Οι “γερανοί” και η ελαφίσια χάρη της Τατιάνα Σαμοΐλοβα

Στιγμές-στιγμές, θαρρώ πως οι στρατιώτες,
που πέσανε στη ματωμένη γη,
δεν κείτονται θαρρώ κάτω απ' το χώμα
αλλά έχουν γίνει άσπροι γερανοί

Πετούν και μας καλούν με τις κραυγές τους
απ' τους καιρούς αυτούς τους μακρινούς
κι ίσως γι' αυτό πολλές φορές σιωπώντας
κοιτάμε τους θλιμμένους ουρανούς

Πετάει, ψηλά το κουρασμένο σμάρι,
στης δύσης τη θαμπή φεγγοβολή
και βλέπω ένα κενό στη φάλαγγά του
και είναι ίσως, η δική μου η θέση ,αυτή

Θα 'ρθει  μια 'μέρα που μ' αυτό το σμάρι,
στο μέγα θάμπος θα πετώ κι εγώ
σαν γερανός, καλώντας απ' τα ουράνια,
όλους εσάς, που έχω αφήσει εδώ

Οι Γερανοί (Журавли - Cranes) Μουσική: Ян Френкель / Στίχοι: Расул Гамзатов _
Απόδοση στα ελληνικά Γιάννης Ρίτσος

Στη Μόσχα του 1941 η Βερόνικα (Τατιάνα Σαμοΐλοβα _Татья́на Само́йлова) ερωτεύεται με πάθος τον Μπόρις (Αλεξέι Μπατάλωφ _Aleksey Batalov Алексе́й Бата́лов), αυτός, όμως, θα φύγει για το μέτωπο, αφήνοντας στην αγαπημένη του ένα σημείωμα αποχαιρετισμού. Οι γονείς της στην πορεία θα σκοτωθούν και η Βερόνικα θα μείνει με τους γονείς του. Εκεί θα πέσει θύμα βιασμού από τον αδελφό του αγαπημένου της. Η κοπέλα δε θα πάψει ποτέ να περιμένει τον Μπόρις, παρότι έχει μάθει πως εκείνος δεν υπάρχει πια.

Η ταινία "Οταν περνούν οι γερανοί" του Μιχαήλ Καλατόζοφ, το ασπρόμαυρο σοβιετικό αριστούργημα κυκλοφόρησε τέτοιες μέρες του 1958. Πρόκειται για ένα λυρικό αλλά ταυτόχρονα και σκληρό δοκίμιο πάνω στα αιώνια θέματα της ζωής αλλά και του κινηματογράφου: ο έρωτας, ο χωρισμός, το καθήκον, η πατρίδα, η προσωπική αγωνία, ο θάνατος, η αθανασία, η ελπίδα, η απελπισία, η πίστη και η προσδοκία. Θα πάμε στην παγωμένη, την τραγική Μόσχα του 1941, για να δούμε από κοντά ένα απλό, καθημερινό ζευγάρι ερωτευμένων. Τη Βερόνικα και τον Μπόρις. Ένα ζευγάρι που ο πόλεμος, σκληρός, απάνθρωπος και αδιάφορος για κάθε τι ωραίο, το χωρίζει.
Η Βερόνικα θα ζήσει με την ελπίδα ότι ο Μπόρις θα γυρίσει από το μέτωπο, θα βιαστεί με σκληρότητα από τον αδελφό του αγαπημένου της, θα δει τους γονείς της να σκοτώνονται σε ένα βομβαρδισμό και τέλος θα μάθει ότι ο Μπόρις, σκοτώθηκε υπερασπίζοντας την πατρίδα του. Πρόκειται για ένα ερωτικό - αντιπολεμικό ποίημα, που έκανε εκατομμύρια μάτια να δακρύσουν. Και σήμερα, μετά από τριάντα σχεδόν χρόνια η ιστορία της Βερόνικα, της κάθε απλής Βερόνικα, συγκινεί το ίδιο, αυτή η απλή αλλά υπέροχη ιστορία αγάπης μας πλημμυρίζει από θλίψη, αλλά μας δίνει και κουράγιο. Μας στέλνει ένα αισιόδοξο μήνυμα μέσα από τις εκθαμβωτικά λυρικές σκηνές: Μας λέει: μην ανησυχείτε, ο έρωτας δεν πέθανε, ο μοναδικός, ο ανεπανάληπτος, ο αθώος, ο άδολος έρωτας ζει και θα ζει, θα αντέχει για πάντα. Θα ανθίζει εκεί που υπάρχουν άνθρωποι, που βλέπουν τα πουλιά να πετούν και συγκινούνται. Η ταινία έχει τιμηθεί με τον Χρυσό Φοίνικα του Φεστιβάλ Καννών.

Δείτε _στην αντίπερα όχθη -μετά τις ανατροπές
Ψεύτες ήλιοι και ήλιοι φωτοδότες

Στη Μόσχα, το 1941, μαίνεται ο πόλεμος. Οι Γερμανοί προχωρούν ακάθεκτοι, κηρύσσεται γενική επιστράτευση. Η Βερόνικα και ο αγαπημένος της Μπόρις ζουν κάποιες στιγμές ευτυχίας. Πάνω τους πετούν οι γερανοί. Παρά την πίεση όλων των δικών του και της Βερόνικα, ο Μπόρις κατατάσσεται εθελοντής και φεύγει για το μέτωπο. Σ' έναν τρομερό βομβαρδισμό, η Βερόνικα χάνει τους δικούς της και καταφεύγει στην οικογένεια του Μπόρις. Ο αδερφός του τη βιάζει και “αναγκαστικά” τον παντρεύεται εσωτερικά συντριμμένη, διαλυμένη. Τα γερμανικά στρατεύματα προχωρούν, η οικογένεια μετακινείται στη Σιβηρία όπου η Βερόνικα περνά δύσκολες μέρες. Ο Μπόρις σκοτώνεται στο μέτωπο, εκείνη το αγνοεί...

Ήταν ταινία, που αποκρυστάλλωσε το «λιώσιμο των πάγων» στη Ρωσία και στη Δύση την αποδέχτηκαν με ενθουσιασμό και τεράστια κοσμοσυρροή (σσ. θυμίζουμε πως είχε προηγηθεί το 20^ο συνέδριο του ΚΚΣΕ _σκαλοπάτι οπορτουνιστικής στροφής). Ο πόλεμος εξετάζεται από την πλευρά του ατόμου, που υφίσταται τα δεινά του. Ο Καλατόζοφ, μαζί με τον θαυμάσιο οπερατέρ του, Ουρουσέφσκι, έπλασαν έξοχες λυρικές εικόνες και δεξιοτεχνικές λήψεις, που ανέδειξαν τον βαθύ ρομαντισμό του έργου. Η Τατιάνα Σαμοΐλοβα, το πανέμορφο κορίτσι με την ελαφίσια χάρη, ενσάρκωσε ευαίσθητα την ηρωίδα και κέρδισε τα δάκρυα εκατομμυρίων θεατών. Η ταινία βραβεύτηκε με το Χρυσό Φοίνικα του Φεστιβάλ Καννών. Εκτός από την Τατιάνα Σαμοίλοβα και τον Αλεξέι Μπατάλοφ, παίζουν Μ. Μερκούλιεφ, Α. Χβόριν κά.

Μιχαήλ Καλατόζοφ

Το περίφημο σκίτσο -1959 του Picasso

Ο Μιχαήλ Καλατόζοφ (πραγματικό όνομα Μιχαήλ Καλατοζισφίλι), ήταν Γεωργιανός (γεννήθηκε 28-Δεκ-1903, στην Τιφλίδα) και καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια που οι ρίζες της έφταναν μέχρι τον 13ο αιώνα. Σπούδασε οικονομικά και άλλαξε πολλά επαγγέλματα πριν αρχίσει τη σταδιοδρομία του στον κινηματογράφο, μπαίνοντας στο πρωτοποριακό ρεύμα της δεκαετίας του '20, της γενιάς Eisenstein-Pudovkin-Kozintsev-Vertov κά. Με μεγάλα κενά στη φιλμογραφία, που δεν του επέτρεψαν μια ακόμη καλύτερη ανάπτυξη του κινηματογραφικού στυλ.
Το 1923, ενώ δούλευε σαν σεναριογράφος και κάμεραμαν έλαβε μέρος στην παραγωγή των ταινιών “η περίπτωση του Τάριελ Μκλακαβάτζε” (The Case of Tariel Mklavadze, 1925), “Γκιούλι” (Guili, 1927),  “Τσιγγάνικο Αίμα” (Gipsy Blood, 1928) κά, ενώ το 1928 συν-σκηνοθέτησε μαζί με την Νούσα Γκογκομπερίτσε, την πρώτη Γεωργιανή γυναίκα - σκηνοθέτιδα, το ντοκιμαντέρ Το Βασίλειό τους (Their Kingdom) και το εθνογραφικό φιλμ “Αλάτι για την Σβενέτια” (Salt for Svenetia, 1930). Η ταινία ήταν ένα εθνογραφικό πορτρέτο της ξεχωριστής κουλτούρας του λαού της Σβενέτιας, μιας ορεινής περιοχής στη βορειοδυτική Γεωργία. Η ταινία εμφανίζει μεγάλο μέρος της οπτικής εκφραστικότητας που χαρακτήρισε το μεταπολεμικό του έργο, κερδίζοντας επαίνους από τον ιστορικό του κινηματογράφου Jay Leyda και τον Αντρέι Ταρκόφσκι, που την χαρακτήρισαν «εκπληκτική ταινία».

Η δεύτερη ταινία του, Nail in the Boot (1931), ήταν μια σουρεαλιστική αφήγηση της σύγκρουσης μεταξύ στρατιωτών και εργαζομένων σε ένα εργοστάσιο παπουτσιών. Ο φορμαλισμός της ταινίας, καθώς και η σκεπτικιστική της στάση απέναντι στη συλλογική δράση, οδήγησαν σε κόντρα με αποτέλεσμα την (εθελούσια) απομάκρυνση του από τη σκηνοθεσία, για περίπου εννέα χρόνια.

Στα μέσα της 10ετίας του '30, μετακόμισε στο Λένινγκραντ, για να ολοκληρώσει τη διδακτορική διατριβή του στην Ακαδημία Τέχνης και το 1936, έγινε διευθυντής των κινηματογραφικών στούντιο «Καρτούλι Πίλμι» της Γεωργίας και στη συνέχεια των Λενφίλμ όπου κατά τη διάρκεια του μεγάλου πατριωτικού πολέμου σκηνοθέτησε “το Θάρρος” (The Courage, 1939) “Βαλερί Τσκάλοφ” (Valery Chkalov, 1941) ενώ ήταν, για ένα διάστημα και μορφωτικός ακόλουθος της Σοβιετικής Πρεσβείας, στις ΗΠΑ. Το 1942, γυρίζει, μαζί με τον Βλαντιμίρ Γκερασίμοφ, τον “Ανίκητο” (Invicible) που είχε για θέμα της την πολιορκία του Λένινγκραντ από τους Γερμανούς ναζί, που διήρκεσε 872 μέρες.
Το 1943, ο Καλατόζοφ άρχισε συνεργασία με τη «Μοσφίλμ» και το 1944, διορίστηκε Πρόεδρος του «Κεντρικού Κρατικού Συμβουλίου για τον Κινηματογράφο» και Υφυπουργός της «Κινηματογραφικής Βιομηχανίας».

Όταν πετούν οι γερανοί (1957)
Aleksey Batalov, Mikhail Kalatozov, Evgeniy Svidetelev +
Sergey Urusevskiy

10 χρόνια αργότερα σε μια νέα εποχή στο σοβιετικό κινηματογράφο και μπαίνοντας στη δημιουργικότερη 10ετία του, γυρίστηκαν “Οι Αληθινοί Φίλοι” (True Friends _1954 _βραβείο στο Φεστιβάλ του Κάρλοβι Βάρι), το “Όταν Περνούν οι Γερανοί”, “το Γράμμα που δεν Εστάλη Ποτέ” (The Unsent Letter _1959, με Ινοκέντι Σμοκτουνόβσκι, Τατιάνα Σαμοήλοβα, Εβγκένι Ουρμπάνσκι, Γκαλίνα Καζάκινα, Βασίλι Λιβάνοφ), μια περιπέτεια εξερευνητών στη Σιβηρία, η οποία επηρέασε αποφασιστικά τον Κόπολα στο “Αποκάλυψη Τώρα” (1979), όπως δήλωσε ο ίδιος. Τέσσερις γεωλόγοι, τρεις άντρες και μια γυναίκα, ψάχνουν για διαμάντια στη Σιβηρία. Μετά από πολλούς κόπους και εξερευνήσεις καταφέρνουν να εντοπίσουν ένα ορυχείο που το αποτυπώσουν στο χάρτη και το στείλουν στη Μόσχα. Όμως ξεσπάει μια φοβερή πυρκαγιά στο δάσος και εγκλωβίζονται. Η ταινία αποτυπώνει την πάλη του ανθρώπου με τη φύση, αλλά και τις μεταξύ των ηρώων σχέσεις.

Το 1964, γυρίζει σε σενάριο του ποιητή Ευγκένι Γεφτουσένκο το Είμαι η Κούβα (Soy Cuba). Τέσσερις ιστορίες στην Κούβα του Μπατίστα, στην Κούβα που διψάει για επανάσταση. Στην Αβάνα η Μαρία νιώθει ντροπή όταν ένας άντρας που ενδιαφέρεται γι΄ αυτήν μαθαίνει πώς βγάζει το ψωμί της. Ο Πέντρο, ένας γέρος αγρότης μαθαίνει ότι η γη που καλλιεργεί πωλείται σε μια εταιρεία. Ένας φοιτητής βλέπει τους φίλους του να πυροβολούνται από την αστυνομία, επειδή μοιράζουν ένα φυλλάδιο για τον Φιντέλ. Ο πόλεμος χτυπά την πόρτα του Μαριάνο, της Αμέλιας και των τεσσάρων παιδιών τους, όταν τα αεροπλάνα του Μπατίστα βομβαρδίζουν τους λόφους γύρω από το χωριό τους. Το αποκορύφωμα της συνεργασίας του με τον Ουρουσέφσκι και μια από τις πιο τολμηρές περιπέτειες στην ιστορία του κινηματογράφου, με την υπερμεγέθη τεχνική της να την καθιστά αναποτελεσματική τόσο που έμεινε “ανέκδοτη”. Ο Καλατόζοφ πέθανε το 1973 χωρίς να δει την ταινία του στη μεγάλη οθόνη. 20 χρόνια αργότερα Μάρτιν Σκορσέζε και του Φράνσις Φορντ Κόπολα την αναβίωσαν στα αμερικανικά φεστιβάλ κινηματογράφου, απ΄ όπου και έγινε διάσημη Η τελευταία του ταινία είναι η Ιταλο-Σοβιετική παραγωγή, Κόκκινη Σκηνή (Red Tent, 1964), που είχε για θέμα της, την κακότυχη αποστολή του στρατηγού Νόμπιλε στο Βόρειο πόλο.

Η κινηματογραφική ματιά του Καλατόζοφ αποτυπώνει τις αισθητικές μιας μεγάλης χρονικής περιόδου που αρχίζει από το βωβό της δεκαετίας του ΄20 και περνώντας από τον μεγάλο πατριωτικό πόλεμο και τη συντριβή του φασισμού και φτάνοντας στην “μετα-σταλινική περίοδο \ μετά το 20^ό συνέδριο του ΚΚΣΕ”, με μια  αισθητική πειραματισμού, αξιοποιώντας τα διδάγματα του εξπρεσιονισμού ως ποιητικού εργαλείου και με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό στο βάθος του μυαλού του.

ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ

·     1928 Η Αυτοκρατορία τους (Their Empire) με τη Nutsa Gogoberidze

·     1930 Η Τυφλή Γυναίκα (The Blind Woman), χαμένη

·     1930 Αλάτι για τη Σβανέτια (Salt for Svanetia), ντοκιμαντέρ

·     1931 Καρφί στην Αρβύλα (Nail in the Boot)

·     1939 Το Θάρρος ( Courage)

·     1941 Βαλερί Τσκάλοφ (Valery Chkalov)

·     1942 Ο Ανίκητος (Invincible)

·     1950 Η Συνομωσία των καταραμένων (Conspiracy of the Doomed)

·     1953 Εχθρικοί Ανεμοστρόβιλοι ( Hostile Whirlwinds)

·     1954 Αληθινοί Φίλοι (True Friends)

·     1955 Το Πρώτο Κλιμάκιο (The First Echelon)

·     1957 Όταν Περνούν οι Γερανοί (The Cranes Are Flying)

·     1959 Το Γράμμα που δεν Εστάλη Ποτέ (Letter Never Sent)

·     1964 Είμαι η Κούβα, ( I Am Cuba.)

·     1969 Η Κόκκινη Σκηνή (The Red Tent)
 

Τατιάνα Σαμοΐλοβα,
η εμβληματική μορφή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στο σινεμά,
έφυγε με τους γερανούς στα 80 της χρόνια

Είναι η Βερόνικα που ερωτεύεται με πάθος τον Μπόρις... με τα μάτια στραμμένα πάντα προς τον ουρανό, εκεί όπου τα σμήνη των γερανών περνούν σε σχηματισμό βέλους. Πότε αλαφιασμένη στο χιονισμένο τοπίο, πότε ντυμένη στ' άσπρα, πότε να ονειρεύεται αναπολώντας... 
Στην ταινία, αυτές οι εικόνες της Τατιάνας θα μείνουν για πάντα χαραγμένες, ασπρόμαυρες, στο μυαλό μας και στην καρδιά μας, στη μεγάλη οθόνη της μνήμης.
Με τα μάτια στραμμένα πάντα προς τον ουρανό. Εκεί όπου τα σμήνη των γερανών περνούν σε σχηματισμό βέλους. Πότε να τρέχει αλαφιασμένη μέσα στο χιονισμένο τοπίο κυνηγώντας το τρένο, για να καταλήξει να σώσει ένα τρίχρονο αγοράκι από τις ρόδες ενός τζιπ. Πότε ντυμένη στ' άσπρα ανάμεσα στους στρατιώτες να αναζητά τον αγαπημένο της.
“Οταν περνούν οι γερανοί”, με ένα τραγούδι (του Ιάν Φρέντελ) που έγραψε στην ελληνική μουσική ιστορία χάρη στην απόδοση το 1977 από τον Γιάννη Ρίτσο, με τη φωνή της Ζορμπαλά (τραγουδήθηκε και από τη Χαρούλα).

Αυτή η μορφή, της _γεννημένης το 1934 στο Λένινγκραντ Σαμοΐλοβα, χαμένη στις φωτοσκιάσεις και το όνειρο, αυτές οι εικόνες είναι μια πλευρά από εκείνες που μας έχουν μείνει από το μεγάλο κύμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στον ρωσικό κινηματογράφο, που άγγιξε για χρόνια και τις ελληνικές καρδιές και καθήλωσε και τα ελληνικά μάτια - συχνά δακρυσμένα.
Ένα κίνημα που “όφειλε να συμβάλει στην ιδεολογική μεταμόρφωση και την εκπαίδευση των εργατών σύμφωνα με το πνεύμα του σοσιαλισμού”, πάντα όμως ως “μια φιλαλήθης και ακριβής αναπαράσταση της πραγματικότητας”. Ποιητική, θα προσθέταμε.

Η καρδιά της γοητευτικής Σαμοΐλοβα, καλλιτέχνιδας του λαού όπως και ο πατέρας της ηθοποιός Εβγκένι Σαμοΐλοφ και ιέρειας του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στο σινεμά, σταμάτησε να χτυπά στα 80ά της γενέθλια, βάζοντας μια (γενναία, σχεδόν οριστική) τελεία στο κεφάλαιο αυτό - συμβολικά έστω. Όχι μόνο διότι έκλεισε για πάντα τα μάτια του ένα σύμβολο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, αλλά και επειδή μαζί με τη Σαμοΐλοβα σίγησαν και οι τελευταίοι απόηχοι από τον σπαρακτικό συχνά, συγκινητικό και στρατευμένο κινηματογραφικό ρεαλισμό που γέννησε ιερά τέρατα της Έβδομης Τέχνης, από τον μετρ Μαξίμ Γκόρκι και τον ιθύνοντα νου Αντρέι Ζντάνοφ, που κλήθηκαν να συνεχίσουν, το ιδεολογικό εποικοδόμημα που είχε αρχίσει να χτίζεται στη μεγάλη οθόνη μέσα από θρυλικά πλάνα: του πρωτοπόρου Τζίγκα Βερτόφ στον «Ανθρωπο με την κινηματογραφική μηχανή», του Φρίντρικ Ερμλερ στον «Μεγάλο πολίτη», του Ουκρανού Αλεξάντρ Ντοβζένκο με τη βωβή «Γη» (με απέραντα οργωμένα χωράφια κάτω από συννεφιασμένους ουρανούς) και «Το οπλοστάσιο», αλλά και του Γκριγκόρι Κόζιντσεφ με τη «Νέα Βαβυλώνα» και τον θρυλικό αξεπέραστο «Άμλετ» του (με τον μεγάλο Ινοκέντι Σμοκτουνόφσκι και τη μουσική του άλλου μεγάλου Ντμίτρι Σοστακόβιτς).

Πλάι στα θρυλικά πλάνα του «Θωρηκτού Ποτέμκιν» του -ίσως, σημαντικότερου όλων, αλλά σίγουρα πρωτοπόρου - Σεργκέι Αϊζενστάιν που θα στοιχειώνουν πάντα τις μνήμες όσων τα είδαν. Και θα συγκινούν το παγκόσμιο κοινό θυμίζοντας ότι αυτός ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός δεν πέρασε, γιατί η συγκίνηση καθόρισε πολλές νύχτες μας και τροφοδότησε πολλά δάκρυα για να σβήσει έτσι απλά, με την τελευταία ανάσα της Σαμοΐλοβα.

Σπούδασε μπαλέτο όπως ο πατέρας της και έγινε ηθοποιός του θεάτρου Μαγιακόφσκι της Μόσχας, και στη συνέχεια του θεάτρου Βαχτάνγκοφ, συμμετέχοντας σε περίπου είκοσι ταινίες όντας εκπρόσωπος της μοναδικής σοβιετικής που τιμήθηκε ποτέ με το Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ των Καννών (1958). επίτιμη προσκεκλημένη του 43^ου Φεστιβάλ το 1990

Ο γερανός, που απαντά στον ελλαδικό χώρο ως διαβατικό πουλί είναι πλήρως μεταναστευτικό είδος με ευρεία κατανομή σε περιοχές του Παλαιού Κόσμου, ενώ ελάχιστες παγκοσμίως είναι οι τοποθεσίες που βρίσκεται ως μόνιμο (επιδημητικό) πτηνό. Αναπαράγεται στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη της ΒΑ Ευρώπης και της Β Ασίας, με δυτικό όριο τη Γερμανία, ενώ παλαιότερα, έφθανε μέχρι την Ιρλανδία.

Μεγαλύτεροι πληθυσμοί αναπαραγωγής βρίσκονται στη Σκανδιναβία (ιδίως Φινλανδία-Σουηδία) όμως η καρδιά του αναπαραγωγικού πληθυσμού του είδους βρίσκεται στην πρώην ΕΣΣΔ (Ρωσία, όπου εποχιακά μπορεί να βρεθούν μέχρι και 100.000 γερανοί με τον αναπαραγόμενος πληθυσμός να εκτείνεται νότια μέχρι τη Μαντζουρία , τη Λευκορωσία και την Ουκρανία)