Απεργίες κόκκινες και "πολύχρωμες" _από τον Φαραώ Ραμσή Γ’ στη Strachka του Σεργκέι Μιχαΐλοβιτς

Απεργία: ανατρέχοντας στο λεξικό του Τριανταφυλλίδη διαβάζουμε “σκόπιμη αναστολή της εργασίας που γίνεται από ένα οργανωμένο σύνολο ανθρώπων με σκοπό την επίτευξη ενός στόχου ή την εκδήλωση της θέλησής του ~ εργατών / υπαλλήλων / επαγγελματιών. ~ στο ηλεκτρικό / στο νερό / στα λεωφορεία, απεργία των εργαζομένων στις αντίστοιχες υπηρεσίες. ~ πείνας ~ κλαδική / γενική / εικοσιτετράωρη / διαρκείας / προειδοποιητική / αλληλεγγύης ~ πολιτική, Kυλιόμενη ~, που πλήττει με τη σειρά τα διάφορα τμήματα μιας επιχείρησης, μιας υπηρεσίας κτλ. Kήρυξη / περιφρούρηση / παράταση / αναστολή / λύση της απεργίας. Είμαι σε / έχω ~ Kατεβαίνω σε ~ Kηρύσσω ~. ΦΡ λευκή απεργία ~ αγώνας _ Aπεργιακή κινητοποίηση. Για την καθοδήγηση της απεργίας δημιουργήθηκε απεργιακή επιτροπή κλπ. Επιγραμματικά κατά google “αποχή από την εργασία για τη διεκδίκηση οικονομικών αιτημάτων, αλλά και σε ένδειξη διαμαρτυρίας για διάφορες κυβερνητικές ή εργοδοτικές αποφάσεις”          

Η πρώτη απεργία καταγράφεται στο τέλος της 20ής δυναστείας, του Φαραώ Ραμσή Γ’ στην Αίγυπτο _ 3500 χρόνια πριν, όταν οι εργάτες της βασιλικής νεκρόπολης οργάνωσαν εργατική εξέγερση, γεγονός που καταγράφηκε με λεπτομέρειες σε πάπυρο της εποχής που διατηρήθηκε, και βρίσκεται σήμερα στο Τορίνο _μεταξύ άλλων πέτυχαν και αύξηση μισθού.

Τα πρώτα εργατικά κινήματα στον ελλαδικό χώρο δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα με την ανάπτυξη της καπνοκαλλιέργειας τον 19^ο αιώνα, με πρώτη στον τότε υπό οθωμανική διοίκηση τον Μάιο του 1888 στην πόλη της Δράμας, από τους καπνεργάτες με κύριο αίτημα τις δέκα ώρες δουλειά, καθώς εκείνη την εποχή εργάζονταν από δώδεκα …δεκατρείς, ακόμη και παραπάνω ώρες ημερησίως.

Οι απεργίες ξεκίνησαν σαν όργανο της ταξικής πάλης κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης, στα εργοστάσια και τα ορυχεία και στις περισσότερες χώρες ετέθησαν γρήγορα εκτός νόμου, καθώς οι εργοστασιάρχες είχαν τα κλειδιά της εξουσίας και οι εργάτες τη δύναμη του ενωτικού αγώνα. Οι περισσότερες αστικές χώρες νομιμοποίησαν στα χαρτιά την απεργία στα τέλη του 19^ου _αρχές του 20ού αιώνα, βγάζοντάς τες μέχρι σήμερα συνήθως «παράνομες» και «καταχρηστικές»

Ιστορική των κλωστοϋφαντουργών του Λόρενς Bread and Roses Strike (Ψωμί και Τριαντάφυλλα),. (μεταναστών εργατών _γυναικών κυρίως στο Λόρενς της Μασαχουσέτης) το 1912 οργανωμένη από το συνδικάτο Industrial Workers of the World (Βιομηχανικοί Εργάτες του Κόσμου). Η απεργία τελείωσε με μια νίκη ορόσημο: με σύνθημα για το ψωμί και τη ζωή _Η εργάτρια πρέπει να έχει ψωμί, αλλά πρέπει να έχει και τριαντάφυλλα...

Η ιστορική στη χώρα μας του 1936 στη Θεσσαλονίκη όπου κορυφώνονται οι διαδηλώσεις από τους καπνεργάτες. Τα γεγονότα ξεκίνησαν γύρω στον Φεβρουάριο, με κατάληψη ενός εργοστασίου ύστερα από την απόρριψη αιτημάτων των εργατών και συνεχίστηκε με συμπαράσταση καπνεργατών από άλλα εργοστάσια, που κορυφώθηκαν τον Μάιο, με μεγάλη διαδήλωση, που πνίγηκε στο αίμα από την δικτατορική κυβέρνηση Μεταξά (χρησιμοποιήθηκε τόσο η αστυνομία όσο και ο στρατός) με δώδεκα νεκρούς ανάμεσα στους οποίους και ο 25χρονος αυτοκινητιστής Τάσος Τούσης, στη διασταύρωση Εγνατία και Βενιζέλου. Η φωτογραφία που απαθανάτισε την μητέρα του να τον θρηνεί μόνη στο μέσον του δρόμου,  δημοσιεύθηκε στον Τύπο και αποτέλεσε την έμπνευση του Γιάννη Ρίτσου για την συγγραφή του Επιτάφιου, που μελοποίησε ο Μίκης

Προέλευση του όρου: Η χρήση της αγγλικής λέξης "strike" εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1768, όταν ναυτικοί, για να υποστηρίξουν διαδηλώσεις στο Λονδίνο, έσκισαν ή αφαίρεσαν τα πανιά των εμπορικών πλοίων στο λιμάνι, ακινητοποιώντας έτσι  τα πλοία.Η πρώτη εβραϊκή πηγή για την ιδέα μιας εργατικής απεργίας εμφανίζεται στο Ταλμούδ, το οποίο περιγράφει ότι οι αρτοποιοί που ετοίμαζαν ψωμί για το βωμό έκαναν απεργία.

Ένας πρώτος προκάτοχος της γενικής απεργίας μπορεί να ήταν το secessio plebis στην αρχαία Ρώμη. Στο The Outline of History, ο H. G. Wells χαρακτήρισε αυτό το γεγονός ως «τη γενική απεργία των πληβείων· Η πρώτη απεργία τους έγινε επειδή «είδαν με αγανάκτηση φίλους τους, που πολλές φορές υπηρέτησαν γενναία το κράτος στις λεγεώνες, αλυσοδεμένους και σκλαβωμένους κατ' απαίτηση πατρικίων δανειστών».

Η απεργιακή δράση έγινε χαρακτηριστικό του πολιτικού τοπίου μόνο με την έναρξη της Βιομηχανικής Επανάστασης. Για πρώτη φορά στην ιστορία, μεγάλος αριθμός της βιομηχανικής εργατικής τάξης, που ζούσαν στοιβαγμένοι στο περιθώριο και σε άθλιες συνθήκες σε κωμοπόλεις και περίχωρα, πουλούσαν την εργατική τους δύναμη για ένα ξεροκόμματο. Μέχρι τη δεκαετία του 1830, όταν το κίνημα των Χαρτιστών βρισκόταν στο αποκορύφωμά του στη Βρετανία, μια αληθινή και διαδεδομένη «εργατική συνείδηση» ξυπνούσε.
σσ. Ο χαρτισμός ήταν ένα κίνημα για πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις στο Ηνωμένο Βασίλειο κατά τα μέσα του 19^ου  αιώνα (1838-1850), που πήρε το όνομά του από τον Χάρτη του Λαού του 1838, που όριζε τους έξι κύριους στόχους:

·      Ψήφος για καθένα άνω των 21 ετών, που έχει σώας τας φρένας, και δεν έχει υποβληθεί σε τιμωρία για έγκλημα.

·      Μυστική ψηφοφορία.

·      Καμία προαπαίτηση ύπαρξης ιδιοκτησίας για τα μέλη του Κοινοβουλίου - καθιστώντας έτσι δυνατό στους ψηφοφόρους στις εκλογικές περιφέρειες να εκλέξουν το άτομο της επιλογής τους, είτε είναι πλούσιος είτε φτωχός.

·      Πληρωμή των μελών του κοινοβουλίου, επιτρέποντας έτσι σε τίμιο έμπορο, εργάτη, ή όποιο άλλο πρόσωπο, να εκπροσωπήσει μια εκλογική περιφέρεια, χωρίς να τον εμποδίζει οικονομικά και να ασχοληθεί με τα συμφέροντα της χώρας.

·      Ανάλογες εκλογικές περιφέρειες, εξασφαλίζοντας το ίδιο % εκπροσώπησης για τον ίδιο αριθμό εκλογέων, αντί να επιτρέπεται στις μικρές εκλογικές περιφέρειες να ισοσκελίζουν την ψήφο των μεγάλων.

·      Ετήσια κοινοβούλια, επιτρέποντας έτσι πιο τελεσφόρο έλεγχο, ενάντια στη δωροδοκία και τον εκφοβισμό, ώστε τα μέλη, αφού θα εκλέγονται για ένα έτος μόνο, να μην μπορούν να προδώσουν τους ψηφοφόρους τους όπως τώρα.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι χριστιανικές εκκλησίες στη Βρετανία έκριναν ότι "ήταν λάθος για τον Χριστιανό να αναμιχθεί σε πολιτικά θέματα". "Όλοι οι ιερείς να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί για να αποκηρύξουν κάθε πολιτική συγγένεια …αυτός που ασχολούνταν λιγότερο με τις υποθέσεις αυτού του κόσμου θεωρούταν ο πιο άγιος και πρότυπο προς μίμηση" _τέλος παρένθεσης

Το 1838, μια επιτροπή της Στατιστικής Εταιρείας του Λονδίνου «χρησιμοποίησε το πρώτο γραπτό ερωτηματολόγιο… Η επιτροπή ετοίμασε και τύπωσε έναν κατάλογο ερωτήσεων «σχεδιασμένες για να εκμαιεύσουν την πλήρη και αμερόληπτη ιστορία των απεργιών».

Το 1842 τα αιτήματα για δικαιότερους μισθούς και συνθήκες σε πολλούς διαφορετικούς κλάδους εξερράγησαν τελικά στην πρώτη σύγχρονη γενική απεργία. Μετά την παρουσίαση της δεύτερης Χαρτιστικής Έκκλησης στο Κοινοβούλιο τον Απρίλιο του 1842 και την απόρριψη, η απεργία ξεκίνησε στα ανθρακωρυχεία του Staffordshire της Αγγλίας και σύντομα εξαπλώθηκε στη Βρετανία επηρεάζοντας εργοστάσια, βαμβακουργεία στο Lancashire και ανθρακωρυχεία από το Dundee στη Νότια Ουαλία και την Κορνουάλη. Αντί για αυθόρμητη εξέγερση των μαζών, η απεργία πολιτικοποιήθηκε και οδηγήθηκε από μια πολύ πεοωθημένη ατζέντα για να κερδίσει παραχωρήσεις. Το ήμισυ του τότε βιομηχανικού εργατικού δυναμικού ήταν σε απεργία  – πάνω από 500.000. Με αυξανόμενη την επιρροή της εργατικής τάξης και πολιτική διακριτής πρόκλησης απέναντι στο καπιταλιστικό, πολιτικό κατεστημένο ο Φρίντριχ Ένγκελς, έγραψε:  με τους αριθμούς της, αυτή η τάξη έχει γίνει η πιο ισχυρή στην Αγγλία, και αλίμονο στους πλούσιους Άγγλους όταν συνειδητοποιήσουν αυτό το γεγονός… Ο Άγγλος προλετάριος μόλις καταλάβει τη δύναμή του _και οι καρποί αυτής της επίγνωσης ήταν οι αναταραχές το προηγούμενο καλοκαίρι, θα φέρει τα πάνω κάτω στον κόσμο.

Καθώς προχωρούσε ο 19^ος αιώνας, οι απεργίες έγιναν ένα στοιχείο εργασιακών σχέσεων σε όλο τον βιομηχανοποιημένο κόσμο, καθώς οι εργαζόμενοι οργανώθηκαν για να διαπραγματευτούν συλλογικά για καλύτερους μισθούς και πολιτικές ελευθερίες, με τον Karl Marx να καταδικάζει τη θεωρία του Proudhon που ποινικοποιεί την απεργία στο έργο του "η αθλιότητα της φιλοσοφίας"

Η απεργία "αναγνώρισης" υπήρξε ιστορικά μια βιομηχανική απεργία προκειμένου να αναγκαστεί ένας συγκεκριμένος εργοδότης ή κλάδος να αναγνωρίσει το συνδικάτο ως το νόμιμο αντιπρόσωπο συλλογικών διαπραγματεύσεων.

Δύο παραδείγματα περιλαμβάνουν την απεργία αναγνώρισης του χάλυβα των ΗΠΑ το 1901 και την επακόλουθη στο χώρο του άνθρακα (1902). Μια μελέτη του 1936 για τις απεργίες στις Ηνωμένες Πολιτείες έδειξε ότι περίπου το ένα τρίτο του συνολικού αριθμού απεργιών μεταξύ 1927 και 1928, και πάνω από το 40% το 1929, οφείλονταν σε "αιτήματα για αναγνώριση συνδικάτων" και διαμαρτυρία "ενάντια στις διακρίσεις των συνδικάτων και παραβίαση συνδικαλιστικών συμφωνιών"

Σεργκέι Αϊζενστάιν: πρωτοπόρος του σοβιετικού και παγκόσμιου κινηματογράφου δημιουργός της 7ης τέχνης νέας εποχής

Η 7^η τέχνη έχει να παρουσιάσει 100άδες ταινίες όπου σπάνια επικεντρώνονται στην ταξική δυναμική των απεργιών και των συνδικάτων. Αναφέρουμε ενδεικτικά κάποιες αξιόλογες

·        Απεργία, 1925 Σε σκηνοθεσία Sergei Eisenstein, με πρωταγωνιστές τους Grigoriy Aleksandrov, Maksim Shtraukh & Mikhail Gomorov μια ταινία κολασμένων εργατών που απεργούν στην προεπαναστατική Ρωσία _θα μιλήσουμε αναλυτικά στη συνέχεια.

·        Black Fury, 1935 του Michael Curtiz με πρωταγωνιστές τους J. Caroll Naish (με σκούρο ριγέ κοστούμι…), Vince Barnett (μουστάκι, καβουράκι) και _γραβατωμένο Paul Muni για έναν μετανάστη ανθρακωρύχο εν μέσω μιας πικρής εργατικής διαμάχης μεταξύ των εργαζομένων και των ιδιοκτητών ορυχείων.

·        The devil & Miss Jones, 1941 του Σαμ Γουντ, με πρωταγωνιστές Robert Cummings, Charles Coburn και Jean Arthur σε μια ταινία για έναν μεγιστάνα που πηγαίνει κρυφά για να ξεσηκώσει τους εργαζόμενους σε ένα πολυκατάστημα, αλλά αντ' αυτού εμπλέκεται στη ζωή τους.

·        On the watefront, 1954 (Το λιμάνι της αγωνίας) σε σκηνοθεσία Elia Kazan με πρωταγωνιστή τον Marlon Brando ως πρώην μποξέρ που έγινε φορτοεκφορτωτής στο Νιου Τζέρσεϊ και αγωνίζεται κόντρα στους διεφθαρμένους επικεφαλής του συνδικάτου, συμπεριλαμβανομένου του μεγαλύτερου αδερφού του, καθώς αρχίζει να συνδέεται και με τη θλιμμένη αδερφή ενός εκ των θυμάτων.

·        Salt of the earth, 1954 (το αλάτι της γης) του Herbert J. Biberman, με πρωταγωνιστές τους Juan Chacón, Rosaura Revueltas, Will Geer ως Μεξικανούς εργάτες σε ορυχείο ψευδαργύρου που καλούν γενική απεργία. Μόνο μέσω της ταξικής αλληλεγγύης και κυρίως της αδάμαστης αποφασιστικότητας των γυναικών (συζύγων, μητέρων και κορών τους), τελικά θριαμβεύουν.

·        Inside Detroit, 1956 του Fred F. Sears και με πρωταγωνιστή τον Pat O'Brien ως πρώην επικεφαλής στο Ντιτρόιτ των United Automobile Workers of America, A.F.L. Προσπαθεί να καταστρέψει τον διάδοχό του, Blair Vickers (Dennis O'Keefe), την περίοδο του νόμου Racketeer Influenced & Corrupt Organisations (RICO) _περί εγκληματικής οργάνωσης. Ο Βίκερς τον πολεμά, κερδίζοντας τελικά με τη βοήθεια μοιραίων γυναικών _η ελκυστική κόρη του Λίντεν, Μπάρμπαρα (Μάργκαρετ Φιλντ) η Τζόνι Κάλβιν (Τίνα Κάρβερ) και η μάνα του Βίκερς.

·        The pajama game, 1957 των Τζορτζ Άμποτ και Στάνλεϊ Ντόνεν, με πρωταγωνίστρια την Ντόρις Ντέι ως εργάτρια εργοστασίου πιτζάμα στην Αϊόβα, που ερωτεύεται έναν ευγενικό προϊστάμενο που είχε προσληφθεί από το αφεντικό του εργοστασίου για να κοντράρει στην απαίτηση των εργαζομένων για αύξηση μισθού.

·        The organizer _I compagni _ Οι σύντροφοι, 1963 σκηνοθεσία Mario Monicelli, με πρωταγωνιστές τους Agenore Incrocci & Furio Scarpelli σε μια ταινία για έναν πρώην καθηγητή γυμνασίου που έγινε συνδικαλιστής και προσπαθεί να οργανώσει εργάτες που δουλεύουν με απάνθρωπες συνθήκες σε ένα εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας στα τέλη του 19^ου  αιώνα. Με Marcello Mastroianni, Renato Salvatori, Gabriella Giorgelli

·        F.I.S.T., 1978 του Norman Jewison, με πρωταγωνιστή τον Sylvester Stallone ως τον επαναστάτη εργάτη αποθήκης του Κλίβελαντ που ανεβαίνει στις τάξεις ενός συνδικάτου φορτηγών για να γίνει πρόεδρος συνδικάτου, αλλά οι δεσμοί του με το οργανωμένο έγκλημα προκαλούν την τελική του πτώση.

·        Το κλασσικό πλέον Νόρμα Ρέη, Norma Rae, 1979 Σε σκηνοθεσία Martin Ritt, με πρωταγωνίστρια τη Sally Field ως μια νεαρή ανύπαντρη μητέρα και εργάτρια κλωστοϋφαντουργίας που παίρνει πάνω της τις τύχες του σωματείου υου εργοστασίου της παρά τα προβλήματα και τους κινδύνους.

·        Nine to five, (9 to 5), 1980 του Colling Higgins, με πρωταγωνίστριες Lily Tomlin,  Dolly Parton και Jane Fonda σε μια ταινία για τρεις γυναίκες υπαλλήλους ενός σεξιστή, εγωιστή, ψεύτη και υποκριτικού μεγαλομανή που βρίσκουν τρόπο να ανατρέψουν την κατάσταση. Η ταινία είναι εμπνευσμένη από τις πραγματικές εμπειρίες και τις απογοητεύσεις των εργαζομένων γυναικών στη δεκαετία του 1970, ιδιαίτερα γύρω από θέματα που σχετίζονται με την ανισότητα των φύλων, την παρενόχληση στο χώρο εργασίας και την άνιση μεταχείριση στο εργατικό δυναμικό.

·        Τελευταία έξοδος στο Μπρούκλιν, 1989 του Uli Edel, με Jennifer Jason Leigh, Stephen Lang και Burt Young σε μια ταινία που διαδραματίζεται στο Μπρούκλιν κατά τη δεκαετία του 1950 με φόντο τη διαφθορά και τη βία στα συνδικάτα.

·        Hoffa, 1992 του Danny DeVito και με πρωταγωνιστή τον Jack Nicholson ως τον διαβόητο Αμερικανό συνδικαλιστή Jimmy Hoffa, ο οποίος οργανώνει μια στημένη απεργία, κάνει συμφωνίες με μέλη του συνδικάτου του οργανωμένου εγκλήματος και εξαφανίζεται μυστηριωδώς το 1975.

·        NewSies, 1992 σκηνοθεσία Kenny Ortega με Bill Pullman, Robert Duvall και Christian Bale σε ένα μιούζικαλ βασισμένο στην απεργία των εφημεριδοπωλών της Νέας Υόρκης το 1899. Όταν οι νεαροί πωλητές εφημερίδων υφίστανται υπερεκμετάλλευση από τα αφεντικά τους, ξεκινούν τον αγώνα  συναντώντας τη σκληρότητα των μεγάλων επιχειρήσεων.

·        North country (Άνιση μάχη), 2005 του Niki Caro, με Jeremy Renner, Frances McDormand και Charlize Theron σε μια φανταστική αφήγηση της πρώτης μεγάλης επιτυχημένης υπόθεσης σεξουαλικής παρενόχλησης στις Ηνωμένες Πολιτείες, Jenson εναντίον Eveleth Mines, όπου μια γυναίκα που υπέστη μια σειρά κακοποιήσεων ενώ εργαζόταν ως ανθρακωρύχος, κατέθεσε και κέρδισε τη δίκη-ορόσημο του 1984.

·        Η κόκκινη έρημος (1964) \ Ματωμένη Αμερική (1987) \ In Dubious Battle 2016 \ Πυγμή (1978) \ Εκεί που δεν φτάνει ο ήλιος (1970) \ Επαρχία Χάρλαν Η.Π.Α. (1976) \ Μάρτιν Ίντεν (2019) \  Οι σύντροφοι (1963) \ Σε πόλεμο (2018)  \ Tre fratelli (1981) \ La vita promessa (2018+) \ The Big Operator (1959) \ Η μάχη της Χιλής -Η εξέγερση της μπουρζουαζίας (1975) \ The Blacklist (1916) \ Fermeture de l'usine Renault à Vilvoorde (La vie sexuelle des Belges) (1999) \ Το αόρατο χέρι (2016) \ On Strike (1920) \

                   “Απεργία” του Σεργκέι Αϊζενστάιν

Αποτελεί την πρώτη ταινία του, ένα κινηματογραφικό μνημείο, πάντα επίκαιρο στην κινηματογραφική πρωτοπορία.

Όταν ένας εργάτης που κατηγορείται ότι έχει κλέψει τμήμα ενός μηχανήματος αυτοκτονεί, οι συνάδελφοί του επαναστατούν κόντρα στο καθεστώς των Τσάρων που ελέγχουν το εργοστάσιο. Καθώς η απεργία διαρκεί προκαλώντας απελπισία στους κυβερνητικούς αξιωματούχους, οι μέθοδοι που θα χρησιμοποιήσουν για την καταστολή της γίνονται ολοένα και πιο σκληρές. Τοποθετημένο πριν τη μεγάλη Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση αποτελεί το πρώτο εξαίρετο δείγμα της κινηματογραφικής (πειραματικής) τεχνικής του ιδεολογικού μοντάζ που ο ίδιος θα σύστηνε στο σινεμά και μαζί την πρώτη ταινία σοσιαλιστικού ρεαλισμού : Σε συνέντευξη του το 1924 στην (με θέμα το σινεμά) εφημερίδα Kino-Gazetta δήλωνε: «Φυσικά, η ταινία είναι φτιαγμένη, πριν απ' όλα, για τους θεατές που εργάζονται για να ζήσουν. Όσον αφορά το μοντάζ, δεν απορρίπτω ποτέ το επονομαζόμενο αμερικάνικο _αλλά προτιμώ το δικό μου. Πιστεύω ότι είναι αδύνατον να βρεθεί άλλη μέθοδος έκφρασης στο σινεμά. Η ταινία θα γίνει εύκολα κατανοητή από τους εργάτες γιατί μιλάει για στιγμές και καταστάσεις που γνωρίζουν και που μπορούν να ταυτιστούν»

Βασίλης Ραφαηλίδης «Το Βήμα», 8-4-1975: Απεργία (Strachka). Δράμα, 1924. Ασπρόμαυρο, 95min. Σκηνοθεσία: Σεργκέι Αιζενστάιν. Σενάριο: Γριγκόρι Αλεξάντροφ, Σεργκέι Αιζενστάιν. Με τους:  Ιβάν Κούβκι, Αλεξάντρ Αντόνοφ, Γριγκόρι Αλεξάντροφ, Μ. Γκόμαροφ, Μαξίμ Στράουχ, Γιουντίθ Γκλίζερ, Ι. Ιβάνοφ, Β. Γιούρτσεφ, Β. Γιαννούκοβα
Στα 1912, η απεργία των εργατών ενός εργοστασίου, οδηγείται σε αιματοκύλισμα από τις νόμιμες αρχές. Η πρώτη ταινία του μεγάλου Αϊζενστάιν, που αντανακλούσε όχι μόνο τα επαναστατικά ιδεώδη, αλλά και τις θεωρίες του περί μοντάζ.
Η ταινία, που έχει ως θέμα τη βίαιη κατάπνιξη μιας απεργίας από τις τσαρικές αρχές, ξεκινά με τους καπνούς του εργοστασίου και τη λειτουργία των μηχανών: στοιχεία που εναρμονίζονται με τη δράση των εργατών, αφού δείχνονται σαν να αποτελούν φυσική προέκταση της εργατικής δύναμης.

«Τα πάντα στην Απεργία μοιάζουν να υπηρετούν μια εντελώς στοιχειώδη και χωρίς αποχρώσεις ιδέα: ο εχθρός του εργάτη είναι ο βιομήχανος και ο στρατός το εκτελεστικό όργανο της δική του εξουσίας. Ίσως η τρομακτική συγκινησιακή δύναμη που αποδεσμεύεται από την Απεργία να οφείλεται στην ατελή εφαρμογή του «ιδεολογικού μοντάζ» και, συνεπώς, στον υπερτονισμό του δεύτερου, του συγκινησιακού σταδίου στο προτσές της «ιδεολογικοποίησης» της εικόνας.
Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο που ο Αϊζενστάιν χαρακτηρίζει τούτη την ταινία του «κινοθεατρικό έργο» και τη διαιρεί σε έξι σαφώς διακρινόμενα μέρη (πράξεις) _ σσ. δείτε παρακάτω αναλυτικά.

Η δράση προωθείται προς τη λύση με απότομα άλματα όπως και στο θέατρο, αλλά οι «σκηνές» δεν έχουν καμιά σχέση ούτε με τη σταδιακή επεξεργασία του θέματος ούτε, φυσικά, με το λόγο (αφού η ταινία είναι βουβή, ενώ η μουσική επένδυση με αποσπάσματα από την 5 και την 6η συμφωνία του Προκόφιεφ είναι μεταγενέστερη). Απλώς, η θεατρική δομή τον βοηθάει να εφαρμόζει πιο άνετα την «αισθητική της γροθιάς» του Πρόλετκουλτ ― μια αισθητική που «τρομοκράτησε» ακόμα και τον Λένιν με την άγρια δύναμή της, αλλά που σήμερα ξαναμπαίνει ως πρόβλημα για έρευνα. Η απεργία παραείναι επίκαιρη, ακόμα και αισθητικά.

Η τέχνη του κινηματογράφου στην υπηρεσία των λαών της ΕΣΣΔ

Απεργία (Statchka), 1924

Το 1924, ο Σεργκέι Μιχαΐλοβιτς, ήταν μόλις 26 ετών. Μέχρι τα είκοσι έξι του πρόλαβε κι έκανε, μεταξύ άλλων και τα εξής: σπούδασε πολιτικός μηχανικός στο Πολυτεχνείο της Πετρούπολης, κατά την επανάσταση υπηρέτηση στην Πολιτοφυλακή, κατά τον εμφύλιο πήρε μέρος σε μάχες ως στρατιώτης του Κόκκινου Στρατού και όντας στρατιώτης στάλθηκε σε ειδικό σχολείο για να μελετήσει μια «εχθρική» γλώσσα, την ιαπωνική. Την έμαθε σε χρόνο-ρεκόρ και στη συνέχεια υπηρέτησε σε στρατιωτικούς θιάσους ως ντεκορατέρ. Αποστρατευόμενος, γίνεται καλλιτεχνικός διευθυντής σε τσίρκο και στο πλαίσιο του Πρόλετκουλτ (Κίνημα για την Προλεταριακή Κουλτούρα), του οποίου υπήρξε βασικό στέλεχος, σκηνοθετεί, το 1921, το πρώτο θεατρικό έργο. Το 1923, ο Μαγιακόφσκι δημοσιεύει στο περιοδικό του το πρώτο βασικό κείμενο του Αϊζενστάιν για το «μοντάζ των εντυπώσεων» που το ονομάζει «διανοητικό μοντάζ», για να το αντιδιαστείλει από το «αφηγηματικό» του κινηματογραφικού του δασκάλου Γκρίφιθ.

Ένα χρόνο αργότερα (1924), έχει την ευκαιρία να εφαρμόσει στην πράξη (στην Απεργία) τις απόψεις του για το μοντάζ των εντυπώσεων: ο θεατής πρέπει να οδηγείται από την εικόνα στο συναίσθημα κι από κει στην ιδέα. Για να γίνει δυνατό αυτό το βαθμιαίο πέρασμα από το μάτι στην καρδιά κι από κει στο μυαλό (που είναι και ο τελικός στόχος) πρέπει τα πλάνα να έχουν μια τριπλή δυναμική: οπτική-περιεχομενική (ή ουσιαστική) -διανοητική (ή ιδεολογική). Η οπτική αιχμαλωτίζει και καθοδηγεί το μάτι, η περιεχομενική φορτίζει συναισθηματικά το θεατή και η διανοητική τον κάνει να καταλαβαίνει με ακρίβεια και σαφήνεια «το τι θέλουν να πουν οι εικόνες». Η δυσκολία βρίσκεται στο τρίτο στάδιο: πώς θ’ αποκτήσουν σαφές νόημα οι απ’ τη φύση τους ασαφείς εικόνες: με τη διαλεκτική σχέση ανάμεσά τους, λέει ο Αϊζενστάιν: το πλάνο που έπεται μπορεί να αναιρέσει το περιεχόμενο του πλάνου που προηγείται και έτσι τα δύο πλάνα είναι δυνατόν να δημιουργήσουν μια έννοια αφηρημένη όπως ακριβώς και στην ιδεογραφική γραφή (π.χ., την ιαπωνική που τη γνώριζε). Απλό παράδειγμα: το σχήμα της καρδιάς σημαίνει «καρδιά», το σχήμα του βέλους σημαίνει «βέλος», αλλά ένα βέλος και μια καρδιά σημαίνουν «έρωτας».

Τα παραπάνω είναι ένα υπεραπλοποιημένο σχήμα της θεωρίας του ιδιοφυούς Σεργκέι Μιχαΐλοβιτς, για το «ιδεολογικό μοντάζ» που εξακολουθεί (παραλλαγμένο) ν’ αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της κινηματογραφικής αισθητικής.

Στη δεύτερη ταινία του Το Θωρηκτό Ποτέμκιν (1925), η παραπάνω θεωρία βρίσκει μια τόσο λεπτή και τέλεια εφαρμογή που θα ’ταν αδύνατον να αφαιρεθεί ή να συντομευτεί έστω κι ένα πλάνο χωρίς να προκληθεί ανεπανόρθωτη ζημιά. Στην Απεργία η ίδια θεωρία είναι πιο εμφανής, αλλά εφαρμόζεται ακόμα μ' έναν τρόπο τραχύ, θα λέγαμε απλό και στοιχειώδη. Πχ., η μεταμόρφωση των χαφιέδων σε ζώα και το παράλληλο μοντάζ πλάνων της σφαγής των απεργών και της σφαγής των προβάτων παρακάνει φανερό το νόημα, τόσο που ο θεατής κινδυνεύει, λόγω της εκρηκτικής δύναμης του συμβολισμού, να μείνει καθηλωμένος στο δεύτερο στάδιο, το συγκινησιακό. Αντίθετα, τα πουλιά που κουρνιάζουν στις καμινάδες του εργοστασίου, οι διασταυρούμενοι κρουνοί του νερού που ξεπετάγεται με ορμή από τις σωλήνες των πυροσβεστών στις εναλλαγές τους με τα κοντινά πλάνα των απεργών κλπ., δημιουργούν ένα «διανοητικό μοντάζ» που βρίσκεται πάρα πολύ κοντά στην αισθητική του Θωρηκτού Ποτέμκιν, του Οχτώβρη (1927) και της Γενικής Γραμμής (1929).

Άλλωστε, στην Απεργία η αϊζενσταϊνική αισθητική δεν έχει απομακρυνθεί ουσιαστικά από το μπαρόκ, τη φαντασμαγορία και έναν ιδιότυπο εξπρεσιονισμό που έχει τις ρίζες του στο τσίρκο, το μιούζικ χολ, τη μιμική και το μπαλέτο, δηλαδή στις τέχνες που «δάνεισαν» στο Πρόλετκουλτ την τόσο «αποτελεσματική» και ευθύβολη αισθητική του. Τα πάντα στην Απεργία μοιάζουν να υπηρετούν μια εντελώς στοιχειώδη και χωρίς αποχρώσεις ιδέα: ο εχθρός του εργάτη είναι ο βιομήχανος και ο στρατός το εκτελεστικό όργανο της δική του εξουσίας. Ίσως η τρομακτική συγκινησιακή δύναμη που αποδεσμεύεται από την Απεργία να οφείλεται στην ατελή εφαρμογή του «ιδεολογικού μοντάζ» και, συνεπώς, στον υπερτονισμό του δεύτερου, του συγκινησιακού σταδίου στο προτσές της «ιδεολογικοποίησης» της εικό­νας. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο που ο Αϊζενστάιν χαρακτηρίζει τούτη την ταινία του «κινοθεατρικό έργο» και τη διαιρεί σε έξι σαφώς διακρινόμενα μέρη (πράξεις): 1. Όλα στο εργοστάσιο είναι ήσυχα. 2. Η απεργία κηρύσσεται. 3. Το εργοστάσιο δε δουλεύει. 4. Η απεργία παρατείνεται. 5. Η προβοκάτσια. 6. Οι απεργοί συντρίβονται.

Η δράση προωθείται προς τη λύση με απότομα άλματα όπως και στο θέατρο, αλλά οι «σκηνές» δεν έχουν καμιά σχέση ούτε με τη σταδιακή επεξεργασία του θέματος ούτε, φυσικά, με το λόγο (αφού η ταινία είναι βουβή, ενώ η μουσική επένδυση με αποσπάσματα από την 5^η και 6^η συμφωνία του Προκόφιεφ είναι μεταγενέστερη). Απλώς, η θεατρική δομή τον βοηθάει να εφαρμόζει πιο άνετα την «αισθητική της γροθιάς» του Πρόλετκουλτ –μια αισθητική που «τρομοκράτησε» με την άγρια δύναμή της, αλλά που σήμερα ξαναμπαίνει ως πρόβλημα για έρευνα. Η απεργία παραείναι επίκαιρη, ακόμα και αισθητικά.

Δείτε ένα κείμενο του Νίκου Παναγιωτόπουλου για την «Απεργία» του Σεργκέι Αϊζενστάιν, δημοσιευμένο στο περιοδικό Φιλμ, τεύχος 16, 1979