Il “Medico-Dottore della peste”: Ο γιατρός της πανούκλας

Όλες οι αποκριάτικες / καρναβαλίστικες μάσκες έχουν τη δική τους ιστορία, στις λαϊκές παραδόσεις κάθε χώρας, που μερικές φορές χάνεται σε χρόνο αιώνων.

Πέθαν΄ ο Κρέος, πέθανε, ψυχομαχάει ο Τύρος |
σηκώνει ο Πράσος την ουρά κι ο Κρέμμυδος τα γένια…

Για τους Ιταλούς η περίφημη μάσκα του «γιατρού της πανούκλας», προτού γίνει “τουριστική” (σσ. πουλιούνται εκατοντάδες χιλιάδες ‑οι περισσότερες κιτς της δεκάρας, αλλά και αρκετές πραγματικά έργα τέχνης) αποτελούσε εργαλείο καθημερινής χρήσης

ℹ️ Η χρήση προστατευτικών μασκών χρονολογείται από τον 14^ο αιώνα, όταν ορισμένοι γιατροί άρχισαν να τις φορούν και μάλιστα σε σχήμα ράμφους, για να παραμείνουν άνοσοι στη μόλυνση. Το 1619 ο Charles de Lorme, ο γιατρός του Λουδοβίκου XIII, πρότεινε την ιδέα ενός ενιαίου ρούχου, παρόμοιου με την πανοπλία των στρατιωτών. Ο Lorme επινόησε έναν υδατοαπωθητικό χιτώνα που περιλάμβανε γάντια, παπούτσια και καπέλο ‑η μάσκα ήταν ήδη σε χρήση στη Ρώμη και τη Βενετία.

ℹ️ Πως ήταν η μάσκα του γιατρού της πανώλης αρχικά;

Είχε δύο οπές για τα μάτια, που καλύπτονταν από γυάλινους φακούς, δύο τρύπες για τα ρινικά στόμια και ένα μεγάλο κυρτό ράμφος πουλιού στο οποίο τοποθετούνταν διάφορες αρωματικές ουσίες και βότανα, συχνά με εμποτισμένη σε ξύδι και αιθέρια έλαια γάζα. Ένας βαρύς μανδύας εμπόδιζε ‑μεταξύ άλλων τις επιδρομές των ψύλλων.
Τα μέτρα ήταν σημαντικά για να αποφευχθεί η μυρωδιά των ασθενών, η οποία κατά την εποχή εκείνη θεωρήθηκε η αιτία της ασθένειας, μερικοί μάλιστα χρησιμοποίησαν και ένα ραβδί για να αποφύγουν την άμεση επαφή με τους ασθενείς όταν χρειαζόταν να τους επισκεφτούν, να τους γδύσουν κλπ, μακριά γάντια, μπότες και ένα χιτώνα μέχρι χαμηλά στα πόδια.

Μια εικονογραφημένη γραφή του 1600 αναφέρει:
“…Όπως μπορείτε να δείτε στην εικόνα, όταν καλούνται στους ασθενείς τους στους χώρους που πλήττονται από την πανώλη ‑στη Ρώμη, οι γιατροί εμφανίζονται με τα καπέλα τους και, μανδύες, νέου σχήματος, σε μαύρο μουσαμά, οι μάσκες τους έχουν γυάλινους φακούς, τα ράμφη τους είναι γεμισμένα με αντίδοτα. Ο ανθυγιεινός αέρας δεν μπορεί να τους προκαλέσει καμιά βλάβη, ούτε τους θέτει σε συναγερμό, το ραβδί, στο χέρι που τους συνοδεύει όπου κι αν πηγαίνουν ‑πέρα από τη χρήση του, δείχνει το αριστοκρατικό του επαγγέλματος”.

ℹ️  Πότε πρωτοχρησιμοποιήθηκε η μάσκα;

Ο Jean-Jacques Manget, το 1721, στη «Συνθήκη περί πανώλης» (Traité de la peste recueilli des meilleurs auteurs anciens et modernes), αναφέρει ότι το φόρεμα φορέθηκε από τους γιατρούς του Ναϊμέχεν Nijmegen (1636–1637) για την εκεί επιδημία πανώλης και επίσης στη Βενετία (1630–1631).
Αποτελεί κομβικό σημείο στο γνωστό ρομάντζο «I promessi sposi» (οι λογοδοσμένοι) του Alessandro Manzoni ‑το θέμα έγινε και λιμπρέττο όπερας δυο φορές (Amilcare Ponchielli [1856 & 1872] και Errico Petrella [1869]).
Το 1636 14.500 άτομα στη Ρώμη και 300.000 στη Νάπολη πέθαναν από πανούκλα.
Προφανώς, αυτή τη φορεσιά, ο πολύς κόσμος δεν την έβλεπε με καλό μάτι αφού τη συνέδεε με το θάνατο. Χρησιμοποιήθηκε μέχρι τον δέκατο όγδοο αιώνα, όταν άρχισε να εξαφανίζεται.
Η μάσκα έγινε διάσημη στην Commedia dell’Arte και σήμερα είναι ένα από τα πιο χρησιμοποιημένα κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού της Βενετίας.

σσ.
Η Commedia dell’Arte, που κυριάρχησε στην Ευρώπη (16^ο-17^ο αιώνα) με επιρροές σε συγγραφείς και καλλιτέχνες ως τις μέρες μας, από τον Μολιέρο με την Comédie Italienne και τον Σαίξπηρ, μέχρι το σύγχρονο ιερό τέρας και τελευταίο Αρλεκίνο τον Ντάριο Φο (που «έφυγε» το 2016) ‑με τα grammelot του, δεν είναι όπως πιστεύεται ένα είδος εύθυμου θεάτρου «του σώματος» — απλά σε διάκριση από την επιτηδευμένη (λόγια) «Commedia Erudita», αλλά ένα μείγμα μαστοριάς και δεξιοτεχνίας όπου συνυπήρχαν οι ιστορικοί χαρακτήρες του λαϊκού θεάτρου, με τις φορεσιές και τις μάσκες τους, τα περίτεχνα ακροβατικά, η μίμηση και ο αυτοσχεδιασμός, με τύπους που έμειναν στην ιστορία …Pantalone, Dottore, Capitano, Tartaglia, Brighella, Arlecchino, Colombina και Pulcinella (που αντίθετα με ότι πιστεύεται δεν είναι «η» αλλά «ο» ‑κράμα ανοησίας, εξυπνάδας, κακοήθειας και οξύνοιας, με τεράστια γαμψή μύτη, καμπούρα και μυτερό καπέλο,  χοντροκομμένος και δύσμορφος)

ℹ️  Ήταν η μαύρη μάσκα του γιατρού πανώλης;

Στην πραγματικότητα, η μάσκα δεν ήταν μαύρη, αν και πολλοί την μπερδεύουν με την Peste Nera (Μαύρη Πανούκλα) στην Ευρώπη το 14^ο αιώνα

σσ.
Πρόκειται για πανδημία, που ξεκίνησε το 1346, από τη βόρεια Κίνα και, μέσω Συρίας, εξαπλώθηκε διαδοχικά στην Ασιατική και Ευρωπαϊκή Τουρκία και στη συνέχεια έφτασε σε Ελλάδα, Αίγυπτο, Βαλκανική χερσόνησο, το 1347 μεταδόθηκε στη Σικελία και από εκεί στη Γένοβα, το 1348 στην Ελβετία (εκτός από το καντόνι των Grisons!) και σ’ ολόκληρη την ιταλική χερσόνησο, («τη γλύτωσε» κάπως το Μιλάνο).
Από την Ελβετία επεκτάθηκε στη Γαλλία και την Ισπανία, το 1349 έφτασε στην Αγγλία, τη Σκωτία και την Ιρλανδία και το 1353, αφού μολύνθηκε όλη η Ευρώπη, τα κρούσματα μειώθηκαν μέχρι να εξαφανιστούν. Σύμφωνα με σύγχρονες μελέτες, σκότωσε τουλάχιστον το ένα τρίτο του πληθυσμού της ηπείρου, σχεδόν 20 εκατομμύρια θύματα.

ℹ️  Η μάσκα του γιατρού ήταν κυρίως λευκή

ℹ️  Οι γιατροί πανώλης εργάστηκαν επίσης ως δημόσιοι υπάλληλοι σε περιόδους επιδημίας στη Βενετία, με κύριο καθήκον εκτός από τη φροντίδα των θυμάτων να καταγράφουν τον αριθμό των νεκρών στα κιτάπια, ενώ στην Περούτζια και τη Φλωρεντία, ζητήθηκε εκτελούσαν νεκροψίες για να προσδιορίσουν τον λόγο του θανάτου
Ένα από τα καθήκοντα ήταν επίσης να δοθούν στον ασθενή όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες και συμβουλές σχετικά με τον τρόπο συμπεριφοράς πριν από το θάνατο.

Ο γιατρός Paul Fürst Der Doctor Schnabel von Rom