“Έφυγε” ο βραβευμένος Βραζιλιάνος φωτογράφος Σεμπαστιάο Σαλγκάδο

Ο σπουδαίος Βραζιλιάνος φωτορεπόρτερ Σεμπαστιάο Σαλγκάδο (Sebastião Salgado), γνωστός για τον τρόπο με τον οποίο απεικόνισε, σε άσπρο-μαύρο _πάντα, πολέμους, ανθρώπινες τραγωδίες, περιβαλλοντικές καταστροφές αλλά και το δάσος του Αμαζονίου, πέθανε σε ηλικία 81 ετών, ανακοίνωσε σήμερα Παρασκευή (23/05) η Ακαδημία Καλών Τεχνών της Γαλλίας, της οποίας ήταν μέλος.

Σεμπαστιάο Σαλγκάδο _έκθεση "Γένεσις"
στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου

Ο αυτοδίδακτος Σαλγκάδο, "ένας μάρτυρας της ανθρώπινης τραγωδίας και της κατάστασης του πλανήτη", όπως τον χαρακτήρισε η Ακαδημία, αφήνει μια μοναδική κληρονομιά από τα εκατοντάδες ταξίδια του, με φωτογραφίες που δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά όπως τα Life και Time, βιβλία και εκθέσεις σε μουσεία, ιδίως στο Παρίσι όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Από τη Ρουάντα μέχρι τη Γουατεμάλα και από την Ινδονησία μέχρι το Μπαγκλαντές και τον Αμαζόνιο, ο φακός του απαθανάτισε λιμούς, πολέμους, μαζικές εξόδους προσφύγων στον τρίτο κόσμο. Ο ασπρόμαυρος κόσμος του συμπεριλάμβανε και τοπία, όπως τους ποταμούς της Αμαζονίας και με το έργο του ανήγαγε τη φωτοειδησεογραφία σε μορφή τέχνης.

Ο Σαλγκάδο είχε τιμηθεί με το βραβείο του Πρίγκιπα της Αστούριας (1998) και το βραβείο του Ιδρύματος Χάσελμπλαντ (1989). Το «Αλάτι της Γης», ντοκιμαντέρ του Βιμ Βέντερς που δείχνει τα ταξίδια του Βραζιλιάνου φωτορεπόρτερ στην Παπούα-Νέα Γουινέα και τον Αρκτικό Κύκλο, ήταν υποψήφιο για Όσκαρ. __”Είναι πολύ δύσκολο να έχεις μπροστά από την κάμερά σου έναν φωτογράφο” ακούγεται η φωνή του Βιμ Βέντερς να λέει, στα πρώτα λεπτά του “The Salt of the Earth”,  για το διάσημο Βραζιλιάνο καλλιτέχνη. “Ένας φωτογράφος αδυνατεί να αφεθεί, να σταθεί απλά ως στοιχείο του δικού σου πλάνου. Συνεχώς αντιδράει στη δράση. Σηκώνει το όπλο του, την κάμερα της επιλογής του, και ξαφνικά, εσύ βρίσκεσαι αντικείμενο του δικού του κάδρου...” Έτσι μας τον πρωτοσυστήνει ο Βέντερς … “Έτσι κι αλλιώς να εξηγήσεις κινηματογραφικά την τέχνη της φωτογραφίας είναι κάτι το ακατόρθωτο“. Σκεφθείτε τι σημαίνει ”φωτογραφία” στα ελληνικά: κάποιος που γράφει με φως…"

Με τη γυναίκα του Lelia Vanik

Ο Σαλγκάδο γεννήθηκε 8 Φεβρουαρίου 1944 στην Αϊμόρες, μια αγροτική κοινότητα της Μίνας Ζεράις. Μεγάλωσε μαζί με τις επτά αδελφές του στο αγρόκτημα του αγελαδοτρόφου πατέρα του. Σε αυτήν την περιοχή, όπου κάποιες φορές αναγκαζόταν να ταξιδεύει επί ημέρες για να επισκεφθεί κάποιον συγγενή, έμαθε να κάνει υπομονή – ένα προσόν που αποδείχθηκε πολύτιμο στη μετέπειτα καριέρα του, όταν χρειαζόταν να περιμένει τη "σωστή στιγμή" για να συλλάβει με τον φακό του εκείνο το "ιδανικό δευτερόλεπτο". Σπούδασε νομικά και στη συνέχεια οικονομία. Το 1969 έφυγε στη Γαλλία για να γλιτώσει από τη στρατιωτική δικτατορία, μαζί με τη μέλλουσα σύζυγό του, τη Λέλια Βάνικ, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά. Εργάστηκε στον Διεθνή Οργανισμό του Καφέ και ταξίδευε στην Αφρική. Σε αυτήν την ήπειρο τράβηξε τις πρώτες φωτογραφίες του, με μια κάμερα που του δώρισε η σύζυγός του.

Από το ντοκιμαντέρ του Βέντερς

«Αντιλήφθηκα ότι οι φωτογραφίες μου έδιναν μεγαλύτερη ικανοποίηση από τις οικονομικές εκθέσεις» παραδέχτηκε κάποτε. Αποφάσισε τότε να ασχοληθεί επαγγελματικά με τη φωτογραφία και αρνήθηκε μια περιζήτητη θέση στην Παγκόσμια Τράπεζα.
Στην Αφρική, όπου αισθανόταν «σαν στο σπίτι του», ο Βραζιλιάνος έκανε τα πρώτα του ρεπορτάζ, για την ξηρασία και τον λιμό στον Νίγηρα και την Αιθιοπία. Το 1979 εντάχθηκε στο πρακτορείο Magunm. Δύο χρόνια αργότερα είχε την πρώτη μεγάλη δημοσιογραφική επιτυχία του: μέσα σε 60 δευτερόλεπτα τράβηξε 76 φωτογραφίες, κατά την απόπειρα δολοφονίας του τότε προέδρου των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρίγκαν στην Ουάσινγκτον.

Η παγκόσμια αναγνώριση ήρθε το 1986, με τις εμβληματικές φωτογραφίες του από τη Σέρα Πελάδα της Βραζιλίας την «ανθρώπινη μυρμηγκοφωλιά» όπου δεκάδες άνθρωποι, καλυμμένοι από λάσπη, εργάζονταν νυχθημερόν στο μεγαλύτερο, ανοιχτό ορυχείο χρυσού του κόσμου. Έγραψε επίσης τις «Εξόδους» για τους εξαναγκαστικούς εκτοπισμούς σε 40 χώρες. «Τα σύνορα είναι τεχνητά. Παντού, έβλεπα το ίδιο ανθρώπινο ον. Ο ξένος δεν υπάρχει», δήλωνε το 2016. Η φωτογραφία «είναι τρόπος ζωής, είναι η ιδεολογία μου» είπε στο Γαλλικό Πρακτορείο το 2022, όταν το Σάο Πάουλο φιλοξένησε την έκθεση «Αμαζονία», καρπό επτά χρόνων εργασίας στο μεγαλύτερο τροπικό δάσος του πλανήτη.

Ο Σεμπαστιάο Σαλγκάδο
ποζάρει μπροστά σε μία από τις φωτογραφίες
της έκθεσής του "Amazonia"

Γεννήθηκε στο Αϊμουρές της Βραζιλίας και σπούδασε οικονομικά στο Πανεπιστήμιο της Βιτόρια. Πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στο πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο, εγκατέλειψε όμως το 1969 τη χώρα μετά την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας για να εγκατασταθεί στο Παρίσι, όπου και συμπλήρωσε τις σπουδές του. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, όπου εργάστηκε στον Διεθνή Οργανισμό Καφέ, εργασία η οποία του έδωσε την ευκαιρία να ταξιδέψει στην Αφρική σε αποστολές της Παγκόσμιας Τράπεζας. Το 1973 εγκατέλειψε την καριέρα του οικονομολόγου για να αφιερωθεί στη φωτογραφία και επέστρεψε στο Παρίσι. Εργάστηκε αρχικά ως φωτογράφος για αθλητικά γεγονότα και το 1979 εντάχθηκε στο φωτογραφικό πρακτορείο Magnum, από το οποίο αποχώρησε το 1994 ιδρύοντας, μαζί με τη γυναίκα του, το φωτογραφικό πρακτορείο “Amazonas images”. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ανέλαβε να αναγεννήσει το δάσος δίπλα από το ράντζο της οικογένειας του στη Βραζιλία φυτεύοντας 2,5 εκατομμύρια δέντρα. Η επιτυχία του προγράμματος αυτού τον οδήγησε, το 1998, μαζί με τη σύζυγο του να ιδρύσουν το ινστιτούτου Terra με αποκλειστικό σκοπό την αναδάσωση και την προστασία του περιβάλλοντος μέσω της σωστής εκπαίδευσης.
Το 2001 έγινε πρέσβης καλής θελήσεως της UNESCO. Ζούσε στο Παρίσι. Ήταν παντρεμένος με τη Λέλια Σαλγκάδο και είχε αποκτήσει δύο παιδιά μεταξύ των οποίων τον Τζουλιάνο Ριμπέιρο Σαλγκάδο, σκηνοθέτη.

#@Mirtò

Υπόχρεος στην καλή "κόκκινη" κουλτουριάρα φίλη Μυρτώ #@Mirtò, με γνώσεις "επί παντός επιστητού" για τις υποδείξεις της και τη βοήθεια στην επιλογή των φωτογραφιών

·       Instituto Terra

·      Amazonas Images Photo agency formed by Salgado and his wife Lélia Wanick.

·       Βιογραφία στο The Guardian

·      Sebastião Salgado: The silent drama of photographyTED Talk (17λεπτο video)

·      “Back to Nature, in Pictures and Action,” Επιστροφή στη Φύση, σε Εικόνες και Δράση _New York Times, 2009

·      “Genesis by Sebastião Salgado: Exhibition Review”, Huffington Post UK, 2013

·      “Timeless Tales by Sebastião Salgado” _ Διαχρονικά παραμύθια του Σεμπαστιάο Σαλγκάδο

#@Mirtò
Το μεγαλύτερο μέρος της σκηνοθεσίας του ντοκιμαντέρ “Το Αλάτι της Γης” που προαναφέραμε ανήκει στον γιο του Σεμπαστάο Σαλγκάδο, σκηνοθέτη εδώ και χρόνια Τζουλιάνο. Με απίστευτη άνεση και χιούμορ, ο Τζουλιάνο εξηγεί το ρίσκο και την επιτυχία μιας ταινίας, που  κάποιοι την είπαν “ψυχαναλυτική”. Μόνο τώρα, ωστόσο (2018), θεώρησε ότι η στιγμή ήταν σωστή για να κάνει μια ταινία για τον διάσημο πατέρα του, γνωρίζοντας σε βάθος τις δυσκολίες που θα είχε μια τέτοια απόφαση. Συνεργάστηκε με τον Βέντερς, γνώρισε τεράστια επιτυχία, από το λανσάρισμα της ταινίας στις Κάννες μέχρι την οσκαρική υποψηφιότητα, αλλά γνώρισε και κάτι σημαντικότερο: τον πατέρα του! Σε μια απολαυστική συνέντευξη, όμορφη σχεδόν όσο το «Αλάτι της Γης», ο Τζουλιάνο Σαλγκάδο εξήγησε στο Flix τι θέση πήρε η ταινία στην κινηματογραφική, αλλά και στην... οικογενειακή του ιστορία. Με δυο λόγια: «Ναι, μπορώ να πω ότι η ταινία μ’ έφερε πιο κοντά στον πατέρα μου. Φυσικά η ιστορία είναι μεγαλύτερη, αλλά μπορώ να το πω αυτό, ως συμπέρασμα.» Ολα ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 2009, μου τηλεφώνησε ο πατέρας μου και μου είπε να πάω για φαγητό στο σπίτι, γιατί θα ήταν κι ο Βιμ Βέντερς εκεί. Ήταν μια εκπληκτική ευκαιρία για μένα να γνωρίσω έναν από τους σπουδαίους του σινεμά. Κι εκεί προέκυψε η ιδέα ότι ο Βιμ ήθελε να κάνει μια ταινία για τον Σεμπαστιάο. Δεν ήξερε τι, δεν ήξερε πότε. Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο Σεμπαστιάο μου ζήτησε να πάω μαζί του σε μια φωτογράφιση, πήγα λίγο διστακτικά γιατί η σχέση μας δεν ήταν και τόσο καλή τότε και φοβόμουν ότι μπορεί να μπλέκαμε σε μια κατάσταση… Κλάους Κίνσκι! Αλλά δεν έφτασε μέχρι εκεί, μάλιστα ήταν μια εμπειρία ωραία. Τράβηξα υλικό της φωτογράφισης, το μοντάρισα σε μια μικρού μήκους ταινία και το έδειξα στον Σεμπαστιάο. Ανέκαθεν είχαμε πρόβλημα επικοινωνίας μεταξύ μας, ήδη από τη δική μου εφηβεία, αλλά όταν του έδειξα το ταινιάκι συνέβη κάτι πολύ παράξενο. Είχε μια πολύ συναισθηματική αντίδραση, τα μάτια του ήταν κόκκινα και γυάλιζαν, συνέβαιναν τέτοια πράγματα. Κατάλαβα ότι συγκινήθηκε κι ότι υπήρχε έδαφος για μένα να κάνω αυτήν την ταινία. Ηταν κάτι που για χρόνια απέφευγα, αλλά σκέφτηκα ότι ίσως ήταν η σωστή στιγμή. Το κουβέντιασα με τον Βιμ, είχαμε τα ίδια ένστικτα, την πεποίθηση ότι το ενδιαφέρον δε θα ήταν να πάμε κάπου με τον Σεμπαστιάο όταν φωτογραφίζει, αλλά όλες οι ιστορίες που αφηγείται επιστρέφοντας από μια αποστολή. Τόσο πιο πλούσιο υλικό! Κι αποφασίσαμε ότι αυτός έπρεπε να είναι ο άξονας της ταινίας.

Ξεκίνησα να ταξιδεύω μαζί με τον Σεμπαστιάο, κάτι που δεν είχα κάνει ποτέ, για να δω πώς μοιάζει, πώς συμπεριφέρεται σ’ ένα διαφορετικό πλαίσιο. Αλλά δε λειτούργησε όπως ήθελα. Στη δουλειά είναι απόλυτα αφοσιωμένος, κάνει δεσμούς με τους ανθρώπους που φωτογραφίζει, δεν έχει κανένα περιθώριο για επικοινωνία έξω από το αντικείμενό του. Εκείνο που μ’ έκανε, είτε το πιστεύετε είτε όχι, να νιώσω πιο κοντά του, ήταν όταν είδα τις συνεντεύξεις μαζί του που γύρισε ο Βιμ. Τι έκανε μ’ έναν εξαιρετικά δυνατό τρόπο. Έφερε τον Σεμπαστιάο στο στούντιο, τον απομώνωσε μ’ ένα μαύρο ύφασμα ώστε να μη βλέπει το συνεργείο, να είναι ολομόναχος και πάνω στο ύφασμα προέβαλλε φωτογραφίες του. Οι φωτογραφίες άλλαζαν κι ο Σεμπαστιάο αντιδρούσε σ’ αυτές, χωρίς ερωτήσεις, χωρίς σχόλια. Απλώς θυμόταν και ξαναζούσε τις δικές του στιγμές. Οταν μοντάραμε και είδαμε αυτό το υλικό, ήταν σα να ξαναγνώρισα τον πατέρα μου, να κατάλαβα τη ζωή του. Κι έτσι αρχίσαμε, λίγο-λίγο, να γινόμαστε φίλοι.

Η ιδέα μας ήταν όχι να κάνουμε μια ταινία για έναν φωτογράφο, αλλά για έναν άνθρωπο που είχε υπάρξει μάρτυρας σε τόσο πολλές και σημαντικές στιγμές. Το επίκεντρο ήταν οι ιστορίες του και σ’ αυτές προσθέταμε τις φωτογραφίες του. Κάποιες από τις δουλειές του είναι έντονα πολιτικές, ανέκαθεν ήταν ευαισθητοποιημένος πολιτικά και κοινωνικά και μ’ αυτόν τον άξονα επέλεγε και τα μέρη και τις ομάδες των ανθρώπων που θα φωτογράφιζε. Αλλά επιπλέον νομίζω ότι μπορούμε από τις εμπειρίες και τις φωτογραφίες του να μάθουμε πολλά για την ανθρωπότητα. Αλλά επιπλέον υπάρχει κάτι το υποδειγματικό στην τροχιά της σχέσης του Σεμπαστιάο με την Λέλια, της γυναίκας του και μητέρας μου. Σ’ αυτήν κρύβεται μια πολιτική ματιά όχι ακριβώς ιδεολογική, αλλά η πεποίθηση ότι μπορείς, τελικά, ν’ αλλάξεις τον κόσμο με θετικό τρόπο, να κάνεις τα πράγματα καλύτερα, να προσπαθήσεις να βρεις την ελπίδα σ’ έναν κόσμο κυρίως πεσιμιστικό, μια και αυτός ήταν ο κόσμος που κοιτούσε από το φακό του ο Σεμπαστιάο. Αυτό είναι κάτι που μπορείς και θέλεις να μοιραστείς με το κοινό. Ο Σεμπαστιάο δεν πιστεύει στη «δύναμη της στιγμής». Πιστεύει ότι μια κατάσταση έχει μια συναισθηματική κλιμάκωση κι ότι αυτήν πρέπει να περιμένεις για να την αποτυπώσεις. Προσπαθεί να προσεγγίζει τους ανθρώπους και ν’ ανακαλύπτει τις συναισθηματικές εντάσεις. Χωρίς ποτέ να δημιουργεί το περιβάλλον, παρά μόνο όταν κάνει πορτρέτα. Φυσικά, όταν τοποθετείσαι σ’ ένα χώρο και στρέφεις τον φακό σου κάπου, κάνεις μια υποκειμενική επιλογή. Δεν είναι η πραγματικότητα, δεν είναι η αλήθεια, είναι η δική σου αλήθεια κι η δική σου ερμηνεία. Αλλά ποτέ ο Σεμπαστιάο δε ζητά από τους ανθρώπους να κάνουν κάτι επί τούτου – αυτό είναι το σινεμά! Μεγαλώνοντας, ο πατέρας μου μού έλειπε πολύ. Όταν βρισκόταν στο σπίτι μοιραζόμασταν πράγματα με μεγάλη ένταση. Όταν έλειπε, ένιωθα θυμό απέναντί του, ιδιαίτερα στην εφηβεία. Κάνοντας την ταινία, βλέποντας επιπλέον τον Σεμπαστιάο μέσα από τα μάτια του Βιμ, ήταν για μένα μια διεργασία συγχώρεσης.

Η πρώτη φορά που ο Σεμπαστιάο και η Λέλια είδαν την ταινία ήταν στο Φεστιβάλ του Ρίο, στην έναρξη και συγκινήθηκαν πολύ. Οχι ότι ο πατέρας μου το εξέφρασε με λόγια, αλλά το κατάλαβα, μέσα σ’ αυτήν τη σύνθετη, παράξενη περίοδο που περνάμε μαζί τώρα, μπροστά σ’ όλον τον κόσμο. Είχαμε καταλάβει ότι ολόκληρη η καριέρα του Σεμπαστιάο ήταν και γι’ αυτόν διαδικασία ίασης από την απογοήτευσή του για την ανθρωπότητα. Ξέραμε ότι αν κάναμε την ταινία καλά, θα μπορούσαμε να προσελκύσουμε τους θεατές μέσα σ’ αυτό, να μεταδώσουμε τον οπτιμισμό, την ελπίδα για μια καλύτερη στιγμή. Τα πράγματα δεν ήταν ποτέ τόσο ξεκάθαρα, αλλά το νιώθαμε διαρκώς σα μια αναγκαιότητα, διαφορετικά η ταινία αυτή δε θα είχε νόημα. Επιλέγω να είμαι αισιόδοξος, αλλά θεωρώ ότι κάποια στιγμή πρέπει να καταλάβουμε τι σημαίνει το ότι ζούμε σε μια παγκόσμια κοινότητα, τι σημαίνει αυτό για την πολιτογράφηση του καθενός, τη συνεργασία που προϋποθέτει, τη σχέση επικοινωνίας. Δεν το έχουμε καταλάβει ακόμα, τουλάχιστον όχι μ’ έναν ικανοποιητικό τρόπο. Το τι ευθύνη και τι υποχρέωση έχει ο καθένας απέναντι στον κόσμο, στους ανθρώπους και στη φύση.

Η συνεργασία με τον Βιμ Βέντερς πάνω στην ταινία δεν ήταν κάτι εύκολο: στο μοντάζ κι οι δυο μας είχαμε τα ένστικτά μας που πολλές φορές δε συμφωνούσαν και προσπαθούσαμε να βρούμε μια ισορροπία. Κάποια στιγμή χρειάστηκε να βάλουμε τον εγωισμό μας κατά μέρος, αλλά τσακωθήκαμε πολλές φορές, ώσπου συνειδητοποιήσαμε ότι πρέπει να καθίσουμε μαζί και να συνεργαστούμε, σα συμφοιτητές στη σχολή κινηματογράφου. Και τελικά η ματιά του ενός συμπλήρωνε τη ματιά του άλλου. Ο Βιμ ακολούθησε την οπτική του θαυμαστή, εγώ του «insider» και μαζί, νομίζω, λειτουργούν. Αντίθετα, η σχέση του Βιμ με τον Σεμπαστιάο ήταν και είναι θαυμάσια, τρομερά αρμονική, στέλνουν συνέχεια ο ένας στον άλλον sms για το ποδόσφαιρο!

Για μένα ήταν τεράστιο ρίσκο να κάνω αυτήν την ταινία, εκτίθεμαι κανονικά, θα μπορούσαν όλα να έχουν εξελιχθεί φρικτά, να μην έχω αντέξει να ανταποκριθώ στο όνομα του πατέρα μου, ένα σωρό διαφορετικοί κίνδυνοι. Αλλά ήμουν αρκετά χαζός ώστε να ρισκάρω τα πάντα και να επιβιώσω. Νιώθω ότι μου έφυγε ένα βάρος, κάποια στιγμή θέλω να κάνω διακοπές, ήταν μια πολύ δύσκολη πρόκληση, αλλά έγινε κι έγινε ωραία. To «Αλάτι της Γης», ένα φιλμ κρίσιμα πολιτικό και εξαιρετικά ουσιώδες