κήρυγμα του Martí μας καλεί να ξεπεράσουμε το θηρίο _τα άγρια θηρία και να τοποθετηθούμε στο πλευρό των κρίνων.
Και να πω: η αμηχανία / του Ανθρώπου είναι η αμηχανία μου _τα μάγουλά μου / υποφέρω από το κακό του Σύμπαντος.

                                                                                                    ^(*) σσ. δείτε στο τέλος της ανάρτησης)

Όταν γεννήθηκε ο José Julián, στις 28 Ιανουαρίου, πριν από 171 χρόνια, σε ένα μικρό σπίτι και σε μια Αβάνα ασφυκτική από τις ανισότητες της αποικιοκρατίας, κανείς –ακόμη και η μητέρα του, η οποία κατακλύζεται από τον πόνο– δεν μπορούσε να υποθέσει ότι αυτό το πλάσμα αναδύθηκε από το μήτρα ανθρώπινης γυναίκας Θα ερχόταν να διδάξει στους συγχρόνους του, και σε κάθε καλό άνθρωπο στο μέλλον, ότι μόνο η αγάπη για τον ΑΝΘΡΩΠΟ γεννά μελωδίες.

Το είπε τόσο ειλικρινά και τόσο ξεκάθαρα που, ακόμα κι όταν διαβάζουμε για πράγματα που μας πληγώνουν, η ομορφιά παρασύρεται και με τον υπαινιγμό ενός δακρύου έρχεται η ευγνωμοσύνη. Αυτός που ήταν σαν το βατόμουρο φροντίζει καλύτερα τα μαργαριτάρια του.
Ήρθε από τον ήλιο και στον ήλιο πήγε... συνεχίζει να πηγαίνει, αφιερωμένος σαν σε πράξη αγάπης, να μας ωθεί να αγαπάμε και να είμαστε … σωστοί (σσ. “με τη σωστή πλευρά της ιστορίας”). Μας ξυπνάει και μας ανεβάζει: Να δουλέψουμε! Να ανάψουμε! Αξίνα / Και πυλώνας, αστέρι και φλόγα, και οβελίσκος / Της φωτιάς και οδηγός στον Ήλιο, ο στίχος _στόχος να είναι!

Καλύτερα από το να γράψω στον Martí, για να τον κάνουμε χείμαρρο μας, ένα αληθινό επιχείρημα Όταν, σαν τα φίδια, τα πάθη / Του ανθρώπου τυλίγονται πεισματικά γύρω από τα γόνατά μου! Και μετά, ναι, γράψτε το, και διαβάστε το ξανά, και κοινωνήστε με την απλότητά του από σάρκα και οστά, και πάντα αμφισβητήστε το, βέβαιοι ότι η ιερότητα του ονόματός του βρίσκεται στη ζωτική εγγύτητα με τα όνειρα και τα σώψυχά μας.

José Martí — La Rosa Blanca

Το να πεθάνεις
για τη χώρα και το λαό
είναι να ζεις

Ο Martí ταιριάζει ακριβώς σε κάθε σήμερα, σαν μια πένα, που δεν σταμάτησε ποτέ να γράφει, ο Martí είναι ένα από εκείνα τα όντα των οποίων ο πρόωρος θάνατος μας εμποδίζει να τον θυμίζουμε χωρίς την ερώτηση "πόσα περισσότερα θα μπορούσε να είχε κάνει;" Ωστόσο, επιλέγουμε να τον θυμόμαστε χωρίς απαισιοδοξία και θρήνους, γιατί έζησε τόσο έντονα, τόσο ευγενικά και τόσο δίκαια, που του αρκούσε ώστε να είναι αιώνιος.

Η πατριωτική, επαναστατική πολιτική, και ανθρώπινη ωριμότητα του Apóstol ήρθε, για καλή μας τύχη, πολύ νωρίς. Αυτό του επέτρεψε να οικοδομήσει μια ουσιαστική κληρονομιά σε 42 χρόνια, όχι μόνο για να κατανοήσει την ιστορική εξέλιξη της σκέψης για την ανεξαρτησία της Κούβας, αλλά και για τον ορισμό και την κατανόηση των αρχών που χρειάζεται μια κοινωνία για να είναι δίκαιη και των αξιών που δεν μπορούν να είναι σε ανεπάρκεια αυτών που σκοπεύουν _και παλεύουν να την χτίσουν.

Αυτό είναι ένα αδιαμφισβήτητο πλεονέκτημα της ζωής και του έργου του, που αναπτύχθηκε με απόλυτη συνοχή, για να φτάσει στον υψηλότερο βαθμό αυτού που σοφά προσδιορίζουμε ως παράδειγμα. Επιστρέφουμε στα παραδείγματα ξανά και ξανά αναζητώντας απαντήσεις, ασφαλείς διαδρομές για ταξίδια, αλήθειες που δεν βρίσκονται εύκολα αλλού.
Ο Martí περπατούσε πάντα μαζί μας, επίκαιρος και ακριβής, οδήγησε, μέσα από την άυλη επιβίωσή του, την ανάπτυξη της Επανάστασης, με τον ίδιο τρόπο που έκανε κάποτε με τον Αναγκαίο του Πόλεμο. Γνωρίζουμε την απάντηση: παρά τον χρόνο, τις διαφορές στους χρόνους και τα πλαίσια, τις παραλλαγές στην αντικειμενική πραγματικότητα, όλα συμφωνούν στο γεγονός _πάνε χέρι-χέρι, με το ότι η πλήρης κοινωνική δικαιοσύνη επιτυγχάνεται μόνο όταν φτάνουν τα οφέλη του κατασκευασμένου και όλοι _τότε αγκαλιάζουν κάθε γιο και κόρη της πατρίδας και της επανάστασης .

Επομένως, όπως είπε ο Φιντέλ “όταν αναρωτιόμαστε τι θα έλεγε ο Martí, πώς θα είχε ενεργήσει σε μια δεδομένη κατάσταση, ποια ερμηνεία θα είχε δώσει για την πραγματικότητά μας, δεν το κάνουμε λόγω αδυναμίας διάκρισης ή λήψης αποφάσεων, ούτε λόγω νοσταλγίας για μια ευκαιρία που δεν είχαμε, ακούστε τον, δείτε τον, μοιραστείτε μαζί του την εποχή που έζησε… αλλά επειδή τον αναγνωρίζουμε ως διαχρονικό, οραματιστή και διορατικό, με τον ίδιο τρόπο που θεωρούμαστε οι πιο πιστοί των μαθητών του”.

Ο Martí είναι το “τυχερό” μας, ένα φυλαχτό, μια φωνή που αψηφά το πέρασμα των χρόνων, μια κληρονομιά που αρνείται την αδράνεια, τη στατικότητα του παρελθόντος, γιατί προσαρμόζεται ακριβώς σε κάθε παρόν, λες και η πένα του δεν σταμάτησε ποτέ να κινείται_ το θαυμαστό μυαλό του δεν έπαψε ποτέ να γεννά ευγενείς και εξαιρετικές ιδέες, πάντα σε εγρήγορση όταν χρειαστεί να κυοφορεί θυσίες.

Σε αυτές τις αλήθειες βρίσκεται η οριστική απάντηση στο ερώτημα “όσα περισσότερα θα είχα κάνει;” αν δεν είχε “συμβεί” αυτή η 19^η Μαΐου (σσ. πέθανε 19  Μαΐου 1895). Έκανε πολλά, ακόμα περισσότερα από όσα ονειρευόταν ποτέ να έχει κάνει, πολύ περισσότερα από όσα είχε σκοπό να κάνει, από όσα έθεσε ως στόχο για την ύπαρξή του, πέρα και πάνω από τα όνειρά του. Και το έκανε για έναν αδιαμφισβήτητο λόγο, έναν λόγο που τον εκφράζουμε περήφανα και τον ενστερνιζόμαστε με βεβαιότητα: το να πεθάνεις για τη χώρα σου και το λαό της σημαίνει να ζεις.

Μάχη ανάμεσα σε κράνη και κρίνους _
τριανταφυλλόδασος _ (Εκεί σιγά σιγά)

Ω! το αίμα της ψυχής, το έχεις δει;
Έχει χέρια και φωνή, και σε αυτόν που το χύνει
Αιώνια ανάμεσα στις σκιές που κατηγορεί.
Υπάρχουν κρυφά εγκλήματα και υπάρχουν πτώματα
Των ψυχών, και υπάρχουν και δολοφόνοι απαίσιοι!
Στο δάσος έρχονται: από την πιο ψηλή βελανιδιά
Ας δουλέψουμε έναν πυλώνα, και στον πυλώνα
Πόσοι απατούν γυναίκες!

Αυτός είναι ο ανθρώπινος αγώνας: ο τεράστιος
Μάχη των κρανών και των κρίνων!
Λοιπόν, οι περήφανοι άντρες δεν είναι θηρία;
Κτήνη και άγρια ​​θηρία! Κοίτα, εδώ σου φέρνω
Το θηρίο μου νεκρό και η οργή μου εξημερώθηκε.
Έλα, να σωπάσεις, να μουρμουρίσεις, στο θόρυβο
Φύλλα Απρίλη και φωλιές πουλιών.

Άσε, ω αγαπημένη μου, τους βουβούς τοίχους
Από αυτό το κούφιο σπίτι και έλα μαζί μου
Όχι στη θάλασσα που χτυπάει και βρυχάται αλλά στο δάσος
Τριαντάφυλλα βρίσκονται στον πάτο της ζούγκλας.
Η ζωή είναι ωραία εκεί, γιατί είναι δωρεάν,
Και η αρετή σου, ελεύθερη, θα είναι αληθινή,
Αφιλόκερδα, τον αξιότιμο σεβασμό.
Ούτε η αγάπη, αν δεν είναι χωρίς αντάλλαγμα, δεν δίνει ευτυχία.

Ω, κακοί άνθρωποι, αυτοί που απολαμβάνουν ήρεμα
κλεμμένους έρωτες! Αν είναι ξένη
Η στοργή, η ευχαρίστηση του σεβασμού
Είναι χίλιες φορές μεγαλύτερη από αυτή της απόλαυσής του.
Από την καλή δουλειά ότι η περηφάνια μένει στο στήθος

Και σαν γλυκά δάκρυα ξεχειλίζει,
Και με περίεργα λόγια, που φαίνονται
Φτερουγίσματα, όχι φωνές! Και τι κρίμα
Αυτό για την προσποίηση αγάπης! Λοιπόν υπάρχει μαρτύριο
Όπως εκείνος, που _χωρίς να αγαπά, μιλάει για αγάπη!

Έλα, θα πάω εκεί λυπημένος, γιατί βλέπω τον εαυτό μου!
Έλα, η μοναξιά θα είναι η ασπίδα σου!

Alexa εννιά χρονών

–Δώσε μου λίγη υπομονή, Θεέ μου!–, ικέτευσε εκείνη η γυναίκα σαν με μανία. “Πες του πως να γίνω καλύτερος”, απάντησε μια δακρυσμένη φωνή κοριτσιού. “Ουφ, φαίνεται ότι ο μικρός είναι de ampanga”, (σσ. ιδιωματισμός κουβανέζικος “στο κλαρί”) σκέφτηκα. Η κάοντρα από το εσωτερικό του σπιτιού. Στο πεζοδρόμιο, μπροστά στην πόρτα, αναποφάσιστος για το αν θα χτυπήσει ή όχι, επαναλήφθηκε η απειλή της γυναίκας: -Κοίτα, θα το μάθουν όλοι …
–Θα ήθελες να κάνει κάποιος άλλος το ίδιο, αν ήταν η γιαγιά ή η μητέρα μας, και ήμασταν στεναχωρημένοι;– ανταπάντησε το κοριτσάκι, του οποίου το όνομα και την ηλικία μου είπαν αργότερα: Αλέξα!

Τελικά από το πίσω μέρος του σπιτιού ξεπρόβαλε μια άλλη γυναίκα, αποφασισμένη να αφαιρέσει τα ντεσιμπέλ από τον καυγά. Μόλις παρατήρησε την παρουσία μου, με κάλεσε κατακόκκινη, τσατισμένη μέσα.
– Alexa, γιατί παρακούς έτσι την αδερφή σου;
“Δεν παρακούω, μαμά”, απάντησε το αθώο παιδί με ζωντανά δάκρυα. –Ξέρεις ότι η Ρέινα πέθανε, η καημένη. Κοίτα το σπίτι της εκεί, κοίτα… (ανέφερε παιδιά της νεκρής). Είναι λυπημένοι, είδα τον Robertico να κλαίει. Το είπα στην αδερφή μου, αλλά συνεχίζει να παίζει τη μουσική δυνατά.

Το βλέμμα του κοριτσιού αναζήτησε τον Martí που ζωντάνεψε στο δωμάτιο, μέσα από έναν πίνακα τοποθετημένου πάνω από την τηλεόραση. “Συγχωρέστε την”, είπε και πρόσθεσε: “Την αγαπώ και λες ότι για να είσαι καλή πρέπει να είσαι σαν αυτόν, αλλά η αδερφή μου δεν είναι έτσι, είναι κακή”.
-"Οχι. Οι καλοί άνθρωποι μερικές φορές κάνουν και λάθη" _“Μην κλαις, μικρή μου πριγκίπισσα, αυτό δεν θα ξαναγίνει”, απάντησε η μητέρα.

Εκείνη τη μέρα, για μια στιγμή, μου φάνηκε ότι ο Apóstol είχε κάνει τη σιωπή του να εκραγεί μέσα σε αυτούς τους τέσσερις τοίχους, ότι από τον πίνακα στην τηλεόραση έσπαγε την ψυχραιμία του, απρόθυμος να συνεχίσει απαθής, όταν οι επείγουσες ανάγκες της χώρας του απαιτούσαν αυτόν.

Φαινόταν ότι, με σώμα, σάρκα και οστά, εκείνος από τη Χρυσή Εποχή είχε φτάσει στο χώρο, ταραγμένος, δυσαρεστημένος, αντιστεκόμενος σε μια αδιάκριτη χειρονομία, μετενσαρκώθηκε στην υπέροχη εξέγερση μιας εννιάχρονης ψυχής, θυμωμένη με τη στάση του σώματος, ενός μέλους της οικογένειας αδιαφορώντας για τον πόνο όσων θρήνησαν την αποχώρηση ενός αγαπημένου προσώπου.

Ήσυχα, χαιρέτησα κι εγώ μια άλλη αθώα ανυπακοή.

Το ψηλαφίσιμο μπαστούνι ενός ηλικιωμένου άνδρα κατήγγειλε την ευθραυστότητα των βημάτων του. Στην αντίθετη κατεύθυνση περπατούσαν δύο πιτσιρίκια, με στολές, σακίδια και κασκόλ. “Στάσου λίγο, παππού, μην περάσεις”, είπε το κορίτσι. “Έρχεται ποδήλατο”, είπε εκείνος που έμοιαζε να είναι αδερφός του.
Τον πήραν ο καθένας από το μπράτσο. “Έλα, πρόσεχε. Πας μακριά”;
“Μα θα αργήσουμεν!” προειδοποίησε ένας άλλος συμμαθητής. “Δεν πειράζει, θα γυρίσουμε σύντομα. _Πες το στην κυρία”…

Με την αναπόφευκτη ανάμνηση της 28^ης Γενάρη, ο μήνας επιστρέφει αυτά τα επεισόδια ανακουφιστικά, επιβεβαιώσεις ότι ορισμένοι θάνατοι είναι θάνατοι τυπικά, ότι ορισμένες μετενσαρκώσεις είναι πραγματικές, και, στην προκειμένη περίπτωση, πολλαπλές, ανεξάντλητες και ενάρετες, επειδή το άτομο έσπειρε με τη δική του ζωή, που ήταν μια πράξη καλοσύνης. Η Κούβα χρειάζεται αυτή τη γλυκύτητα του Martí, που συνδυάζεται με την αυστηρότητα της καθημερινής δουλειάς, με γεγονότα που αποφεύγουν την επίμονη επανάληψη –ενίοτε κούφια και απλοϊκή– φράσεων που μερικές φορές, ελάχιστα ή καθόλου, ταιριάζουν.

“Ο καλύτερος τρόπος να πεις είναι να κάνεις”, μας υπενθυμίζει ο Δάσκαλος. Τα λόγια του πρέπει να συνεχίσουν να δρουν, με πράξεις περισσότερο παρά με λόγια, ασφαλή από ταπεινωτικά συνθήματα και “ενσωματωμένα στον αγώνα μας”, όπως συνέστησε ο Τσε.

Η αντιμετώπιση των τωρινών και των μελλοντικών περιορισμών απαιτεί, διαυγή, ευγενή, γενναιόδωρο, ειλικρινή, Ήρωα του Dos Ríos να χτυπά me την αισιοδοξία του σε κάθε κουβανέζικο μυαλό και καρδιά. Περισσότερο από κανονισμούς και καθεστηκυία τάξη, πολύ περισσότερο από επίσημες υποχρεώσεις, θα είναι οι ανθρώπινες αρετές που θα μας φέρουν στο φως και, ευτυχώς, έχουμε μια πηγή και φάρο: τον José Martí.
Ούτε οι άπιαστες φιγούρες ούτε οι μιμητικές συμπεριφορές θα βρουν χώρο εκεί, όπου η ηθική του Martí φλέγεται προληπτικά, ζυμώνοντας και αποκαθιστώντας το ευαίσθητο και το ανθρώπινο, χωρίς να δίνει σημασία σε στάτους, ηλικίες, συνθήκες, θέσεις ή θέσεις εργασίας. Ένα άλλο δεν είναι ο θρεπτικός χυμός που προσδιόρισε ο Φιντέλ για να “χειραφετήσουμε τον εαυτό μας μόνοι μας και με τις δικές μας προσπάθειες”.

Για μια χώρα σε ακούραστη επαγρύπνηση ενάντια σε απειλές από το εξωτερικό και το εσωτερικό, κάθε επίθεση ενάντια σε αναίσθητες συμπεριφορές χαμαιλέοντα είναι πρέπεουσα. Αλλά αν εμφανιστούν σημάδια από αυτά τα μικρόβια, θα υπάρχει πάντα μια εξέγερση, στυλ Alexa _ εννιά χρονών.

O José [Julián] Martí [Pérez] (Αβάνα, 28- Ιαν-1853 | Dos Ríos, 19-Μάη-1895) αποτελεί τον εθνικό ποιητή και Ήρωα της Κούβας.
Προσωπικότητα με υψηλές αρχές, μορφή  λατινοαμερικάνικη και διεθνής με ανθρώπινες ιδιότητες που μερικές φορές φαίνονται ανυπέρβλητες.
Ένας Κουβανός καθολικής προβολής που πέρασε τα σύνορα της εποχής για να γίνει ο μεγαλύτερος ισπανόφωνος αμερικανός πολιτικός στοχαστής του 19ου αιώνα.

Συγγραφέας ουσιαστικού έργου ως πηγή γνώσης, κριτικής σκέψης και διαβούλευσης για όλες τις γενιές των Κουβανών με μοναδική ομορφιά ποιημάτων, επιστολών, χρονογραφημάτων σε εφημερίδες, με ιστορικά γραπτά και ομιλίες που τον τοποθετούν στους μεγαλύτερους διανοητές του κόσμου.

Ασφαλώς το μεγαλύτερο μέρος του στοχασμού τού Μαρτί αναφέρεται σε θέματα της Κούβας.
Η «κουβανικότητα» και ο «αμερικανισμός» του Μαρτί σχηματίζουν μια μόνο φόρμα. Στην πραγματικότητα, η Κούβα και η Αμερική αποτελούν το μέρος και το όλον, και τα κουβανέζικα προβλήματα αντανακλώνται στο ευρύτερο πλάνο της αμερικανικής ηπείρου.
Θεωρούσε πως ο πόλεμος της Κούβας για την ελευθερία της ήταν το τελευταίο στάδιο και η κορύφωση της αποσχιστικής καμπάνιας που άρχισε από τους Ισπανοαμερικανούς πατριώτες το 1810.
«Γιος» αυτής της Αμερικής δήλωνε πως είναι. Και ότι αυτή η «γέννα» του, είναι που του έθεσε καθήκοντα.
«Το να γεννηθείς στην Αμερική είναι σαν να έχεις γεννηθεί σε χώρα όπου στην καρδιά λάμπουν νέα άστρα, αστράφτουν παρθενικές φωτιές, κυλάνε ποτάμια ωκεάνια».

Οι λαοί της «Δικής μας Αμερικής», έλεγε ο Χοσέ Μαρτί, αποτελούν μια μόνο οικογένεια, προέρχονται από τον ίδιο κορμό, έχουν έναν όμοιο σχηματισμό και ανάπτυξη.
Οι χώρες της γεννήθηκαν από τα ίδια «πονεμένα σπλάχνα».
Γι’ αυτό κηρύσσει ως αναγκαία και επείγουσα την ενότητα. Οι Δημοκρατίες θα σωθούν όταν στηριχτούν στη συντονισμένη δράση των λαϊκών δυνάμεων τότε θα είναι πραγματικά ελεύθερες. Το 1894 γράφει: «Λέμε λαό και όχι λαούς που κατοικεί από το Μπράβο μέχρι την Παταγονία».

Ο Μαρτί έκανε πολλά ταξίδια (Μεξικό, Γουατεμάλα, Βενεζουέλα).
Το 1881 θα πάει στο Καράκας. Μιλώντας για τον Μπολίβαρ στο έργο «Η ηλικία του χρυσού», λέει: «Διηγούνται πως ένας ταξιδιώτης έφτασε μια μέρα στο Καράκας καθώς βράδιαζε και χωρίς να σκουπίσει τη σκόνη από τα πόδια του δε ρώτησε πού θα έτρωγε και πού θα μπορούσε να κοιμηθεί, αλλά πώς θα πήγαινε εκεί που βρισκόταν το άγαλμα του Μπολίβαρ».
Στο Καράκας θα δηλώσει: «Στο ποίημα του 1810 λείπει μια στροφή και εγώ θέλω να την γράψω». Το 1890 θα θυμηθεί πάλι τον Μπολίβαρ: «Αν δεν υπήρχαν οι γείτονες του Βορρά, στην Κούβα θα είχε τελειώσει τον καλπασμό του ο ελευθερωτής».

Οι βασικές του ποιητικές συλλογές (Ismaelillo «Ισμαϊλίγιο» — Versos libres ‑ελεύθεροι στίχοι [1880 –εκδόθηκαν το 1913], Versos Sencillos ‑απλοί στίχοι [1891]) του αγωνιστή ολόκληρης της Αμερικής, βάζουν τα θεμέλια της νέας ποίησης.
Αφομοιώνει όλα τα αισθητικά ρεύματα, ταυτίζοντας την κουβανικότητα με το παγκόσμιο πνεύμα.
Για τον Μαρτί, η φύση είναι ο μεγάλος δάσκαλος του ανθρώπου.
Ποίηση δεν υπάρχει, εάν δε βάλουμε τα χέρια μας στα σπλάχνα μας και εάν δεν την αναζητήσουμε στα συνεργεία και τους δρόμους (κάθε μέρα είναι ένα ποίημα).
Ο ίδιος απέδειξε τη στενή σχέση της τέχνης με τη ζωή.
Το λογοτεχνικό του έργο είναι συνδεδεμένο με την επαναστατική δράση.
Έδωσε τη ζωή του, πολεμώντας εναντίον των Ισπανών, αφού προηγουμένως αφοσιώθηκε στην προετοιμασία του απελευθερωτικού αγώνα.

Άσκηση Moncada 2021 Foto: Ismael Batista Ramírez

Οι FAR ενώνονται στις μάχες που δίνονται σ’ όλη τη χώρα   Foto: Endrys Correa Vaillant

Οι κουβανοί διαμεταφορείς πρέπει να παραδώσουν πάνω από 1.000.000 δέματα
σε περισσότερους από 500.000 πελάτες από τα πλοία όπου δουλεύουν 

Foto: Endrys Correa Vaillant

Άνοιγμα αεροδρομίων στον διεθνή τουρισμό |  José Manuel Correa

Foto: Ismael Batista Ramírez

Ο Οικογενειακός Κώδικας δεν κατασκευάζει ούτε επιβάλλει μοντέλα,
αλλά σέβεται και υποστηρίζει την οικογενειακή πολυφωνία.